Η καθηγήτρια Ψυχιατρικής Μαρίνα Οικονόμου-Λαλιώτη γράφει για την εξοικείωση με τον θάνατο και το συλλογικό ψυχικό τραύμα που αφήνει ο Covid-19
Η εισβολή του κορωνοϊού στη ζωή μας στις αρχές του 2020 μας έφερε αντιμέτωπους με μείζονες ανατροπές και σημαντικές απώλειες: απώλειες ανθρώπινων ζωών, απώλειες οικονομικές, συναισθηματικές, ψυχολογικές, αφήνοντας ένα βαθύ ψυχικό αποτύπωμα. Άγχος και αγωνία, αβεβαιότητα, οικονομική ανασφάλεια και στρες, θλίψη, ματαίωση και απελπισία. Και πάνω απ’ όλα φόβος, φόβος για τη νόσηση, φόβος για το αύριο, φόβος για τη ζωή, φόβος θανάτου, ένας παθολογικός συμπυκνωμένος φόβος.
Η προηγούμενη εμπειρία από το ξέσπασμα ιογενών επιδημιών έχει υπογραμμίσει τις επιπτώσεις και διαταραχές στο ψυχικό πεδίο. Ύστερα από φυσικές καταστροφές, επιδημίες, πανδημίες και γενικότερα εξωτερικές μη ελεγχόμενες καταστάσεις με ποικίλες αρνητικές επιπτώσεις σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο, ο βαθμός ψυχολογικής δυσφορίας βρέθηκε να αυξάνεται σημαντικά, να διπλασιάζεται ή και να τριπλασιάζεται.
Οι προηγούμενες επιδημίες, όμως, είναι φτωχοί «πληρεξούσιοι» της Covid-19. Η άνευ προηγουμένου εμβέλειά της σε όλο τον κόσμο και σε σχεδόν κάθε πτυχή της ζωής καθιστά τη δυναμική της περισσότερο αντίστοιχη με τη δυναμική ενός παγκόσμιου πολέμου, αλλά χωρίς όπλα και αντιμαχόμενα στρατόπεδα, ενός ακήρυχτου πολέμου.
Ποτέ ξανά στην παγκόσμια ιστορία από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά, δεν είχαμε τόσα εκατομμύρια ανθρώπων να αντιμετωπίζουν ταυτόχρονα, σε όλο τον κόσμο, ένα τόσο βαθύ και συλλογικό ψυχικό τραύμα.
Είναι αλήθεια, και πρέπει να την αντικρίσουμε κατάματα, ότι ακόμα και όταν η ίδια η νόσος τεθεί υπό έλεγχο, οι πληγές που έχει ανοίξει συλλογικά, θα παραμένουν ενεργές. Για πολύ κόσμο, η πανδημία ίσως να αποτελέσει στο τέλος της ημέρας απλώς μια ενοχλητική παρένθεση. Υπάρχουν ωστόσο σημαντικά μεγάλες ομάδες συνανθρώπων μας που θα εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν ιδιαίτερα αυξημένο κίνδυνο εκδήλωσης διαταραχής μετατραυματικού στρες, με συμπτώματα που θα έχουν το «πρόσωπο» της κατάθλιψης, των συναισθημάτων ενοχής, του άγχους, της απόσυρσης, ή θα εκδηλώνονται με συνεχείς εφιάλτες και επίμονα flash backs, υπενθυμίζοντας τα τραυματικά γεγονότα, την τραυματική εμπειρία.
Την ίδια ώρα, η συνεχιζόμενη έκθεση στην απειλή και η διαρκής «εξοικείωση» με τον θάνατο πολλαπλασιάζει την ευαλωτότητα του ψυχισμού απέναντι στην ψυχική δοκιμασία και συχνά την παγιώνει.
Ωστόσο, αν «διαβάσουμε» τις μαζικές τραγωδίες σωστά μπορούμε να διδαχθούμε πώς να μετριάσουμε τις συνέπειές τους στο μέλλον και να αποτρέψουμε τα συμπτώματα να γίνουν παθολογία. Να αποτρέψουμε την εσωτερίκευση του τραύματος και την ανάπτυξη μετατραυματικής διαταραχής με όλα τα συνεπαγόμενά της στον ανθρώπινο ψυχισμό.
Η βιβλιογραφική ανασκόπηση που περιγράφει τις ψυχικές συνέπειες που αφήνει πίσω της μια μαζική καταστροφή, μαρτυρά ότι ως είδος είμαστε ανθεκτικοί και ευπροσάρμοστοι. Άνθρωποι που επιβίωσαν από φυσικές καταστροφές βρήκαν το σθένος και συνέχισαν. Όταν τα σπίτια τους γκρεμίστηκαν από σεισμούς τα έχτισαν από την αρχή και προχώρησαν. Ακόμα και οι μαζικοί βομβαρδισμοί πόλεων, κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, δεν έκαμψαν στο τέλος το συλλογικό ηθικό των πολιτών.
Ωστόσο, η παρούσα πανδημία συνοδεύεται από ασυνήθιστες προκλήσεις για την ψυχική ανάκαμψη. Οι κοινωνίες συλλογικά, αλλά και ο κάθε πολίτης ξεχωριστά ήρθαν αντιμέτωποι με ένα πρωτόγνωρο φαινόμενο, διαφορετικό από την εμπειρία των προηγούμενων πανδημιών.
