Όλη η δεκαετία του 1960 ήταν πλούσια σε γεγονότα. Όμως, δεν νομίζω ότι ήταν αυτό που την έκανε διαφορετική από τις προηγούμενες ή τις επόμενες. Άλλωστε, στους καιρούς που ζούμε, στους Νεότερους χρόνους γενικότερα, όλες οι δεκαετίες πλούσιες σε γεγονότα είναι. Το ξεχωριστό με τη δεκαετία του 1960 ήταν ίσως η τομή που παρατηρείται σε όλα σχεδόν τα πεδία: το πολιτικό, το κοινωνικό, το πολιτισμικό/καλλιτεχνικό. Δεν είναι εδώ ο κατάλληλος χώρος για μια εις βάθος ανάλυση της τόσο σημαντικής εκείνης δεκαετίας. Θα αρκεστώ έτσι σε ορισμένες επισημάνσεις, επιχειρώντας να ερμηνεύσω αυτή την πύκνωση που σημάδεψε τα θρυλικά «sixties».
Ο κόσμος είχε λίγο-πολύ επουλώσει πλέον τις πληγές του από τον όλεθρο του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Οι ισοπεδωμένες πόλεις είχαν ανοικοδομηθεί, οι νεκροί είχαν αρχίσει να αποτελούν παρελθόν (οδυνηρό ασφαλώς, αλλά πάντως παρελθόν), οι ελλείψεις σε τρόφιμα και άλλα βασικά αγαθά είχαν αρχίσει να παραχωρούν τη θέση τους στη σχετική επάρκεια – αν όχι και ευμάρεια. Απόρροια όλων αυτών ήταν ότι οι συνήθειες των ανθρώπων, καταναλωτικές και άλλες, άλλαζαν. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι η δεκαετία του 1960 ήταν η καρδιά και η κορύφωση της λεγόμενης χρυσής μεταπολεμικής τριακονταετίας (1945-75), περιόδου κατά την οποία στη Δύση κυριαρχούσαν ένα σοσιαλδημοκρατικού τύπου κοινωνικό συμβόλαιο, οι εντυπωσιακοί ρυθμοί ανάπτυξης, η (σχεδόν) πλήρης απασχόληση.
Όλη η δεκαετία, λοιπόν, του 1960 ήταν πλούσια σε γεγονότα και σε εξελίξεις, που μάλιστα σε ορισμένες περιπτώσεις έπαιρναν τη μορφή τομών (ενδεικτικά και μόνο, ας θυμηθούμε τους Μπητλς στη μουσική). Ειδικά όμως το 1967 και το 1968, έχω την εντύπωση ότι υπήρξαν χρονιές καθοριστικής σημασίας, τουλάχιστον για τη γενιά μου. Δυσοίωνη αρχή, η εγκαθίδρυση δικτατορίας στη χώρα μας, η οποία βούλιαξε έτσι για επτά χρόνια στην πολιτική και πολιτισμική ευτέλεια και καθυστέρηση.
Από εκεί κι έπειτα, η πύκνωση των γεγονότων είναι εντυπωσιακή. Δεν νομίζω πως η κρίσιμη ηλικία στην οποία βρισκόμασταν τότε μας κάνει να μεγαλοποιούμε τη σημασία τους, με βάση και το γνωστό επιχείρημα ότι για όλους παίρνει δυσανάλογα μεγάλες διαστάσεις ό,τι συμβαίνει στην εφηβεία τους. Προς τα τέλη του 1967 είχαμε έτσι τους Τούρκους να απειλούν ότι θα προελάσουν έως την Αθήνα και τον Παπαδόπουλο να κάνει στον Έβρο όλες τις υποχωρήσεις που του ζητήθηκαν προκειμένου να μη συμβεί κάτι τέτοιο. Ακολούθησε το κίνημα του βασιλιά, οργανωμένο όμως με παιδαριώδη τρόπο, έτσι που τελικά όχι μόνο δεν ανέτρεψε τη χούντα, αλλά οδήγησε και στην ενδυνάμωσή της.
