Σύλλογος εκπαιδεύσεως νεανίδων: από τον 19o στον 21ο αιώνα

Στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία η φιλανθρωπία έχει κατά καιρούς αμφισβητηθεί καθώς κάποιες φορές οι στόχοι της θολώνουν μέσα σε ένα νέφος λαμπερής κοσμικότητας για να φτάσει στις μέρες μας σε οδυνηρές διαπιστώσεις ιδιοτέλειας ή ακόμα και ανηθικότητας μεμονωμένων φιλανθρωπικών δράσεων. Αυτές οι περιπτώσεις δε μπορούν να μειώσουν την αξία της ατομικής ή συλλογικής αλληλεγγύης που εξακολουθεί να παράγει ουσιαστικό έργο, όμως προβληματίζουν, απογοητεύουν και συχνά εξοργίζουν.

Ας κάνουμε όμως μία μικρή αναδρομή στο χρόνο. Τον 19ο αιώνα οι μεγάλοι ευεργέτες της διασποράς αποτέλεσαν βασικό πυλώνα ανάπτυξης του νεοσύστατου ελληνικού κράτους και οι κυρίες της υψηλής κοινωνίας δραστηριοποιήθηκαν άμεσα στη δημιουργία συλλόγων για την περίθαλψη και αποκατάσταση κυρίως των ορφανών, υποκαθιστώντας τον ρόλο του κράτους και των δήμων στον τομέα της πρόνοιας και της παιδείας. Η φιλανθρωπία αποτέλεσε κινητήρια δύναμη για τη λειτουργία κοινωφελών ιδρυμάτων και τη σύσταση θεσμικών δομών.

Αναμφισβήτητα υπάρχουν σήμερα σύλλογοι -πολυμελείς στα μεγάλα αστικά κέντρα ή τοπικής εμβέλειας σε μικρές κοινότητες- διάσπαρτοι στην Ελλάδα, που παράγουν ουσιαστικό έργο υποστήριξης και επιμόρφωσης των μη προνομιούχων ή διάσωσης και διάδοσης πολιτιστικών αξιών. Ανάμεσά τους ο Σύλλογος Εκπαιδεύσεως Νεανίδων, ΣΕΝ που εδώ και 150 χρόνια παράγει σιωπηρά και υπεύθυνα ένα αξιοθαύμαστο έργο.

Η ιδέα ίδρυσης συνεταιρισμών «εις θεραπείαν λαϊκών κατ’ εξοχήν αναγκών»1 βρήκε στις αρχές της δεκαετίας του 1870 πρόσφορο έδαφος μεταξύ των κυριών της Αθήνας, όπου διαδόθηκε κυριολεκτικά πόρτα-πόρτα. Και το μακρινό 1872 ιδρύθηκε ο Σύλλογος Κυριών υπέρ της Γυναικείας Παιδεύσεως από τρεις φωτισμένες γυναίκες που «ενεφύσησαν ως άλλοι Προμηθείς πηγήν ζωής, εις την ζωήν την ναρκωμένην της τότε γυναικός του λαού» 2. Ήταν η Ελένη Παπαρρηγοπούλου, η Σμαράγδα Βικέλα και η Ελένη Σκουζέ που με τη συνδρομή της παιδαγωγού Καλλιόπης Κεχαγιά επικεντρώθηκαν στην ανακούφιση του «αναξιοπαθούντος φύλου των».

Ένας από τους σκοπούς του Συλλόγου ήταν η δημιουργία εργαστηρίου χειροτεχνημάτων που πραγματοποιήθηκε άμεσα προκειμένου να παρέχεται σε άπορες γυναίκες και κορίτσια,   άμεσα αμειβόμενη εργασία και μελλοντική επαγγελματική κατάρτιση για βιοπορισμό. Συγχρόνως το εργαστήριο αναγνωρίστηκε από την Επί της Εμψυχώσεως της Εθνικής Βιομηχανίας Επιτροπήν καθώς η λειτουργία του συνέβαλλε στην πολυπόθητη εκβιομηχάνιση της χώρας. Εκπροσωπώντας επάξια την Ελλάδα σε όλες τις μεγάλες Διεθνείς εκθέσεις του εξωτερικού τα προϊόντα του Εργαστηρίου Απόρων Γυναικών απέσπασαν πολυάριθμα βραβεία και εκατοντάδες κορίτσια απέκτησαν δεξιότητες και γνώσεις ισχυροποιώντας τη μέχρι τότε επισφαλή θέση τους στην κοινωνία.

