Όχι, δυστυχώς δεν έχω επισκεφθεί την Πάρμα, όπως παραπλανητικά δηλώνει ο τίτλος – το ταξίδι αυτό είναι νοητό. Θα σας εξηγήσω γιατί διάλεξα στη μικρή αυτή ιστορία να διηγηθώ την εμπειρία της Πάρμας, μιας γοητευτικής πόλης στην περιφέρεια Emilia-Romagna, της γειτονικής μας Ιταλίας.
Είναι η πατρίδα του περίφημου συνθέτη όπερας Giuseppe Verdi, και έδρα ενός από τα αρχαιότερα πανεπιστήμια του κόσμου.
Στη δική μου περίπτωση, η γοητεία της Πάρμας δεν συνδέεται με τις υπέροχες όπερες του Giuseppe Verdi, ούτε με τα εμβληματικά αρχιτεκτονικά της μνημεία και το πανεπιστήμιό της, αλλά με κάτι πολύ πιο πρόσφατο στη διαδρομή της πόλης: ένα τοπικό σχήμα διακυβέρνησης που οδήγησε στο πρασίνισμα της πόλης, ιδιαίτερα στο θέμα της διαχείρισης απορριμμάτων.
Ξέρω, σας φαίνεται λίγο παράξενο αυτό, αλλά αν το εξετάσετε καλύτερα θα συμφωνήσετε μαζί μου, η εικόνα μιας πόλης, η γοητεία της, κρίνεται σε μεγάλο βαθμό από τον τρόπο που διαχειρίζεται τα απόβλητά της.
Μια πόλη μηδενικών αποβλήτων
Ας ξεκινήσω λοιπόν την ιστορία αυτή, από το 2012, που άλλαξε η διοίκηση του Δήμου και τη θέση ευθύνης για τη διαχείριση αποβλήτων ανέλαβε ο Gabriele Folli, ακτιβιστής σε θέματα περιβάλλοντος, μέλος τοπικών κινημάτων που αντέδρασαν στην κατασκευή ενός ακόμη αποτεφρωτήρα απορριμμάτων στην περιοχή τους, για λόγους όχι μόνο περιβαλλοντικούς αλλά και κοινωνικούς/οικονομικούς. Η αντίδραση τους δεν περιορίστηκε στην απόρριψη του αποτεφρωτήρα (όπως συχνά συμβαίνει στη χώρα μας – σύμφωνα με το σύνδρομο NIMBY), αλλά πρόβαλλε ένα νέο όραμα για την πόλη και την τοπική οικονομία: μια πόλη μηδενικών αποβλήτων.
Αλήθεια, τι σημαίνει αυτό; Υπάρχουν πόλεις που παράγουν μηδέν απόβλητα;
Αλήθεια, τι σημαίνει αυτό; Υπάρχουν πόλεις που παράγουν μηδέν απόβλητα; Φαίνεται παράλογο να περιμένει κανείς ένα τέτοιο αποτέλεσμα, ιδιαίτερα σε μια πόλη 200.000 κατοίκων, όπως η Πάρμα.
Τι είναι, λοιπόν, τα μηδενικά απόβλητα; Με δύο λόγια, θα μπορούσε κανείς να τα περιγράψει ως μια νέα προσέγγιση στη διαχείριση υλικών (ιδίως εκείνων που καταλήγουν στο καλάθι αχρήστων), με στόχο τη διατήρηση της αξίας τους και κυκλικής διαδρομής τους στην οικονομία, την αποφυγή και δραστική ελαχιστοποίηση της ταφής ή καύσης τους.
Βλέπετε, δεν χρησιμοποίησα τη λέξη απορρίμματα στην παραπάνω περιγραφή, κάτι που δεν είναι τυχαίο. Τα υλικά έχουν οικονομική αξία, αντίθετα τα απορρίμματα που δεν είναι διαχωρισμένα είναι βάρος για την τοπική κοινωνία, πηγή ρύπανσης, αλλά και οικονομικής ζημιάς που επιβαρύνει τους δημότες.
Όταν ένας Δήμος δεσμεύεται στην παραπάνω πολιτική, θα εφαρμόσει μια πληθώρα εργαλείων και τοπικών προγραμμάτων ώστε να ελαχιστοποιήσει τα παραγόμενα απορρίμματα (πρόληψη), να υποστηρίξει τις τοπικές επιχειρήσεις επιδιόρθωσης προϊόντων και χρήσης προϊόντων από δεύτερο χέρι (επαναχρησιμοποίηση), να μεγιστοποιήσει τη χωριστή συλλογή και ανακύκλωση ή κομποστοποίηση, δηλαδή την αξιοποίηση των υλικών. Όλα τα παραπάνω έχουν σαν αποτέλεσμα τη δραστική μείωση της ταφής ή καύσης.