Σήμερα ο ανθρώπινος νους λυγίζει, θυμώνει, αρνείται κάτω από το άλγος των αντιφάσεων και κάτω από το βάρος των αριθμών, αριθμών που πεισματικά μπαίνουν καθημερινά στη ζωή μας, αριθμοί κρουσμάτων, αριθμοί διασωληνωμένων, αριθμοί θανάτων.
Όμως τα κρούσματα, σε μια ανθρωποκεντρική χρήση της γλώσσας, είναι άνθρωποι και όχι αριθμοί. Άνθρωποι που δυνητικά θα νοσήσουν και διακατέχονται από τον αδυσώπητο φόβο της νόσησης από μια αρρώστια μεταδοτική, επικίνδυνη, τρομακτική.
Πίσω από τους αριθμούς, τα ποσοστά και τους αλγορίθμους κρύβονται άνθρωποι και προσωπικές ιστορίες, κρύβεται ανθρώπινος πόνος, κρύβονται χαμένες ζωές, κρύβεται πένθος οικογενειών και αγαπημένων.
1,6 εκατομμύρια άνθρωποι παγκοσμίως έχασαν τη ζωή τους από τον κορωνοϊό. Αμείλικτοι οι αριθμοί και για τη χώρα μας, αριθμοί που έφτασαν ή ξεπέρασαν τους 100 θανάτους καθημερινά, χαμένες ζωές, ζωές ανυπεράσπιστες απέναντι στη δύναμη του ιού, ανυπεράσπιστες απέναντι στη δίνη της πανδημίας.
Αυτό που τρομάζει είναι ότι αυτοί οι αριθμοί μας φέρνουν ταυτόχρονα σε μια περίεργη εξοικείωση με τον θάνατο, με έναν θάνατο παγερό, μοναχικό, ασυντρόφευτο, έναν θάνατο σε σφραγισμένο φέρετρο χωρίς κατευόδιο, σε μια άδεια εκκλησία, έναν θάνατο χωρίς τον τελευταίο ασπασμό. Και ας λέμε ότι ο άνθρωπος έρχεται και φεύγει από τη ζωή με ένα φιλί, με μια αγκαλιά…
Αυτή η εξοικείωση με τον θάνατο που ζούμε σήμερα, θα πρέπει να μετατραπεί σε μια αντίσταση στον θάνατο. Γνωρίζουμε άλλωστε ότι μακροπρόθεσμα οι άνθρωποι έχουν καλύτερη απόκριση στην ψυχική ανάκαμψη όταν έγκαιρα αντισταθούν, όταν αντιδράσουν θετικά.
Θα πρέπει ο φόβος του θανάτου, αυτός ο αρχέγονος φόβος του ανθρώπου που διογκώνεται στις μέρες μας, να πάρει άλλη μορφή, μια υγιώς διαχειρίσιμη μορφή. Να οδηγηθούμε έτσι σε μια υπέρβαση και ακύρωση του φόβου. Απέναντι στον φόβο του θανάτου να αντιπαραθέσουμε όρους ζωής με φιλοσοφικό αναστοχασμό για τη ζωή.
Αυτές είναι οι προκλήσεις που μας βάζουν οι καιροί και σ’ αυτές θα πρέπει όλοι να απαντήσουμε με υπεύθυνο τρόπο, στεκόμενοι αντάξιοι των περιστάσεων. Σ’ αυτές τις προκλήσεις πρέπει να δώσουμε απαντήσεις τώρα με ατομική και κοινωνική αίσθηση ευθύνης.
Το συλλογικό ψυχικό τραύμα που άφησε και αφήνει ο Covid-19 δεν μπορεί να εξαλειφθεί, μπορεί όμως να μαλακώσει. Προσδοκώντας και ενεργώντας έτσι ώστε η πανδημία να μην αφήσει μόνο απώλειες, να μην αφήσει μόνο αιμορραγούσες πληγές.
Με νέα ψυχικά αντισώματα –άλλωστε τα αντισώματα από το εμβόλιο είναι κοντά– ένα θετικό αποτύπωμα της εμπειρίας μπορεί σιγά σιγά να αρχίσει να προβάλλει. Ποιο μπορεί να είναι αυτό; Ένας επαναπροσδιορισμός των αξιών, των ιεραρχήσεων, των ταχυτήτων μας, μια επανατοποθέτηση στη ζωή, στη σχέση με τον εαυτό μας, στη σχέση με τους άλλους.
Η χρονιά που πέρασε γέμισε με αίμα τις σελίδες της παγκόσμιας και εγχώριας ιστορίας. Πίσω από κάθε αριθμό, μια τραγωδία που όλοι μαζί κουβαλήσαμε, κάτω από τον θλιβερό απολογισμό της κάθε ημέρας, μια πληγή που τώρα πρέπει να φροντίσουμε.
Στο κατώφλι της νέας χρονιάς, η βαθιά πίστη στην παγκόσμια ιατρική κοινότητα, ο αναστοχασμός σχετικά με την ουσία της ζωής και μια άλλη νοηματοδότηση στην περιπέτεια που μας έβαλε η πανδημία αποτελούν τα νέα εφαλτήρια ελπίδας για το 2021 και την απάντηση στο βαθύ κοινό μας τραύμα, που αφήνει πίσω του εκπνέοντας το 2020.
*Η Μαρίνα Οικονόμου-Λαλιώτη είναι καθηγήτρια Ψυχιατρικής, Α’ Ψυχιατρική Κλινική, Αιγινήτειο Νοσοκομείο, Ιατρική Σχολή ΕΚΠΑ
