Το Joan Is Awful δεν είναι απλώς ένα επεισόδιο μιας σειράς, είναι το μέλλον της εργασίας

Κάθεστε μπροστά στην οθόνη της τηλεόρασής σας και, για να χαλαρώσετε, επιλέγετε να δείτε μια σειρά σε μια πλατφόρμα streaming. Όλα καλά μέχρι εδώ. Τι θα κάνατε αν ανακαλύπτατε ότι κάποιος έχει «κλέψει» τη ζωή σας; Δηλαδή, ότι κάποιος έχει δημιουργήσει μια σειρά μυθοπλασίας αντλώντας δεδομένα από τη δική σας καθημερινή πραγματικότητα; Aυτό έπαθε η Joan, που πρωταγωνιστεί σε ένα από τα επεισόδια της τελευταίας σεζόν της σειράς «Black Mirror» στο Netflix. Στο επεισόδιο «Joan Is Awful» η πρωταγωνίστρια ξυπνά για να διαπιστώσει πως η ζωή της προβάλλεται δημόσια σε ένα αντίστοιχο Netflix, δραματοποιημένη και ελεγχόμενη, όπως θα διαπιστώσει αργότερα, από ένα πανίσχυρο σύστημα τεχνητής νοημοσύνης (TN), χωρίς τη γνώση ή τη συναίνεσή της. Η ίδια δηλαδή μετατρέπεται σε έναν χαρακτήρα υπό τον έλεγχο ενός μηχανισμού, από τον οποίο δεν μπορεί να ξεφύγει. Καθώς η ιστορία εξελίσσεται, η μόνη διέξοδος φαίνεται να είναι η καταστροφή του κβαντικού υπολογιστή από την ίδια την πρωταγωνίστρια, δηλαδή του ίδιου του συστήματος τεχνολογίας.

Όμως, ο κβαντικός υπολογιστής, στην περίπτωση της «Joan Is Awful», δεν είναι απλώς μια τεχνολογία. Είναι ένας υπερσυγκεντρωμένος μηχανισμός εξουσίας που παρακολουθεί και αναπαράγει τη ζωή της Joan σε πραγματικό χρόνο, παρερμηνεύει την ταυτότητά της διαστρεβλώνοντας τον χαρακτήρα της για λόγους «θεάματος» και καταργεί την έννοια της συγκατάθεσης, μετατρέποντας έναν άνθρωπο σε προϊόν και περιεχόμενο.

Η θεαματική καταστροφή του κβαντικού υπολογιστή στο τέλος του επεισοδίου δεν είναι απλώς η κορύφωση της πλοκής, είναι η μεταφορά ενός υπαρξιακού ερωτήματος για την εποχή της ΤΝ σ’ έναν κόσμο που αλλάζει: τι μπορούμε να κάνουμε όταν τα συστήματα που σχεδιάσαμε ξεφεύγουν από τον έλεγχό μας και αρχίζουν να καθορίζουν ζωές χωρίς συναίνεση, διαφάνεια ή λογοδοσία;

Η άνοδος των ΑΙ Agents στον εργασιακό χώρο

Οι AI agents, δηλαδή συστήματα σχεδιασμένα ώστε να εκτελούν αυτόνομα εργασίες για λογαριασμό των χρηστών, ενσωματώνονται όλο και περισσότερο στον εργασιακό χώρο. Αυτά τα συστήματα μπορούν να αναλάβουν καθήκοντα σε διάφορους τομείς, όπως η λήψη αποφάσεων στην εργασία, η διαχείριση διαδικασιών και η επικοινωνία με ανθρώπους ή άλλους ψηφιακούς βοηθούς. Χρησιμοποιούν προηγμένους αλγόριθμους για να βελτιστοποιήσουν τις επιδόσεις τους, συχνά χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση, και προσαρμόζονται συνεχώς στις αλλαγές που συμβαίνουν στο περιβάλλον τους. Παίρνουν αποφάσεις προσλήψεων, κατανέμουν βάρδιες, βελτιστοποιούν ροές εργασίας και σε κάποιες περιπτώσεις, επιβάλλουν πειθαρχικά μέτρα ή απολύουν εργαζόμενους. Όπως το σύστημα ΤΝ στο «Joan Is Awful», το οποίο δημιουργεί και μεταδίδει τη ζωή ενός ανθρώπου αυτόνομα, έτσι και τα συστήματα ΤΝ στο εργασιακό πεδίο αποκτούν αυξημένη εξουσία ώστε να επηρεάζουν τις επαγγελματικές διαδρομές των εργαζομένων – συχνά χωρίς διαφάνεια ή ανθρώπινη επίβλεψη.

