Η ΕΛΣΟΝ, η κουλτούρα της ομάδας, η ομαδική αριστεία στην Ελλάδα και τα θετικά παραδείγματα δημιουργικών ομάδων που μπορούν να εμπνεύσουν τα παιδιά μας
Κάθε φορά που θέλω να πάρω μια τονωτική ένεση ελπίδας για το μέλλον αυτής της χώρας, κάθε φορά που απελπίζομαι και τείνω να πιστέψω ότι όλα τα καλά πράγματα αργοπεθαίνουν, επιστρέφω σε μία μάλλον ιστορική συναυλία που είχα την τύχη να ζήσω από κοντά στις 7 Δεκεμβρίου 2023. Βάζω λοιπόν και ξαναβλέπω τη συναυλία της Ελληνικής Συμφωνικής Ορχήστρας Νέων (ΕΛΣΟΝ) με σολίστ τον Βασίλη Βαρβαρέσο στο 2ο κοντσέρτο του Ραχμάνινοφ υπό τη διεύθυνση του Διονύση Γραμμένου στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών.
Η ΕΛΣΟΝ στο Μέγαρο Μουσικής, υπό τον Διονύση Γραμμένο, με σολίστα τον Βασίλη Βαρβαρέσο: Γιατί μας συγκινεί τόσο αυτή η συναυλία;
Το συγκεκριμένο κοντσέρτο είναι, σαφώς, από τα ωραιότερα και δυσκολότερα κομμάτια που έχουν γραφτεί ποτέ, και η εκτέλεση είναι υπέροχη. Είναι αισθητός ο ενθουσιασμός και σχεδόν ηλεκτρική η ενέργεια των παιδιών∙ παιδιών απ’ όλη την Ελλάδα.
Ωστόσο, ξαναβλέποντας για νιοστή φορά τη συναυλία, συνειδητοποιώ ότι αυτό που με συγκινεί περισσότερο είναι η γνώση του πόσο δύσκολο και τεράστιο επίτευγμα είναι, σ’ αυτήν εδώ τη χώρα, να δημιουργήσεις κάτι τόσο καλό, τόσο οργανωμένο, τόσο αρμονικό, τόσο ομαδικό.
Για να βγει εκείνη τη βραδιά αυτός ο ήχος, έτσι όπως βγήκε από αυτή την ορχήστρα, προηγήθηκε το όραμα, οι θυσίες, ο καθημερινός κόπος χιλιάδων ανθρώπων: όχι μόνο του δημιουργού της ορχήστρας ή του εξαιρετικού σολίστ ή των παιδιών που έπαιξαν εκείνη τη βραδιά, αλλά και των γονιών τους που τους έτρεχαν στα ωδεία όλης της χώρας από μικρά∙ και των δασκάλων τους, και των διοικητικών υπαλλήλων σ’ εκείνα τα ωδεία και σχολεία∙ και των ραδιοφωνικών παραγωγών που μας μαθαίνουν κλασική μουσική κάθε μέρα∙ και αυτών που οραματίστηκαν, πλήρωσαν και έχτισαν το Μέγαρο και όλους τους άλλους αντίστοιχους χώρους∙ και όλων αυτών που τώρα διοργανώνουν και συμμετέχουν σε μικρότερα ή μεγαλύτερα φεστιβάλ σε κάθε γωνιά της Ελλάδας∙ και των κρατικών και μη κρατικών φορέων που στηρίζουν την κλασική μουσική και τη μουσική παιδεία∙ και όλων αυτών των θεατών που βγαίνουν από το σπίτι τους και πληρώνουν εισιτήριο για να πάνε να τους ακούσουν.
Σύμφωνα με ένα παλιό ρητό «χρειάζεται ένα χωριό για να μεγαλώσει ένα παιδί». Αντιστοίχως, χρειάζεται μια ολόκληρη κοινωνία για να αναπτυχθεί ένα καλό σύνολο ή μια καλή ομάδα – όχι μόνο μουσική, αλλά οποιαδήποτε ομάδα: αθλητική, θεατρική, επιχειρηματική, επιστημονική, πολιτική.
