Οικονόμου-Λιγνός: Διαβάζοντας μια φωτογραφική σύνθεση για το 2020

Εδώ και αρκετούς μήνες ο Αντώνης Οικονόμου ανεβάζει σχεδόν κάθε μέρα (!) στον προσωπικό του λογαριασμό στο Facebook δύο ετερόκλητες εικόνες, που συνδυάζονται χρωματικά ή/και νοηματικά φτιάχνοντας κάθε φορά ένα ξεχωριστό δίπολο ομοιοτήτων. Ο Γιώργος Λιγνός, με τη σειρά του, αναρτά στα σχόλια ένα δικό του κείμενο στο οποίο «διαβάζει» τη σύνθεση, δίνοντας πραγματολογικά στοιχεία και ερμηνεύοντας τα δίπολα. Σε αυτό το τόσο ευρηματικό, ευφάνταστο, παιχνιώδες και ενδιαφέρον σοσιαλμιντιακό τους εγχείρημα τους παρακολουθούμε, κι έτσι τους ζητήσαμε να φτιάξουν για την Α.V. ένα τέτοιο «διπλάκι» εμπνευσμένο από το 2020. Ανταποκρίθηκαν με χαρά και μάλιστα... μας το διπλασίασαν!

---

Ο Αντώνης Οικονόμου διαλέγει μια φωτογραφική σύνθεση για το 2020 

Αν θα διάλεγα κάτι ως σήμα κατατεθέν για το 2020 θα ήταν χωρίς συζήτηση, ασφαλώς και χωρίς καμιά πρωτοτυπία, η μάσκα. Επεκτείνοντας μιαν έμπνευση που με ακολουθεί εμμονικά εδώ και κάμποσο καιρό, παραθέτω δύο διπλές αντιστοιχίες που συνομιλούν νοηματικά και χρωματικά μεταξύ τους σε όλους τους δυνατούς συνδυασμούς. Εδώ ο ένας απ’ αυτούς:

Πάνω αριστερά, οι αρλεκίνοι του Τζέιμς Ένσορ, του κορυφαίου ζωγράφου που απεικόνισε σε δεκάδες παραλλαγές ανθρώπους με μάσκα, παρατάσσονται καθ’ ύψος, στο «The strange masks», 1892.

Πάνω δεξιά, τα παιδάκια παρατάσσονται με ομόλογο τρόπο, δίνοντας με τις μάσκες τους το δικό τους μήνυμα για την ανάγκη προστασίας από τη φονικότερη πανδημία, που είχε πλήξει μέχρι τότε τον κόσμο.

Κάτω αριστερά, μια εμβληματική φωτογραφία του 1918 με την παρέα των ενηλίκων, εν μέσω Ισπανικής γρίπης, να ποζάρει στον φακό κι αυτή με μάσκες και το σύνθημα «Φόρεσε μάσκα ή πήγαινε στη φυλακή». Έναν αιώνα και κάτι πριν βιώσουμε τον παραλογισμό των αρνητών…

Κάτω δεξιά, ο Τζέιμς Ένσορ πάλι, μας δίνει τον συγκλονιστικό του πίνακα «Ο Χάρος και οι Μάσκες», 1897.  

Ο Γιώργος Λιγνός «διαβάζει» τις φωτογραφίες

Η μάσκα και ο θάνατος

Κι εκεί που τα πρωτοφανή επιτεύγματα της ιατρικής επιστήμης και τεχνολογίας έκαναν τον θάνατο μια ελεγχόμενη πιθανότητα, χαρίζοντας στην ανθρωπότητα καλύτερη υγεία και αυξάνοντας το προσδόκιμο και την ποιότητα της ζωής μας, εμφανίστηκε ο κορωνοϊός Covid-19. Με μέγεθος 20 έως 1.000 nm (1 νανόμετρο =1  δισεκατομμυριοστό του μέτρου) και με υψηλή μεταδοτικότητα  κατόρθωσε το ακατόρθωτο, να ταρακουνήσει για πρώτη φορά την κοινωνική οργάνωση σε ολόκληρο τον πλανήτη.