Η ικανότητά τους να μαθαίνουν και να προσαρμόζονται στα δεδομένα που επεξεργάζονται τα καθιστά πολύτιμα εργαλεία, αλλά ταυτόχρονα δημιουργούν και νέες προκλήσεις στον εργασιακό τομέα, ειδικά σε ό,τι αφορά την ευθύνη και τα εργασιακά δικαιώματα.

Για παράδειγμα: Σε μια μεγάλη εταιρεία logistics που επιδιώκει να εκσυγχρονίσει τις εσωτερικές της διαδικασίες, εφαρμόζεται ένα νέο σύστημα Τεχνητής Νοημοσύνης για την αξιολόγηση των εργαζομένων στις αποθήκες. Ο AI agent παρακολουθεί σε πραγματικό χρόνο τον ρυθμό εργασίας, την ακρίβεια και τη συνέπεια των υπαλλήλων, και παράγει αυτόματα προτάσεις για επιβράβευση ή πειθαρχικά μέτρα.

Ο Γιώργος, εργαζόμενος στην ίδια εταιρεία, με δεκαετή εμπειρία και πρόσφατα διαγνωσμένος με ελαφρύ μυοσκελετικό σύνδρομο, έχει ενημερώσει το ανθρώπινο δυναμικό για την κατάστασή του. Ωστόσο, το AI σύστημα δεν έχει πρόσβαση σ’ αυτά τα δεδομένα – είτε για λόγους απορρήτου είτε λόγω κακής ενσωμάτωσης των πληροφοριών.

Ως αποτέλεσμα, ο Γιώργος καταγράφεται ως «χαμηλής απόδοσης» σε σύγκριση με άλλους συναδέλφους, χάνει το δικαίωμα σε επίδομα απόδοσης και λαμβάνει προειδοποιητικό μήνυμα με αυτόματη σύσταση για βελτίωση. Η διαδικασία δεν περιλαμβάνει καμία ανθρώπινη αξιολόγηση ή δυνατότητα ένστασης.

Ο εργαζόμενος νιώθει αδικημένος, φοβισμένος για τη θέση του, και τελικά αποφεύγει να δηλώσει νέα συμπτώματα. Η κατάστασή του χειροτερεύει. Το σύστημα, στην πράξη, λειτουργεί απορρυθμιστικά για την υγεία και τα εργασιακά του δικαιώματα.

Μπορείς να απολύσεις ή να μηνύσεις έναν AI agent;

Τι συμβαίνει όταν ένα σύστημα ΤΝ λαμβάνει προκατειλημμένες αποφάσεις πρόσληψης, διαχειρίζεται λανθασμένα υγειονομικά πρωτόκολλα ή απολύει άδικα έναν εργαζόμενο; Το χάσμα ευθύνης καθίσταται επώδυνα ορατό: Είναι υπεύθυνος ο εργοδότης που υιοθέτησε το σύστημα; Ο προγραμματιστής που εκπαίδευσε τον αλγόριθμο; Ή μήπως το ίδιο το σύστημα ΑΙ;

Στο «Joan Is Awful», η βλάβη είναι τόσο βαθιά που η μόνη φαινομενική λύση είναι η καταστροφή του συστήματος που έχει πάψει να βλέπει τους ανθρώπους ως υποκείμενα και τους αντιμετωπίζει ως δεδομένα προς αξιοποίηση. Είναι η μόνη διέξοδος που απομένει όταν όλα τα υπόλοιπα μέσα ελέγχου –διαφάνεια, διαμαρτυρία, δικαστική προσφυγή– έχουν αποτύχει ή δεν υπάρχουν.

Όμως, στον πραγματικό κόσμο, δεν μπορούμε να καταστρέψουμε έναν αλγόριθμο με μια βαριοπούλα.

Το επεισόδιο μας προειδοποιεί για το εξής: αν δεν σχεδιάσουμε σήμερα θεσμούς, μηχανισμούς ελέγχου και νομικά πλαίσια που να εξασφαλίζουν την ανθρώπινη και εργασιακή αξιοπρέπεια, αύριο μπορεί να βρεθούμε κι εμείς σε ένα «τηλεοπτικο επεισόδιο» της ίδιας μας της ζωής – παραγόμενο από κάποιον αλγόριθμο που δεν γνωρίζουμε και δεν μπορούμε να σταματήσουμε.

