Είναι το Μοντέλο, Ηλίθιε

Τι είναι τελικά τα κοινωνικά δίκτυα (ΚΔ); Συμβάλλουν καταλυτικά στην ενδυνάμωση της Δημοκρατίας και των θεσμών, στην ελευθερία του λόγου, στην ανταλλαγή απόψεων, στον κοινωνικό διάλογο, σε δημιουργικές συναινέσεις; Εάν όχι, ποιες είναι οι αιτίες αυτές που τα  μετουσιώνουν σε συνιστώσες υπονόμευσης της Δημοκρατίας; Και αν είναι έτσι, τι μέτρα θα μπορούσαν να ληφθούν για την αντιμετώπιση μιας τέτοιας κατάστασης;

Τις μέρες αυτές έχουμε γίνει θιασώτες και αποδέκτες μιας δυσοσμίας που είναι διάχυτη στα κοινωνικά δίκτυα και που αφορά τα τρέχοντα θέματα της επικαιρότητας (δεν θα τα ονοματίσω). Χαρακτηριστικά αυτής της κακοφωνίας είναι η παραπληροφόρηση, με τη μορφή είτε ψευδών στοιχείων ή ακόμη χειρότερα με μισές Γκεμπελικού τύπου «αλήθειες» (που αναρτώνται ακόμη και από κατά τεκμήριο «σκεπτόμενους»), οι ύβρεις, οι απειλές, οι συλλογικές καταδίκες με τη μορφή λαϊκών δικαστηρίων, και γενικότερα θα έλεγα μια εικόνα με έντονα στοιχεία ενός διαδικτυακού «όχλου».

Ο Άνθρωπος δεν είναι έλλογο όν. Το ρηθέν από τον Αριστοτέλη, που το θεώρησε και ως ειδοποιό διαφορά μεταξύ του Ανθρώπου και των άλλων ζώων, θα πρέπει να επαναδιατυπωθεί. Ο Άνθρωπος ως είδος έχει τη δυνατότητα έλλογης σκέψης. Άλλο όμως έλλογη σκέψη και άλλο δυνατότητα έλλογης σκέψης. Από δω θα ξεκινήσω για να σταχυολογήσω τα χαρακτηριστικά της Ανθρώπινης νόησης και ψυχισμού, τα οποία εκμεταλλεύονται τα ΚΔ για να διευρύνουν την παρουσία τους και να ευημερούν ως επιχειρήσεις, δηλαδή ως μονοπώλια. Ονοματίζοντας τις αιτίες, είναι προϋπόθεση για να μπορέσουμε να προτείνουμε πιθανές λύσεις.

Γνωσιακή Φιλαργυρία

Ως βιολογικό είδος, μέσα από την εξελικτική μας πορεία, έχουμε αναπτύξει την τάση να προτιμάμε τον ευκολότερο δρόμο κατανόησης και επίλυσης προβλημάτων παρά να επιστρατεύουμε τη σκέψη και την ορθολογική επιχειρηματολογία. Καταφεύγουμε σε αυτοματοποιημένες αντιδράσεις παρά σε αναλυτική περιγραφή και αντιμετώπιση μιας κατάστασης. Πολύ πιθανόν, η εξήγηση να είναι ότι ο εγκέφαλός μας είναι εξελικτικά, ακόμη, πλησιέστερα στις ανάγκες ενός κόσμου απλούστερου και πιο προβλέψιμου. Πράγματι, από άποψη βιολογική και σύνθεσης DNA, δεν διαφέρουμε από τους προγόνους που έζησαν 10.000-15.000 χρόνια πριν, τότε που τοποθετείται ιστορικά η αρχή της Γεωργικής επανάστασης και οριοθετείται (χονδρικά) η απαρχή της ανάδυσης των θεσμισμένων κοινωνιών.