Αν κάποτε η εισβολή από το διάστημα στοίχειωνε τη φαντασία των ανθρώπων, τώρα ο φόβος για τον μικροσκοπικό εχθρό έχει τρυπώσει στην ψυχή μας. Ευτυχώς όμως υπάρχει η συλλογική μνήμη. Μπορεί να μην έχουμε ζήσει τις προηγούμενες πανδημίες, τις έζησαν όμως οι παππούδες και οι γιαγιάδες μας. Η υπέρβαση των δυσκολιών αφήνει τελικά σαν παρακαταθήκη κάποιες βέλτιστες πρακτικές.

Στην πανδημία του 1918 οι μάσκες, που στην αρχή ήσαν από απλό τουλουπάνι, διαπιστώθηκε στη συνέχεια ότι έπρεπε να  έχουν τρεις στρώσεις υφάσματος, ενώ σε πολλές χώρες έγιναν υποχρεωτικές διά νόμου. 

Στη σύνθεση που βλέπουμε υπάρχει μια αντιδιαστολή ανάμεσα στα δύο έργα του Βέλγoυ James Ensor και των φωτογραφιών από την επιδημία της Ισπανικής γρίπης στις ΗΠΑ. Ο Ένσορ (1860 - 1949) ήταν ένας ιδιόρρυθμος πρωτοποριακός ζωγράφος, ο οποίος με όπλο την αλληγορία και τη σάτιρα άσκησε κριτική στην κοινωνία της εποχής του. Το στοιχείο της μάσκας, που εμφανίζεται κατά κόρον στα έργα του, το εμπνεύστηκε από τις μάσκες που πουλούσε μαζί με άλλα περίεργα αντικείμενα στο μαγαζί του θείου του στην Οστάνδη. Οι μάσκες προορίζονταν κατ’ εξοχή για το καρναβάλι που γινόταν εκεί κάθε  χρόνο στην αρχή του καλοκαιριού.

Σε μια χιαστί διάταξη έχουμε την αντιπαραβολή του πραγματικού των φωτογραφιών με το αλληγορικό στοιχείο των πινάκων. Κεντρική φιγούρα της σύνθεσης ο θάνατος που τον βλέπουμε στο έργο «Ο θάνατος και οι μάσκες», κάτω δεξιά. Βρίσκεται σαν ιδέα και στις υπόλοιπες εικόνες, αλλά είναι αόρατος. Στο συγκεκριμένο έργο είναι μια ακόμα φιγούρα ανάμεσα στις άλλες, φορώντας μια μάσκα με σαρδόνιο γέλιο. Οι υπόλοιπες μάσκες είναι άνθρωποι, που έχουν κάνει τον θάνατο μέλος της παρέας τους. Ο θάνατος όμως τι γυρεύει άραγε ανάμεσά τους; 

Τα  ακραία συναισθηματικά χαρακτηριστικά, που αποτυπώνονται στα πρόσωπά τους, συνδέονται με την παρουσία του θανάτου. Και ο Ένσορ αυτό εννοεί. Έτσι και σε μας η εξάπλωση του θανάτου συνδέεται με την άρνηση του προβλήματος, τη μετάθεση της ευθύνης και τις παράλογες συμπεριφορές, όπως το τελετουργικό ποδοπάτημα της μάσκας που είδαμε.

Η πρόθεση του Ένσορ ήταν να ασκήσει κοινωνική κριτική στη ματαιοδοξία της σύγχρονής του κοινωνίας. Την ίδια αίσθηση μας δίνει και ο άλλος πίνακας, διαγώνια πάνω αριστερά. Υποκρισία και απεχθείς συμπεριφορές κρυμμένες πίσω από μάσκες. Και μια φιγούρα να κρατάει ένα κερί που καίει βγάζοντας άσχημο μαύρο καπνό: μια ακόμη αναφορά στο πεπερασμένο της ζωής.  