Για να πάμε, όμως, ακριβώς πενήντα χρόνια πίσω, μπαίνοντας το 1968 είχαμε σε διάστημα λίγων μόνο μηνών:
• Τη διάσπαση του ΚΚΕ τον Φεβρουάριο, γεγονός αναμφισβήτητα σημαντικό για την κομμουνιστική αριστερά. Η διάσπαση έγινε, ωστόσο, ελάχιστα αισθητή τότε στο εσωτερικό της χώρας. Άλλα ήταν τα προβλήματα που κυρίως μας απασχολούσαν, στο πολιτικό πεδίο αλλά και στην καθημερινότητά μας. Άλλωστε, από αυτούς που τους αφορούσε άμεσα η διάσπαση, στελέχη και μέλη του κομμουνιστικού κινήματος, πολλοί βρίσκονταν τότε στις εξορίες. Μόνο σταδιακά, καθώς περνούσαν οι μήνες και τα χρόνια και όλο και περισσότερες πληροφορίες έφταναν έως εμάς, αρχίζαμε να συνειδητοποιούμε τι είχε συμβεί, ποιοι είχαν πρωτοστατήσει στη διάσπαση, ακόμα και τι χώριζε λίγο-πολύ τη μια πλευρά από την άλλη.
• Λίγους μήνες αργότερα, ένα άλλο γεγονός ήρθε να ταρακουνήσει τη χουντοκρατούμενη καθημερινότητά μας, κυρίως ως προς την εκκόλαψη καινοτόμων προβληματισμών και ιδεών. Ο Μάης του ’68 στη Γαλλία, για τον οποίο επίσης οι πληροφορίες μας ήταν αρχικά ελλιπέστατες, δεν οδήγησε βέβαια σε αλλαγή καθεστώτος, ούτε καν κυβέρνησης. Αντιθέτως μάλιστα, ο Ντε Γκωλ είδε τη δύναμή του να αυξάνεται εντυπωσιακά στις εκλογές που έγιναν αμέσως μετά. Άλλωστε, η κατάληξη των «γεγονότων» ίσως και να ήταν προδιαγεγραμμένη, αν λάβει κανείς υπόψη πως, όπως έχει γραφτεί χαρακτηριστικά, «αυτοί που ήθελαν να κάνουν επανάσταση δεν μπορούσαν, κι αυτοί που θα μπορούσαν [το Κ.Κ. Γαλλίας και τα ελεγχόμενα από αυτό συνδικάτα] δεν ήθελαν». Κι όμως, ο απόηχος του Μάη υπήρξε όχι μόνο αισθητός σε πεδία όπως η εκπαίδευση, ο πολιτισμός, οι ιδέες, ακόμα και οι διαπροσωπικές σχέσεις, αλλά και πιο παρατεταμένος, πιο διαχρονικός απ’ ό,τι συνήθως νομίζουμε.
• Τρίτο μείζον γεγονός εκείνης της χρονιάς –και αφού, βέβαια, είχαν προηγηθεί οι δολοφονίες των Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και Ρόμπερτ Κένεντι στις Ηνωμένες Πολιτείες– υπήρξε η εισβολή των δυνάμεων του Συμφώνου της Βαρσοβίας στην τότε ενιαία Τσεχοσλοβακία, τον Αύγουστο. Και λέω «μείζον», όχι μόνο γιατί ένας λαός με υψηλό κοινωνικό και πολιτισμικό επίπεδο καταδικάστηκε σε περίπου άλλα είκοσι χρόνια «που τάσκιαζε η φοβέρα και τα πλάκωνε η σκλαβιά», αλλά και γιατί ήταν το τέλος των ψευδαισθήσεων για πολλούς αριστερούς που έτρεφαν ακόμη ελπίδες ότι τα σοβιετικού τύπου καθεστώτα είναι «μεταρρυθμίσιμα». Σε ό,τι αφορά τη γενιά μου ειδικότερα, όπως έχω γράψει με άλλη ευκαιρία, «τα γεγονότα της Τσεχοσλοβακίας προστάτεψαν πολλούς από εμάς από τον κίνδυνο να γοητευτούμε από τις σειρήνες του εφαρμοσμένου κομμουνισμού, ενός συστήματος που υπόσχεται ευμάρεια και άνθηση της προσωπικότητας, για να οδηγήσει τελικά, όπου και όποτε εφαρμόστηκε, σε έναν εφιαλτικό συνδυασμό ανέχειας και μιζέριας, ανελευθερίας και κατάπνιξης κάθε δημιουργικής ιδέας και πρωτοβουλίας». Τελικά, μεταξύ άλλων, το 1968 ήταν ίσως και το πρελούδιο ενός δράματος του οποίου η αυλαία θα έπεφτε το 1989.
9°