Γνωσιακή Παραφωνία

Νοιώθουμε αρνητικά συναισθήματα όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με κάτι που είναι σε αντίθεση με τα ως τώρα «πιστεύω» μας, κι έχουμε μία τάση να το απορρίπτουμε για να αποφύγουμε τα αρνητικά αυτά συναισθήματα. Ταυτόχρονα, έχουμε την τάση να αποδεχόμαστε χωρίς επεξεργασία ο,τιδήποτε συνάδει με τα «πιστεύω» μας. Το φαινόμενο αυτό είναι και γνωστό και ως προκατάληψη επιβεβαίωσης.

Παρακινούμενη Συλλογιστική

Όταν σκεφτόμαστε, επιστρατεύουμε τη συλλογιστική μας ικανότητα έτσι ώστε να καταλήξουμε σ’ αυτό που θα θέλαμε παρά για να επιδιώξουμε να φθάσουμε στην αλήθεια των γεγονότων. Μία τέτοια νοητική διεργασία είναι σε πλήρη αρμονία με μελέτες από τις νευροεπιστήμες. Είναι αδύνατον κατά τη διάρκεια των συλλογισμών μας να απαριθμήσουμε και να εξετάσουμε όλα τα δυνατά ενδεχόμενα που υπεισέρχονται στους συλλογισμούς έτσι ώστε να φθάσουμε σε μία απόφαση. Από το σύνολο των δυνατών ενδεχομένων εστιάζουμε σε ένα υποσύνολο από τα ενδεχόμενα αυτά, έτσι ώστε να επιτελέσουμε τους συλλογισμούς γρήγορα και σε μικρό σχετικά χρόνο, όπως απαιτείται για να φθάνουμε σε αποφάσεις. Στα πλαίσια της διαδικασίας αυτής, διεγείρονται περιοχές  του εγκεφάλου που σχετίζονται όχι μόνο με το Λογικό μέρος της σκέψης αλλά και με αισθήματα και συναισθήματα. Μια διαδικασία που είναι ασύνειδη. Με άλλα λόγια, επιβεβαιώνεται και από την ίδια τη σύσταση της λειτουργίας των νευρώνων του εγκεφάλου ότι ακόμη και η έλλογη σκέψη εξαρτάται από το ασύνειδο τμήμα των συναισθημάτων. Και το ασύνειδο τμήμα της νόησής μας δεν είναι παρά αποτέλεσμα των αθροιστικών εμπειριών από τη μέρα που γεννηθήκαμε. Και βέβαια, το ασύνειδο τμήμα της ύπαρξής μας είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τα «πιστεύω» μας και τις αξίες μας.

Ταχύτητα Διάδοσης του Ψεύδους

Υπάρχει όμως και μία άλλη διάσταση που σχετίζεται με το ψεύδος και το ισχυροποιεί απέναντι στην αλήθεια των γεγονότων. Η διάσταση αυτή έχει σχέση με την ταχύτητα που διαχέονται ψευδή νέα και «θεωρίες» συνωμοσίας. Σε σχετική έρευνα που δημοσιεύθηκε στο έγκριτο περιοδικό Science, οι ερευνητές του ΜΙΤ Vosoughi, Roy και Aral, μέσα από ανάλυση μεγάλου όγκου δεδομένων από κοινωνικά δίκτυα, έδειξαν ότι το «ψεύδος» διαχέεται πολύ ταχύτερα από την «αλήθεια». Η μελέτη τους περιέλαβε ένα ευρύ φάσμα περιπτώσεων και διάφορα είδη πληροφορίας.  Για την ακρίβεια, ψευδείς πληροφορίες έχουν 70% μεγαλύτερη πιθανότητα να αναμεταδοθούν (retweet-share). Επίσης, τα αληθή γεγονότα παίρνουν περίπου 6 φορές περισσότερο χρόνο να διαχυθούν και να φθάσουν 1500 άτομα σε σύγκριση με τα ψευδή. Μία ερμηνεία είναι ότι κάτι «νέο», κάτι πρωτάκουστο, κάτι όχι τόσο προβλέψιμο προσελκύει την προσοχή μας πολύ περισσότερο και μας ωθεί να το αναμεταδώσουμε.