Το στοιχείο του καθαρμού που ενέχουν εδώ και αιώνες οι γιορτές του καρναβαλιού και οι μάσκες σαν σύμβολο αλλαγής και έμμεσης παραδοχής του πραγματικού μας εαυτού, όλα αυτά στον κόσμο του Ένσορ γίνονται πηγή αγωνίας, υποδηλώνοντας την αδυναμία διαφυγής. Σε αμφότερους τους πίνακες βλέπουμε φιγούρες να κοιτάζουν ψηλά σαν χαμένες. Καμία σχέση με το ευθύ βλέμμα των ενηλίκων και των παιδιών στις δύο φωτογραφίες που βρίσκονται μέσα στον κόσμο. Υπάρχει μια καθαρότητα στη στάση των πραγματικών ανθρώπων.

Οι ενήλικες, με τα χέρια στις τσέπες, δείχνουν αποφασιστικοί. Το μήνυμα που έχει καρφιτσωμένο στο στήθος της η γυναίκα κάνει τη φωτογραφία πιο έντονη. Εκφράζει πρόθεση ορίων. Ίσως και μαχητική διάθεση. Είναι άλλωστε γνωστό ότι στις ΗΠΑ προβλεπόταν χρηματικό πρόστιμο και ποινή φυλάκισης για τους αρνητές της μάσκας. Αν και διάρκειας μόνο δέκα ημερών, εντούτοις η άμεση εκτέλεση της ποινής σύντομα γέμισε πολλές φυλακές με αρνητές της μάσκας.

Τα παιδιά, όπως και οι μεγάλοι, κοιτάζουν τον φακό κατάματα. Αλλά κρατιούνται χέρι με χέρι. Υπάρχει μια αίσθηση αλληλοπροστασίας. Αν προσέξετε ή δείτε τη φωτογραφία σε υψηλή ανάλυση θα διαπιστώσετε ότι τα μάτια τους είναι λαμπερά, με πιο έντονα του κοριτσιού στη μέση. Υπάρχει μια αίσθηση παιχνιδιού. Γιατί τα παιδιά έχουν την ικανότητα να φέρνουν το δυσάρεστο στα μέτρα τους.

Όσοι είχατε την ευκαιρία να δείτε μικρά παιδιά να φοράνε μάσκα, θα  διαπιστώσατε την ικανότητά τους να επικοινωνούν ακόμα και με σκεπασμένο το μισό τους πρόσωπο. Γιατί τα παιδιά μπορούν και μιλάνε με τα μάτια. Είναι άραγε τυχαίο που στο πρώιμο παιδικό σχέδιο πρώτα εμφανίζονται τα μάτια και ύστερα το στόμα;

Τα μάτια είναι ο καθρέφτης της ψυχής. Κι η ψυχή των παιδιών δεν βασανίζεται με θεωρίες, πραγματικές ή φανταστικές. Ζει την κατάσταση και προσπαθεί να τη διασκεδάσει.

Ο θόρυβος εναντίον της μάσκας των παιδιών γρήγορα κόπασε. Κάτι η μάσκα σαν μασκαράτα, κάτι η ικανότητά τους να ανακαλύπτουν το παιχνίδι οπουδήποτε, προσαρμόστηκαν άψογα.

Τα παιδιά αποδείχτηκαν υποδειγματικοί πολίτες.

Η σύνθεση του Αντώνη Οικονόμου μας βάζει αντιμέτωπους με το πρόβλημα του covid-19 και τις άπειρες ψυχολογικές και συμπεριφορικές προεκτάσεις του. Μας δίνει ωστόσο και διέξοδο. Και η πραγματική διέξοδος δεν βρίσκεται στην ποινική αντιμετώπιση των ενηλίκων, αλλά στην αλληλεγγύη και την έμφυτα χαρούμενη αντιμετώπιση των παιδιών.

Ας τα μιμηθούμε όσο δύσκολο κι αν μας φαίνεται.