Πρέπει να έχουμε το δικαίωμα να «καταστρέφουμε τη μηχανή»;

Πρέπει οι εργαζόμενοι να έχουν το δικαίωμα να αρνούνται την εποπτεία από AI; Πρέπει τα συστήματα ΑΙ να διαθέτουν «κουμπί απενεργοποίησης» σε περίπτωση που γίνουν επιβλαβή; Πώς διασφαλίζουμε την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, την αυτονομία και τη δικαιοσύνη στον ψηφιακό χώρο εργασίας;

Οι πραγματικές απαντήσεις απαιτούν όχι μόνο τεχνολογικά, αλλά και θεσμικά και νομικά αντίβαρα. Για να ανταποκριθεί στο νέο περιβάλλον, το εργατικό δίκαιο πρέπει να εξελιχθεί ώστε να περιλαμβάνει: Σαφείς αλυσίδες ευθύνης μεταξύ εργοδοτών, προγραμματιστών και προμηθευτών ΑΙ, ρυθμιστικό πλαίσιο για τη χρήση ΤΝ σε κρίσιμες αποφάσεις όπως προσλήψεις, αμοιβή, υγεία και απολύσεις, εγγυήσεις διαφάνειας, ώστε οι εργαζόμενοι να γνωρίζουν πώς και από ποιον λαμβάνονται οι αποφάσεις, δικαιώματα αμφισβήτησης, ώστε οι εργαζόμενοι να μπορούν να προσβάλλουν ή να ασκήσουν έφεση κατά αποφάσεων που λαμβάνονται αποκλειστικά από αυτοματοποιημένα συστήματα.

Επιπλέον, απαιτείται ορισμός νομικών εννοιών όπως η συνυπευθυνότητα και η δημιουργία ειδικών μηχανισμών προσφυγής για αποφάσεις αλγοριθμικού χαρακτήρα.

Πέρα από το Εργατικό Δίκαιο: Η πολιτισμική κρίση της εργασίας

Αυτό που πραγματικά αποκαλύπτει το «Joan Is Awful» δεν είναι μόνο ο φόβος για την ΑΙ, είναι το βαθύτερο άγχος για την απώλεια ελέγχου, νοήματος και αυθεντικότητας. Η Joan μετατρέπεται σε μια καρικατούρα του εαυτού της, παγιδευμένη σε ρόλους που δεν αναγνωρίζει. Αντίστοιχα, πολλοί εργαζόμενοι σήμερα νιώθουν αποξενωμένοι, εγκλωβισμένοι σε ρόλους με βάση μετρήσεις παραγωγικότητας, χωρίς δημιουργική ελευθερία, εργαζόμενοι για συστήματα που δεν αναγνωρίζουν την ανθρώπινη αξία τους.

Υπό αυτό το πρίσμα, η ΤΝ δεν είναι μόνο ένα τεχνικό ζήτημα. Είναι κυρίως ένα ζήτημα δύναμης, διακυβέρνησης και φωνής στην ψηφιακή οικονομία. Ο πραγματικός κίνδυνος δεν έγκειται στο ότι οι μηχανές θα γίνουν υπερβολικά έξυπνες, αλλά στο ποιος κατέχει τον έλεγχο: Ποιος σχεδιάζει τα συστήματα; Ποιος ελέγχει τη χρήση τους; Ποιος επωφελείται από την αυτοματοποίηση – και ποιος πληρώνει το κόστος;

Συμπέρασμα: Ισορροπία ανάμεσα στην καινοτομία και τα δικαιώματα

Καθώς τα συστήματα ΑΙ αποκτούν μεγαλύτερη αυτονομία, δυνατότητες και εξουσία λήψης αποφάσεων, είναι ζωτικής σημασίας να μην υποκαταστήσουν τις δημοκρατικές διαδικασίες που προστατεύουν τα δικαιώματα των εργαζομένων. Εδώ αναδεικνύεται ο κρίσιμος ρόλος του κοινωνικού διαλόγου – της θεσμοθετημένης διαπραγμάτευσης μεταξύ εργαζομένων, εργοδοτών και δημοσίων αρχών. Ο κοινωνικός διάλογος δημιουργεί κοινή κατανόηση γύρω από τις νέες τεχνολογίες, διασφαλίζει ότι οι εργαζόμενοι έχουν λόγο στον σχεδιασμό και την εφαρμογή τους, ανοίγει τον δρόμο για τη συνδιαμόρφωση ασφαλιστικών δικλίδων και δίκαιων εργασιακών προτύπων.

Το «Joan Is Awful» αποτελεί μια προειδοποιητική ιστορία, όμως δεν είναι αναπόφευκτο να επαληθευτεί. Το μέλλον της εργασίας μπορεί να είναι μέλλον ενδυνάμωσης, δικαιοσύνης και αξιοπρέπειας, εφόσον τοποθετήσουμε τις ανθρώπινες αξίες και τον διάλογο στο επίκεντρο της τεχνολογικής καινοτομίας.