Η πολιτισμική ταυτότητα της Ελλάδας και η θέση της στον σύγχρονο κόσμο.
Η Ιστορία επέστρεψε. H Δύση συγκρούεται με την Ανατολή. Η Ελλάδα πού βρίσκεται; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα δεν είναι ούτε πολιτική ούτε τακτική. Είναι υπαρξιακή. Πράξη αυτοπροσδιορισμού και όχι ετεροπροσδιορισμού. Θα έπρεπε να είναι όχι μόνο δεδομένη, αλλά και αυτονόητη. Δεν επιτρέπεται να είναι αποτέλεσμα μιας διαφορετικής, κάθε φορά, ευκαιριακής επιλογής.
H σύγκρουση των πολιτισμών, ανάμεσα στη Δύση και την Ανατολή, ξεκίνησε πριν από 25 αιώνες μεταξύ των Ελλήνων και των Περσών. Η Αθήνα αποτελεί την πρώτη αναφορά στη Δύση από τον Αισχύλο, ως ο τόπος που κατά τη Βασίλισσα των Περσών γέρνει ο βασιλιάς Ήλιος. Οι Έλληνες, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, μάχονταν για την υπεράσπιση των αρχών της ελευθερίας απέναντι στις επεκτατικές βλέψεις μιας απολυταρχικής αυτοκρατορίας.
Σε αυτή τη σύγκρουση των δύο κόσμων, που ξεκίνησε αλλά δεν ολοκληρώθηκε στη Μάχη του Μαραθώνα, η Ελλάδα εκπέμπει διαχρονικά αντικρουόμενα μηνύματα. Παρότι είναι δική μας κληρονομιά ο Δυτικός πολιτισμός, η συζήτηση στο εσωτερικό πολιτικό σκηνικό για τη μεγάλη εικόνα, την πολιτισμική μας ταυτότητα και τη γεωπολιτική θέση της χώρας ουσιαστικά αποφεύγεται. Ο προσδιορισμός της Ελληνικότητας συγχέεται με εθνικιστικά, αντικαπιταλιστικά και θρησκευτικά αντανακλαστικά. Με αποτέλεσμα, η διεθνής εικόνα της Ελλάδας να βρίσκεται σε διαχρονική σύγχυση.
Η ελληνική ταυτότητα για τη γενιά του ’30
Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή και ανάμεσα στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον Εμφύλιο, οι μεγάλοι Έλληνες της γενιάς του ’30 ανέλαβαν το δύσκολο εγχείρημα να επαναπροσδιορίσουν την ελληνικότητα. Συνδυάζοντας τον μοντερνισμό με την παράδοση και τον κοσμοπολιτισμό με την εντοπιότητα συνέδεσαν, με έναν τρόπο ελληνικό, το συλλογικό ασυνείδητο μιας ολόκληρης εποχής, ανακαλύπτοντας τον λαϊκό πολιτισμό σε όλες τις εκδηλώσεις του. Με τον τρόπο τους, κατάφεραν να διασώσουν την ενότητα μιας χωρισμένης πολιτικά και ιδεολογικά νεοελληνικής κοινωνίας, με υλικά από τη ζωντανή παράδοση του λαού και τα στοιχεία του ελληνικού τοπίου.
Στη σκέψη του Γιώργου Θεοτοκά «η Ελλάδα είναι όλο πνεύμα. Είναι η γη των αγνών και καθαρών ιδεών. Η θέα της Ελλάδας είναι μια απολύτρωση της σκέψης, μια κάθαρση της ψυχής. Δεν υπάρχει θέση εδώ για τα βαθειά και σκοτεινά διανοητικά οικοδομήματα, για τα συννεφιασμένα συστήματα, για τις πομπώδεις και μεγαλόστομες εξάρσεις, για τους αγέρωχους και βάναυσους χρωματισμούς. Θαρρείς πως ο τόπος μας διώχνει μακριά του ό,τι περιττό και διατηρεί μονάχα την υπέρτατη ουσία της. Εδώ όλα είναι απλά, τόσο όμορφα, τόσο βαθιά απλά, που η απλότητά τους ονομάστηκε θαύμα».