Πώς το όραμα γίνεται πραγματικότητα
Έχει ενδιαφέρον να δούμε πώς η νέα διοίκηση της Πάρμας άλλαξε σταδιακά και με προσεκτικά βήματα το συνολικό σχέδιο διαχείρισης απορριμμάτων στην πόλη. Οι κυριότεροι στόχοι που έθεσαν ήταν να αυξηθεί η χωριστή συλλογή των απορριμμάτων στο 80% έως το 2017, να μειωθούν τα υπολείμματα προς καύση σε περίπου 20% των παραγόμενων απορριμμάτων και να σταθεροποιηθεί ή να μειωθεί το συνολικό κόστος διαχείρισης, προς όφελος των δημοτών και του περιβάλλοντος. Τα κατάφεραν σε όλα!
Την περίοδο που άλλαξε η διοίκηση του Δήμου στην Πάρμα, κατά μέσο όρο, κάθε κάτοικος παρήγαγε 636 kg απορριμμάτων το χρόνο, μια ιδιαίτερα ψηλή παραγωγή για τα ευρωπαϊκά δεδομένα, ενώ το υπόλειμμα ήταν της τάξης των 300 κιλών ετησίως. Το κόστος καύσης των υπολειμμάτων στον αποτεφρωτήρα ήταν της τάξης των 170 ευρώ/τόνο, ιδιαίτερα ψηλό για τα νοικοκυριά και τις τοπικές επιχειρήσεις. Στις περισσότερες περιοχές της πόλης υπήρχαν κάδοι συλλογής απορριμμάτων (residual waste) και χωριστοί κάδοι για τα ανακυκλώσιμα υλικά συσκευασιών. Δεν υπήρχε χωριστή συλλογή των οργανικών αποβλήτων κουζίνας. Σας θυμίζει κάτι αυτό το μοντέλο; Είναι παρόμοιο με το δικό μας στην Αττική, οι μπλε κάδοι για τα ανακυκλώσιμα και οι πράσινοι για τα μη διαχωρισμένα υπολείμματα (μαζί και τα οργανικά). Τότε, το ποσοστό χωριστής συλλογής ήταν 48.5%. Από το Νοέμβριο του 2012 έως τον Ιούλιο του 2015, μέσα σε μόλις 2.5 χρόνια, πραγματοποιήθηκε μια ριζική μεταρρύθμιση του σχήματος διαχείρισης απορριμμάτων.
Η χωριστή συλλογή, όχι πια με κάδους συλλογής στα πεζοδρόμια αλλά πόρτα-πόρτα (door-to-door), περιγράφεται στο σχήμα 1 που ακολουθεί, με σταδιακή κάλυψη του συνόλου της πόλης, ξεκινώντας από το κέντρο της πόλης και προχωρώντας προς τα προάστια.
Το χρονοδιάγραμμα εφαρμογής της συλλογής πόρτα-πόρτα και του «πληρώνω όσο πετάω» στην Πάρμα (πηγή: παρουσίαση Gabriele Folli/Zero Waste Europe)
Τα ρεύματα που ξεκίνησαν να συλλέγονται χωριστά, όπως φαίνεται στο παρακάτω σχήμα 2, είναι:
α) βιοαπόβλητα (με συχνότητα συλλογής 2-3 φορές την εβδομάδα)
β) πλαστικά, μέταλλα και tetrapack (1 φορά την εβδομάδα)
δ) υπολείμματα, δηλαδή υλικά που δεν έχουν διαχωριστεί (1 ή 2 φορές την εβδομάδα)
ε) γυαλί, το μόνο υλικό που συλλέγεται από κάδους στα πεζοδρόμια (1 φορά την εβδομάδα)
Παράλληλα υπήρξαν δημόσιες συναντήσεις και εντατικές δράσεις ενημέρωσης με πρόσκληση στη δημόσια διαβούλευση, όλων των ενδιαφερόμενων (καταστηματάρχες, επιχειρηματίες, ομάδες πολιτών, εκπαιδευτικοί) καθώς και ομάδων ειδικού ενδιαφέροντος, όπως μετανάστες.
Ρεύματα αποβλήτων που συλλέγονται χωριστά και συχνότητες συλλογής τους στην Πάρμα (πηγή: παρουσίαση Gabriele Folli/Zero Waste Europe)
Ποιο είναι αυτό το αποτελεσματικό εργαλείο; Η αλλαγή του τρόπου χρέωσης δημοτών και επιχειρήσεων, εφαρμόζοντας το δικαιότερο και ανταποδοτικό μοντέλο «Πληρώνω όσο πετάω», με χρέωση ανάλογη με την ποσότητα των συλλεγόμενων υπολειμμάτων.