Πόλωση

Είναι γεγονός ότι τα ΚΔ έχουν δράσει ιδιαίτερα πολωτικά στις κοινωνίες. Είναι κοινή διαπίστωση ότι έχουν γίνει φορείς ενός αυτό-τροφοδοτούμενου φανατισμού όπου οι ακρότητες των «μεν» δικαιώνουν τις ακρότητες των «δε». Και πάλι, οι ψυχολόγοι και οι νευροεπιστήμονες έχουν τις θεωρητικές τους ερμηνείες: Εν αρχή ην ο φόβος. Ο φόβος είναι ένα συναίσθημα που έχουμε κληρονομήσει από τους προγόνους μας, σαν αντίδραση σε κάποιο κίνδυνο. Το ένστικτο να οχυρώνεσαι ενάντια στους «άλλους» παραπέμπει στους προγόνους, όπου το «εμείς» ήταν η ομάδα, η φυλή, η οικογένεια και οι «άλλοι» ό,τι συνιστούσε απειλή για την επιβίωση ή/και αναπαραγωγή. Με τον Πολιτισμό, το «εμείς» πήρε ευρύτερες ερμηνείες (έθνος, ιδεολογία, θρησκεία). Το αίσθημα, όμως, του φόβου παραμένει εκεί, ριζωμένο σ’ ένα από τα αρχαιότερα, εξελικτικά, τμήματα του εγκεφάλου, στη λεγόμενη αμυγδαλή.

Όπως μας λέει σε πρόσφατο άρθρο του ο νευροεπιστήμονας R.F. Fields, η διάκριση μεταξύ του «εμείς» και οι «άλλοι» συμβαίνει στον εγκέφαλο. Για την ακρίβεια, η ενεργοποίηση των νευρώνων στις αντίστοιχες περιοχές του εγκεφάλου λαμβάνει χώρα σε χρόνο 0.175 δευτερόλεπτα, πριν δηλαδή καν δημιουργηθεί  η συνειδητή αντίληψη που σχετίζεται με το οπτικό ερέθισμα. Η πόλωση αυτή, δηλαδή, λαμβάνει χώρα υποσυνείδητα. Με άλλα λόγια, φαίνεται πως ο εγκέφαλος προδιατίθεται διαφορετικά, αναπροσαρμόζοντας τα κυκλώματά του, ανάλογα με το αν κάποιος ανήκει στους «εμείς» ή στους «άλλους». Σε ακραίες περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα σε περιόδους κοινωνικής ανασφάλειας, οι διαφοροποιήσεις αυτές μπορεί να επιδρούν σημαντικά στη γνωστική και συναισθηματική μας κατάσταση. Να νοιώθουμε ασφάλεια με τους «εμείς» και ανασφάλεια με τους «άλλους».

Είναι αυτά τα χαρακτηριστικά της Ανθρώπινης ψυχολογίας και νόησης, που σχετίζονται με την επικυριαρχία των συναισθημάτων πάνω στη Λογική μας, τα οποία εκμεταλλεύονται τα ΚΔ μέσα από τους αλγορίθμους τους, ώστε να δρουν σαν αντηχεία της πόλωσης και παραπληροφόρησης, που τρέφει πτυχές του πρωτόγονου θυμικού μας. Ο λόγος είναι ότι το παρόν επιχειρηματικό μοντέλο λειτουργίας τους βασίζεται στη στοχευμένη/εξατομικευμένη διαφήμιση «μαθαίνοντας» τη συναισθηματική μας συμπεριφορά,  τις απόψεις μας και τις προτιμήσεις μας. Άρα, το βασικό κίνητρο των κοινωνικών δικτύων είναι στο πώς θα μας εθίσουν να έχουμε όλο και μεγαλύτερη εμπλοκή με αυτά και ταυτόχρονα κάθε πληροφορία να διαχέεται σε όλο και περισσότερους κόμβους/άτομα  του δικτύου. Με άλλα λόγια, το βασικό κίνητρο των ΚΔ είναι να δρουν ως αντηχεία της πόλωσης, στοχεύοντας στο θυμικό της ύπαρξή μας. Οι διαδικτυακές πλατφόρμες δεν έχουν άμεσα οικονομικά κίνητρα για να αντιμετωπίσουν τόσο την  παραπληροφόρηση όσο και την πόλωση.