Γράφοντας μαζί με τη φίλη Λυδία Σαπουνάκη-Δρακάκη, ομότιμο καθηγήτρια του Παντείου Πανεπιστημίου, την ιστορία του πάλαι ποτέ Συλλόγου Κυριών υπέρ της Γυναικείας Παιδεύσεως, -σήμερα Συλλόγου Εκπαιδεύσεως Νεανίδων, ΣΕΝ- σταθήκαμε με προσοχή σε πολλά σημεία της μακράς πορείας του. Ένα πράγμα όμως μας έκανε ιδιαίτερη εντύπωση. Η προσωπική κοπιαστική δουλειά των κυριών για την επίτευξη των σκοπών του  συλλόγου πλάι στα κορίτσια του Εργαστηρίου. Και πίσω από τα ηχηρά ονόματα των κατά καιρούς μελών του - που ήδη ανήκουν στην ιστορία της νεότερης Ελλάδας- είδαμε το μόχθο γυναικών  όπως η Σμαράγδα Βικέλα, η Ελένη Γ. Σκουζέ, η Αμεναΐς Καβανιάρη, η Σοφία Σλήμαν και αργότερα η Εύα Πάλμερ-Σικελιανού, η Άννα Σικελιανού, η Αγγελική Χατζημιχάλη και τόσες άλλες. Κι αυτές οι γυναίκες, ευεργέτιδες, διανοούμενες, δραστήριες και συχνά με μεγάλο φιλανθρωπικό έργο είχαν έγκαιρα αντιληφθεί ότι ήταν απαραίτητο να τονώσουν το ηθικό και την αυτοεκτίμησή των εργατριών του Εργαστηρίου τους και να τους ξυπνήσουν τη συναίσθηση της ατομικής αξίας. Και το κατόρθωσαν.

Με το πέρασμα των χρόνων οι δράσεις του Συλλόγου παρέμειναν αμείωτες, πάντα προσαρμοσμένες στις ανάγκες της κάθε εποχής. Από την ίδρυση του πρώτου Νοσοκομικού Παιδευτηρίου (1875), του Πρώτυπου Ελληνικού Παρθεναγωγείου (1890) και της  απογευματινής Σχολής προς ανωτέραν παίδευσιν των Ελληνίδων  (1898) το 1960 προχώρησε στην ίδρυση της επαγγελματικής  Σχολής Παιδοκόμων και το 1982 στην ίδρυση του Εργαστηρίου  Ελευθέρων Σπουδών Ανδρέας Συγγρός.

Σε ένα τόξο 150 ετών τα μέλη του συλλόγου αλλάζουν και οι δράσεις τους μετασχηματίζονται ακολουθώντας το σφυγμό μιας κοινωνίας που συνεχώς μεταβάλλεται. Και τα τελευταία χρόνια μια σειρά δράσεων με την ονομασία «Μια παλιά ιστορία, μια νέα πορεία» στηρίζει δυο σημαντικούς στόχους του ΣΕΝ. Από τη μια η διάσωση παραδοσιακών τεχνικών της υφαντουργίας έγινε πραγματικότητα με τη δημιουργία του Ιστορικού Υφαντουργείου στην πρώτη έδρα του Συλλόγου επί της λεωφόρου Αμαλίας. Και από την άλλη  η διοργάνωση εξειδικευμένων σεμιναρίων προσφέρει τη δυνατότητα σε σπουδαστές κάθε ηλικίας να μυηθούν από ειδικούς σε διάφορες τεχνικές και να δημιουργήσουν οι ίδιοι «έργα χειρός». Κι αυτή η δυνατότητα συμμετοχής στη δημιουργικότητα, αυτή η ευκαιρία στιγμιαίας μέθεξης με την τέχνη ίσως είναι για τον σύγχρονο άνθρωπο εξίσου σημαντική με την παροχή στοιχειωδών γνώσεων ανάγνωσης και γραφής που αποζητούσαν οι άπορες γυναίκες το μακρινό 1872, έτος ίδρυσης του ΣΕΝ.