Εφαρμογή διαφοροποιημένης χρέωσης για τα απορρίμματα (Πληρώνω όσο πετάω)
Η εμπειρία της Πάρμας είναι εξίσου σημαντική ως παράδειγμα εφαρμογής οικονομικών εργαλείων που στοχεύουν στη μείωση των υπολειμμάτων και τη μεγιστοποίηση της ανακύκλωσης, με ιδιαίτερα χρήσιμα συμπεράσματα.
Ποιο είναι αυτό το αποτελεσματικό εργαλείο; Η αλλαγή του τρόπου χρέωσης όλων των δημοτών και επιχειρήσεων, εφαρμόζοντας το δικαιότερο και ανταποδοτικό μοντέλο «πληρώνω όσο πετάω», με χρέωση ανάλογη με την ποσότητα των συλλεγόμενων υπολειμμάτων ανά δημότη ή επιχείρηση.
Εφαρμόστηκε ένα αρκετά έξυπνο μοντέλο με διπλή χρέωση – μία σταθερή, που αντιστοιχεί στα τετραγωνικά μέτρα της κάθε οικίας ή καταστήματος για να καλύψει το κόστος των ελάχιστων διαδρομών συλλογής, και μια μεταβλητή, που αντιστοιχεί στη συχνότητα συλλογής των υπολειμμάτων από κάθε οικία ή κατάστημα. Έτσι, πληρώνεις λιγότερα τέλη, αν παράγεις λιγότερα υπολείμματα. Σημαντικό: όσοι κάνουν οικιακή κομποστοποίηση, έχουν έκπτωση 12%.
Πώς εφαρμόστηκε το «Πληρώνω όσο πετάω»
Κάθε κάδος ή ειδική σακούλα συλλογής υπολειμμάτων διαθέτει σύστημα RFID, ώστε να ταυτοποιείται σε κάθε συλλογή ο χρήστης (νοικοκυριά ή επιχειρήσεις). Έτσι ο Δήμος γνωρίζει πόσες φορές χρησιμοποιείται ο συγκεκριμένος κάδος υπολειμμάτων και αναλόγως χρεώνει τον χρήστη. Κάθε νοικοκυριό ή επιχείρηση πληρώνει ένα πάγιο ποσό για ένα ελάχιστο αριθμό συλλογής του κάδου που διαθέτει, κάθε χρόνο. Αν ξεπεράσει τον ελάχιστο αυτό αριθμό, χρεώνεται επιπλέον ποσό (1.4 ευρώ για κάθε επιπλέον συλλογή).
Η γοητεία των αριθμών. Ποια ήταν τα αποτελέσματα του προγράμματος μέσα σε πέντε χρόνια (2012-2017):
• Η χωριστή συλλογή αυξήθηκε στο 81% (από 48%), το υπόλειμμα μειώθηκε στο 19%. (Τα υπολείμματα μειώθηκαν από 313 κιλά ανά κάτοικο ετησίως το 2011 σε 106 κιλά ανά κάτοικο το 2017, περίπου 66% μείωση μέσα σε μόλις πέντε χρόνια!)
• Η συλλογή βιοαποβλήτων ανά κάτοικο σε ετήσια βάση σημείωσε μια εντυπωσιακή αυξητική πορεία, φτάνοντας τα 103 kg ανά κάτοικο, το 2017. Έτσι, τα υλικά αυτά σήμερα μετατρέπονται σε χρήσιμο προϊόν (κομποστ ή βιοαέριο) και δεν καίγονται. Μειώθηκε ωστόσο και η συνολική παραγωγή απορριμμάτων ανά κάτοικο, κατά 15%, μια πολύ μεγάλη επιτυχία, ιδίως για μια πόλη που έχει εύπορους κατοίκους και ψηλή κατανάλωση.
• Τα συλλεγόμενα ξηρά ανακυκλώσιμα έχουν καλύτερη ποιότητα και μικρό ποσοστό επιμολύνσεων, έτσι αυξήθηκαν τα έσοδα από τη διάθεσή τους.
• Το κόστος συλλογής αυξήθηκε κατά 29.5%, αλλά τα συνολικά κόστη διαχείρισης μειώθηκαν κατά 1.3%.
Να πώς, μέσα σε ένα σύντομο χρονικό διάστημα, μια πόλη αλλάζει ριζικά τους σχεδιασμούς της και ανοίγει μια βιώσιμη διαδρομή για το μέλλον της.
Έτσι, τελειώνει το μικρό μας ταξίδι στην Πάρμα...
Ισχύει λοιπόν ότι η γοητεία μιας πόλης σχετίζεται (και) με τον τρόπο που διαχειρίζεται τα απόβλητά της; Δεν ξέρω, αφήνω να δώσετε την απάντηση εσείς.
*Η Μαρία Βιτωράκη είναι χημικός μηχανικός MSc. Διδάσκει στο πρόγραμμα Περιβαλλοντικών Σπουδών του Αμερικανικού Κολεγίου Ελλάδας