Ακόμα όμως και ο Σεφέρης, στην προσπάθεια ορισμού της Ελληνικότητας ήταν διστακτικός: «Είναι μεγάλος λόγος να μιλάει κανείς για την Ελληνικότητα ενός έργου. Μεγάλος και ωραίος. Όταν θελήσουμε όμως να καθορίσουμε τι πράγμα είναι αυτή η Ελληνικότητα, θα δούμε πως είναι και δύσκολος και επικίνδυνος».
Δεν ανήκομεν εις την Δύσιν
Η πιο ενδιαφέρουσα συζήτηση στο Ελληνικό Κοινοβούλιο για αυτό το θέμα έγινε το 1976. Στην ομιλία του για την ένταξη της Ελλάδας στην ΕΟΚ, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής είπε μια φράση που έμεινε στην ιστορία: «Η Ελλάς, πολιτικά, αμυντικά, οικονομικά, πολιτιστικά, ανήκει εις την Δύσιν».
Η κρίσιμη διαφορά που καθόρισε αυτή την ιστορική συζήτηση για τον προσδιορισμό της ελληνικής ταυτότητας στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα δεν βρίσκεται στην έννοια «Δύση», αλλά στο ρήμα «ανήκει». Γιατί το «ανήκει» δεν καθορίζει απλά τον εθνικό προσανατολισμό, αλλά προσδιορίζει και τη μορφή αυτής της σχέσης. Παρότι ουσιαστικά δεν είχε διαφορετική θέση για την επιλογή ανάμεσα στη Δύση και την Ανατολή, πολύ σωστά ο Ανδρέας Παπανδρέου απάντησε: «Προτιμούμε να ανήκομεν εις τους Έλληνες». Την απόφαση αυτή έχει λάβει ο ελληνικός λαός, οριστικά και αμετάκλητα.
Η χρόνια αποφυγή ανάδειξης και επίλυσης του θέματος είχε ως αποτέλεσμα, στις διαχωριστικές γραμμές που χάραξε ο Σάμιουελ Χάντινγκτον για τη Σύγκρουση των Πολιτισμών, ένα από τα σημαντικότερα αφηγήματα που καθόρισαν την μεταψυχροπολεμική Νέα Παγκόσμια Τάξη, η Ελλάδα να τοποθετηθεί με τις χώρες της Ανατολής και του Μουσουλμανικού κόσμου. Ο διάσημος καθηγητής Γεωπολιτικής του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ και επικεφαλής σχεδιασμού του Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας των ΗΠΑ προσδιόρισε «το ανατολικό όριο του δυτικού Χριστιανισμού ως την πιο σημαντική διαχωριστική γραμμή στην Ευρώπη». Δυστυχώς, το σχίσμα του 1054 μεταξύ της Δυτικής και της Ανατολικής Χριστιανικής Εκκλησίας εξακολουθεί να καθορίζει ακόμα και σήμερα τις κυρίαρχες αντιλήψεις για την πολιτισμική θέση της χώρας μας στη γεωπολιτική σκακιέρα του σύγχρονου κόσμου.
Στο αφήγημα που κυριάρχησε στις γεωπολιτικές ισορροπίες για τριάντα σχεδόν χρόνια, η γραμμή αυτή εξειδικεύτηκε στα Βαλκάνια «με το ιστορικό όριο μεταξύ των Αψβούργων και της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Οι λαοί στα βόρεια και δυτικά αυτής της γραμμής είναι Προτεστάντες ή Καθολικοί», σύμφωνα με τον Χάντινγκτον. «Μοιράστηκαν τις κοινές εμπειρίες της Ευρωπαϊκής ιστορίας - φεουδαρχία, Αναγέννηση, Μεταρρύθμιση, Διαφωτισμός, Βιομηχανική Επανάσταση, Γαλλική Επανάσταση. Είναι σε γενικές γραμμές σε καλύτερη κατάσταση οικονομικά από τους λαούς στα ανατολικά. Οι λαοί στα ανατολικά και νότια αυτής της γραμμής είναι Ορθόδοξοι ή Μουσουλμάνοι. Ανήκαν ιστορικά στην Οθωμανική ή Τσαρική αυτοκρατορία και άγγιξαν ελαφρά τα γεγονότα που διαμορφώθηκαν στην υπόλοιπη Ευρώπη. Είναι γενικά λιγότερο προηγμένοι οικονομικά και είναι πολύ λιγότερο πιθανό να αναπτύξουν σταθερά δημοκρατικά πολιτικά συστήματα».