Επειδή η φύση του Ανθρώπου δύσκολα αλλάζει, ή για να προσαρμοστεί στις αλλαγές που απαιτούν οι νέες πιο σύνθετες κοινωνίες, σε σχέση με αυτές των 10.000 χρόνων πριν, απαιτεί εκατομμύρια χρόνια, είναι ευκολότερο να προβληματιστούμε για το πώς θα αλλάξει το επιχειρηματικό μοντέλο λειτουργίας των ΚΔ. Πολλές είναι οι προτάσεις και δεν υπάρχει σχετικός χώρος για μια λεπτομερή παράθεση. Μία λύση είναι οι πλατφόρμες να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους επί πληρωμή, που δεν θα βασίζονται σε διαφημίσεις. Για παράδειγμα, ένα τέτοιο μοντέλο έχει υιοθετήσει η πλατφόρμα MeWe που δημιουργήθηκε ως το αντίπαλο «δέος» του Facebook. Προς αυτή την κατεύθυνση θα βοηθούσε και το σπάσιμο της μονοπωλιακής δομής των Τεχνολογικών αυτών γιγάντων. Ο ανταγωνισμός βρίσκεται στη καρδιά της φιλοσοφίας της φιλελεύθερης Δημοκρατίας. Τη στιγμή αυτή γίνονται πολλές σχετικές συζητήσεις. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Sir Tim Berners-Lee, ο δημιουργός του WEB, ένας από τους πιο ηχηρούς επικριτές για το πώς εξελίχθηκε το διαδίκτυο, εργάζεται αυτή τη στιγμή για την ανάπτυξη νέων τεχνολογιών, που θα δίνουν έμφαση στο χρήστη και σεβασμό στα προσωπικά του δεδομένα.                                  

Βέβαια, η πόλωση και η παραπληροφόρηση δεν είναι χαρακτηριστικό μόνο των ΚΔ. Η πηγή  βρίσκεται στην πραγματική κοινωνία. Ο φόβος και η ανασφάλεια γεννιούνται όταν η Δημοκρατία χωλαίνει και περιθωριοποιεί και αποξενώνει τμήματα των πολιτών μέσα από τις τεράστιες ανισότητες που δημιουργεί, ανισότητες οικονομικές και  ανισότητες ευκαιριών. Εκεί φυτρώνει ο λαϊκισμός και  οι «σωτήρες» ηγέτες του, που με τη σειρά τους τρέφουν τον διαδικτυακό «όχλο». Αυτός είναι ο στόχος τους. Εκεί ψαρεύουν.

Ο δικός μας στόχος είναι να ασκήσουμε την αυτογνωσία μας, την αυτοκριτική μας και να αυτό-εκπαιδευτούμε να σκεφτόμαστε πριν από κάθε like ή share. To κάθε click από μόνο του μπορεί να φαίνεται ασήμαντο. Χιλιάδες όμως μαζί, δημιουργούν τους  «όχλους». Και πάντα να αναρωτιόμαστε αν θέλουμε τα ΚΔ να πλουτίζουν και οι πολιτικοί σωτήρες να ανέρχονται στην εξουσία πατώντας στις πλάτες μας παίζοντας με τα συναισθήματά μας. Την ίδια δηλαδή την ύπαρξή μας.