Και εκεί ακριβώς έγκειται το πρόβλημα και η σπανιότητα αυτού του φαινομένου. Η Ελλάδα δεν είχε ποτέ έλλειψη ταλαντούχων ανθρώπων. Κάθε άλλο. Οι ταλαντούχοι άνθρωποι είναι ίσως το μόνο προϊόν που εξάγουμε απείρως περισσότερο απ’ ό,τι εισάγουμε.
Το παράδειγμα της ΕΛΣΟΝ είναι σπάνιο και συγκινητικό, αλλά ταυτόχρονα ελπιδοφόρο: η ομαδική αριστεία μπορεί να υπάρξει και στην Ελλάδα. Υπάρχει ήδη.
Γιατί «τα καταφέρνουν» οι Έλληνες στο εξωτερικό ενώ «χάνονται» εδώ;
Γιατί η κουλτούρα της ομάδας –με όλες τις απαιτήσεις, τις προσδοκίες, τους περιορισμούς και τις ευκαιρίες που θέτει στο άτομο– είναι ιστορικά και πρακτικά πολύ πιο εμπεδωμένη εκεί, σε βαθμό που το άτομο να μην έχει επιλογή: θα αναγκαστεί να ενταχθεί και να συνεργαστεί γιατί είναι θέμα επιβίωσης. Έχοντας αποκτήσει τεράστιες δωρεάν γνώσεις και την ανθεκτικότητα της επιβίωσης σε ένα αντικειμενικά εχθρικό σύστημα, οι Έλληνες στο εξωτερικό βρίσκουν ευνοϊκές συνθήκες.
Αυτό στο οποίο είχαμε και εξακολουθούμε να έχουμε πρόβλημα στην Ελλάδα, η πραγματική «ρίζα του κακού μας» αν υπάρχει τέτοιο πράγμα, είναι η δυσκολία του να λειτουργήσουμε και να αναπτυχθούμε μέσα σε ομάδες∙ δηλαδή, η δυσκολία μας στο να ακολουθήσουμε κανόνες και να εντάξουμε τις ατομικές δεξιότητές μας σε κανονιστικά και ιεραρχικά πλαίσια, όχι απρόθυμα ή υποχρεωτικά, όπως μπορεί να γίνεται σε έναν εργασιακό χώρο όπου ο εργοδότης επιβάλλει τη βούλησή του και εκμεταλλεύεται τους πάντες μέχρι αυτοί να σπάσουν, αλλά ως στελέχη που πιστεύουν στην αποστολή της ομάδας και την υπηρετούν με τη θέλησή τους.
Ίσως επειδή η κουλτούρα μας πριμοδοτεί την πίστη και αφοσίωση σε οικογενειακές μονάδες και φατρίες συμφερόντων, ενώ ταυτόχρονα βλέπει με αμηχανία, δυσπιστία ή κυνισμό οποιαδήποτε προσπάθεια ένταξης σε εξωγενείς (των προηγουμένων) φορείς. Ίσως επειδή τα ιστορικά τραύματα, οι εμπειρίες αυταρχικής διακυβέρνησης, ο διχασμός και η πόλωση μας έχουν κάνει καχύποπτους απέναντι όχι μόνο στην έννοια της ιεραρχίας, αλλά και απέναντι στην έννοια του συμβιβασμού. Ίσως επειδή το εκπαιδευτικό σύστημα δίνει έμφαση στο περιεχόμενο της γνώσης και όχι στη διαδικασία της κοινωνικοποίησης. Ίσως επειδή η εμπειρία της στρατιωτικής θητείας, όπως εφαρμόζεται, αντί να καλλιεργεί στους πολίτες το αίσθημα ευθύνης και την πίστη στο κοινό καλό και στη συλλογική οργάνωση, τους «καίει» κάνοντάς τους ακόμη πιο καχύποπτους. Ίσως επειδή η ίδια η οικογένεια αντιμετωπίζει το παιδί σαν νευρωτικό θείο βρέφος που στόχος του πρέπει να είναι η κορυφή, ενώ οτιδήποτε άλλο (όπως το να υποστηρίξεις μια ομαδική προσπάθεια στην οποία ηγούνται άλλοι) αντιμετωπίζεται σαν αποτυχία.