Με αυτές τις παγιωμένες αντιλήψεις αντιμετωπίσθηκε η Ελλάδα από τους εταίρους της και στην οικονομική κρίση της προηγούμενης δεκαετίας. Έχοντας ως αποτέλεσμα, η έλλειψη εμπιστοσύνης να αποδειχτεί καταστροφική για το λαό και τη χώρα.
Η επανέναρξη της Ιστορίας
O εορτασμός των 200 ετών από την Ελληνική Επανάσταση το 2021 ήταν μία ιστορική ευκαιρία για να γίνει αυτή η συζήτηση. Δυστυχώς, για άλλη μια φορά, αναβλήθηκε. Σήμερα, η σύγκρουση Δύσης και Ανατολής δεν είναι μια ιστορία από το παρελθόν. Είναι, δυστυχώς, το ζωντανό παρόν του 21ου αιώνα. Τα διλήμματα που είχαν περισσότερο φιλοσοφικό χαρακτήρα για τρείς δεκαετίες αποκτούν και πάλι υπαρξιακή διάσταση.
Το υπεροπτικό αφήγημα με το οποίο προκαθορίστηκε το Τέλος της Ιστορίας μετά την επικράτηση της Δύσης στον Ψυχρό Πόλεμο διαψεύσθηκε. Η Δημοκρατία, ο βασικός πυλώνας της προσδοκώμενης ηγεμονίας, όχι μόνο δεν εξαπλώθηκε παγκοσμίως, αλλά υποκαταστάθηκε σε μεγάλο βαθμό από την κυριαρχία των αγορών. Οι αλλεπάλληλες οικονομικές κρίσεις, οι κατάφωρες παραβιάσεις του διεθνούς δικαίου προς όφελος των ισχυρών και η απειλή της κλιματικής καταστροφής απέχουν παρασάγγας από το καταληκτικό σημείο κοινωνικοπολιτισμικής εξέλιξης της ανθρωπότητας και την τελική μορφή διακυβέρνησης που προέβλεψε ο Φράνσις Φουκουγιάμα. Η Δύση απώλεσε το ηθικό πλεονέκτημα που διέθετε, έχασε την ευκαιρία να εγκαθιδρύσει μια ειρηνική ηγεμονία και ο πόλεμος βρίσκεται ξανά στην Ευρώπη.
Προφανώς, οι ηγεσίες της Δύσης στην εποχή μας μοιάζουν κατώτερες των περιστάσεων.
Η κουλτούρα της ευμάρειας οδήγησε στην εξαφάνιση και την αντικατάστασή τους από γραφειοκράτες και εντολοδόχους των αγορών, ανεπαρκείς για την ολοκλήρωση του Ευρωπαϊκού οράματος. Χωρίς καμία αμφιβολία, οι ευθύνες τους για την επικράτηση της μικροπολιτικής μαλθακότητας είναι τεράστιες. Αδιαμφισβήτητα ζούμε σε μια περίοδο παρακμής. Η Γηραιά Ήπειρος μοιάζει πιο γηραιά από ποτέ. Σίγουρα, δεν είναι αυτή η Ευρώπη που θέλουμε.
Ιδιαίτερα, όμως, σε αυτή την εποχή που όλα αλλάζουν, η Δύση χρειάζεται ένα δημιουργικό πολιτισμικό σοκ. Σε αυτήν την περίοδο, ο ρόλος του ελληνισμού είναι πιο σημαντικός από ποτέ. Όχι ως παρακολούθημα, αλλά ως δημιουργός. Ως φορέας Αναγέννησης του Δυτικού πολιτισμού.