Το να ενταχθείς και να αφιερωθείς σε ένα συλλογικό περιβάλλον ή μία ομάδα πέραν της οικογένειας ή της φατρίας –πέραν δηλαδή της περίκλειστης κοινότητας ή του χωριού– απαιτεί πίστη∙ πίστη σε ιδανικά ή αξίες ή οράματα που ξεπερνούν τον μικρόκοσμό σου, αλλά και πίστη στη βασική ιδέα του ότι οι άλλοι άνθρωποι τριγύρω σου αξίζουν αντίστοιχου σεβασμού με εσένα. Απαιτεί το να υποτάξεις ή να θυσιάσεις το «εγώ» για χάρη ενός «εμείς» το οποίο κατά πάσα πιθανότητα το διευθύνει κάποιος άλλος.
Για να το κάνεις αυτό πρέπει να τα έχεις τόσο καλά με τον εαυτό σου ώστε, κάθε φορά που χρειάζεται να σιωπήσεις ή να ακούσεις μια διαφορετική άποψη ή να συμβιβαστείς ή να συνεργαστείς ή να πειθαρχήσεις, να μη νιώθεις τον τρόμο μιας υπαρξιακής απειλής (ότι θα διαλυθεί το «εγώ» σου) ή την ντροπή του κοινωνικού εξοστρακισμού.
Απαιτεί δηλαδή ενός είδους συναισθηματική ωριμότητα και υγιή αυτοπεποίθηση.
Χρειάζεται, βέβαια, κι άλλα πράγματα: καλούς ηγέτες και πρότυπα, ανθρώπους που έχουν ταυτόχρονα και όραμα αλλά και πρακτικότητα, και γνωρίζουν πώς να χτίσουν θεσμούς και να εμπνεύσουν τα στελέχη των ομάδων τους. Χρειάζεται την υποστήριξη ενός ολόκληρου συστήματος. «Χρειάζεται ένα χωριό για να μεγαλώσεις ένα παιδί...»
Με ελάχιστες εξαιρέσεις, όπως κάποιους αθλητικούς συλλόγους ή μεμονωμένες επιχειρήσεις και οργανισμούς που έγραψαν ιστορία μέσα από τις ομάδες που έχτισαν, η έννοια της ομαδικής εργασίας ή συνεργασίας στην Ελλάδα θεωρείται αναγκαίο κακό∙ μια ξενόφερτη έννοια. Στην ελληνική κουλτούρα –στις σειρές και τις ταινίες που βλέπουμε, στα βιβλία που διαβάζουμε– επικρατεί είτε το άτομο είτε η οικογένεια είτε κάποιοι κακόβουλοι συνήθως εργοδότες είτε ένα τερατώδες κράτος.
Ποια είναι τα θετικά αφηγήματα και παραδείγματα δημιουργικών ομάδων που θα εμπνεύσουν τα παιδιά μας να σκεφτούν και να λειτουργήσουν αντίστοιχα;
Όλα αυτά κάνουν το παράδειγμα της ΕΛΣΟΝ τόσο σπάνιο και συγκινητικό, αλλά ταυτόχρονα ελπιδοφόρο: η ομαδική αριστεία μπορεί να υπάρξει και στην Ελλάδα. Υπάρχει ήδη.
Στα πρόσωπα και στα χαμόγελα των παιδιών της ΕΛΣΟΝ βρίσκεται το φωτεινό μέλλον αυτής της χώρας∙ αλλά και το πνεύμα –η αντανάκλαση– ανώνυμων και επώνυμων προσωπικοτήτων που έχτισαν τη μουσική παιδεία και τον πολιτισμό στην Ελλάδα και έχουν φύγει από καιρό.
Στη μικρή γαλάζια κονκάρδα που φορούν τα παιδιά στο πέτο τους –μια κονκάρδα με τα χρώματα της Ελλάδας και το σήμα της ΕΛΣΟΝ– είναι κωδικοποιημένη η ταυτότητά τους, ατομική και συλλογική. Είναι σα να λένε: «Φτιάξαμε αυτήν την ομάδα. Ανήκουμε σε αυτήν. Και είμαστε περήφανοι γι’ αυτήν». Και πολύ καλά κάνουν, γιατί το αξίζουν, και εμείς αυτούς.