Ο επιφανειακός τρόπος με τον οποίο επιχειρήθηκε από την ιστοριογραφία να αμβλυνθούν οι κοσμογονικές διαφορές μεταξύ δύο διαμετρικά αντίθετων κοσμοθεωριών πλαστογραφεί θεμελιακά τη θέση της Ελλάδας στον πολιτισμικό χάρτη του σύγχρονου κόσμου, υπονομεύει τον μακροπρόθεσμο προσανατολισμό της στρατηγικής της κατεύθυνσης, βλάπτει διαχρονικά τα εθνικά δίκαια και βαραίνει σε κάθε βήμα την εξέλιξη του πολιτισμού μας.
Ενώ οι αξίες του ελληνικού πολιτισμού είναι κυρίαρχες σε όλη την ανθρωπότητα, το ελληνικό κράτος υφίσταται ως μια πολιτισμική επαρχία. Οι κατακτητές αποχώρησαν, αλλά η κοινωνία δεν απελευθερώθηκε. Η Επανάσταση δεν ολοκληρώθηκε. Η ταυτότητα των Ελλήνων παραχαράχθηκε για να ενταχθεί σε έναν αφύσικο υπαρξιακό συμβιβασμό. Η κατασκευή του βοήθησε να καμφθούν οι αντιστάσεις όσων βολεύονταν με τα ελέω Θεού προνόμια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, αλλά δεν θα μας επιτρέψει ποτέ να σταθούμε στο ύψος των προσδοκιών όσων ενέπνευσαν την Επανάσταση
Η πολιτισμική ταυτότητα της Ελλάδας και η θέση της στον σύγχρονο κόσμο δεν νοείται να ετεροκαθορίζονται ακόμα από το σχίσμα μεταξύ της Δυτικής και της Ανατολικής Χριστιανικής Εκκλησίας, μιας δεσποτικής εποχής που οι αξίες και τα ιδανικά του Ελληνισμού απαγορεύονταν δια νόμου. Μόνο τυχαίο δεν είναι το γεγονός ότι απολυταρχικές είναι ακόμα οι κοινωνίες που η θρησκεία απέτρεψε την εξάπλωση και επικράτηση των αξιών το Ελληνισμού μέσω της επανάστασης του Διαφωτισμού.
Εάν δεν υπερασπιστούμε εμείς τα ιδανικά του Ελληνισμού, κανείς δεν θα προστρέξει να μας βοηθήσει εάν παραστεί ανάγκη. Απέναντι σε κάθε δόγμα αναθεωρητισμού και αλλαγής των συνόρων δια της βίας, οι αξίες μας είναι η καλύτερη ασπίδα προστασίας μας. Όπως πριν από 200 χρόνια, που χιλιάδες εθελοντές από όλη την Ευρώπη θυσίασαν τη ζωή τους για την Ελληνική Επανάσταση και την Αναγέννηση αυτών των αξιών. Για να είμαστε εμείς σήμερα ελεύθεροι.
Γιατί δεν ανήκομεν απλά εις την Δύσιν (η Ιδέα του Φωτός, Εκδόσεις Πατάκη). Είμαστε η κοιτίδα του Δυτικού πολιτισμού. Η Ελλάδα είναι η Δύση.
Η ταυτότητα και ο στρατηγικός προσανατολισμός της Ελλάδας δεν μπορεί να προσδιορίζονται παρά μόνο από τις αρχές της ελευθερίας, τις αξίες της Δημοκρατίας και τα κλασικά ιδανικά του Ελληνισμού, που ενέπνευσαν και συγκροτούν τα θεμέλια του Δυτικού πολιτισμού. Τώρα είναι δική μας ευθύνη να γίνουμε, επιτέλους, εμείς η Δύση που θέλουμε. Σε μια Ευρώπη πολιτισμού και ειρήνης.
