Δημοκρατία της Βαϊμάρης: Ομοιότητες και διαφορές με τη Γερμανία του μεσοπολέμου, οι «εχθροί του λαού» και οι «εχθροί του έθνους»
Ποια είναι τα κοινωνικά χαρακτηριστικά της εποχής μας, ώστε να προκαλεί τόσο επίμονες αναφορές στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης; Και για ποια «εποχή» μιλάμε; Για φέτος; Για τα τελευταία δέκα χρόνια; Για όλα όσα συνέβησαν στην Ελλάδα και στον κόσμο από το 2000; Ποιο είναι επιτέλους το χρονικό σημείο που ορίζει την «εποχή μας»; Η επονομαζόμενη «Δημοκρατία της Βαϊμάρης» —δεκατέσσερα χρόνια αστάθειας και πολιτικών παθών στη Γερμανία— τελείωσε με την άνοδο του ναζιστικού κόμματος στην εξουσία: αυτή η κατάληξη είναι που μας τρομάζει και προβαίνουμε στον παραλληλισμό — χωρίς να καλοξέρουμε ούτε την αρχή, ούτε το τέλος του.
Η περίοδος «της Βαϊμάρης» διακρίνεται, εκ των υστέρων, σε τρεις φάσεις
H πρώτη, από το 1918 μέχρι το 1923, σημαδεύτηκε από μια απόπειρα σοσιαλιστικής επανάστασης που απέτυχε οικτρά· οι κομμουνιστές είχαν την αυταπάτη ότι ο λαός θα τους ακολουθούσε κι ότι θα μπορούσαν να πραγματοποιήσουν στη Γερμανία το μπολσεβικικό πείραμα. Η εξέγερση των Σπαρτακιστών είχε στηριχτεί στην ιδέα ότι το «προλεταριάτο» ήταν έτοιμο να ανατρέψει τον καπιταλισμό και να οικοδομήσει σύστημα εργατικών συμβουλίων — στην πραγματικότητα, επρόκειτο για λούμπεν μάζες, που είχαν εξαγριωθεί από την ήττα στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και που στη συνέχεια θα εξαθλιώνονταν από τον υπερπληθωρισμό, τις ελλείψεις καυσίμων, τροφίμων και στέγης.
Η μαύρη αγορά οργίαζε· ο ένας εκμεταλλευόταν τον άλλον· οι απεργίες παρέλυαν τη χώρα· μέσα σε πέντε χρόνια άλλαξαν επτά κυβερνήσεις συνασπισμού· η κοινωνική συνοχή είχε καταρρεύσει. Από τη μια πλευρά συσπειρώθηκαν οι κομμουνιστές (οι ηγέτες των οποίων έγιναν σύμβολα επαναστατικού ήθους και θυσίας), ενώ από την άλλη οργανώθηκαν ακροδεξιές πολιτοφυλακές, που στρατολογούσαν εθελοντές αποστρατευμένους του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αξιωματικούς, φοιτητές και εθνικιστές κάθε λογής. Αυτές οι αντικομμουνιστικές και συχνά αντιδημοκρατικές παραστρατιωτικές μονάδες, τα Freikorps, χρησιμοποιήθηκαν για την καταστολή της εξέγερσης των Σπαρτακιστών στο Βερολίνο (Ιανουάριος του 1919), της βραχύβιας Σοβιετικής Δημοκρατίας της Βαυαρίας (την άνοιξη του 1919) και της εξέγερσης της Ρουρ (το 1920, όταν είχε δημιουργηθεί ο τοπικός «Κόκκινος Στρατός»).
Τα Freikοrps δρούσαν και εκτός συνόρων, στη Λετονία και την Εσθονία, εναντίον μπολσεβίκων και Πολωνών, διατηρώντας σχέσεις με τον τακτικό στρατό (τον «Reichswehr»). Εξάλλου, ορισμένα σώματα πρωταγωνίστησαν στην απόπειρα δεξιού, μοναρχικού τύπου, πραξικοπήματος του Wolfgang Kapp και του Walther von Lüttwitz τον Μάρτιο του 1920, ενώ μέλη τους και συγγενικά δίκτυα συνδέθηκαν με πολιτικές δολοφονίες (του Matthias Erzberger το 1921 και του Walther Rathenau το 1922 από την ακροδεξιά Organisation Consul). Μετά το 1920 τα Freikorps διαλύθηκαν ή μετεξελίχθηκαν σε νόμιμες ή ημιπαράνομες οργανώσεις (όπως η Organisation Consul)· πολλά μέλη προσχώρησαν σε ναζιστικές συμμορίες. Με λίγα λόγια, την πενταετία 1919-1923 επικρατούσε κοινωνικό μίσος, ελπίδες για σοσιαλιστική επανάσταση, καθώς και ανάπτυξη ρεβανσιστικών, εθνικιστικών και πολεμοχαρών αισθημάτων σε ευρείες μάζες.
Οι κομμουνιστές κατηγορούσαν το Σοσιαλδημοκρατικό κόμμα για «σοσιαλφασισμό»· οι δεξιοί εθνικιστές μιλούσαν για την «προδοσία των Βερσαλλιών» και για «εβραϊκή συνωμοσία».
Η δεύτερη φάση της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης ξεκίνησε μετά το αποτυχημένο Πραξικόπημα της Μπυραρίας, κατά το οποίο η ομάδα περί τον Χίτλερ αποπειράθηκε, με βία και γελοιότητα, να καταλάβει την εξουσία. Ο Χίτλερ φυλακίστηκε για λίγους μήνες και η κατάσταση στη Γερμανία φάνηκε να βελτιώνεται· αλλά, η άνθηση των τεχνών και της λαϊκής κουλτούρας και η φιλελευθεροποίηση των ηθών συνοδεύτηκαν από την όξυνση των αντιθέσεων μεταξύ του Βερολίνου και της περιφέρειας (σήμερα παρατηρούμε κάτι παρόμοιο στη Γαλλία: η επαρχία και τα λαϊκιστικά κόμματα επιτίθενται στην υποτιθέμενη ελίτ του Παρισιού). Στη συνέχεια, η οικονομική ύφεση του 1929 προκάλεσε νέο κύμα μαζικής ανεργίας· ουρές στα γραφεία ευρέσεως εργασίας, μάχη για τα κουπόνια και τα συσσίτια, ραγδαία αύξηση της παραβατικότητας, κοινωνική αναταραχή — πορείες ενστόλων (εθνικοσοσιαλιστικών ταγμάτων εφόδου SA/κομμουνιστών του Rotfront), συμπλοκές, κραιπάλη προπαγάνδας και συνωμοσιολογίας. Οι κομμουνιστές κατηγορούσαν το Σοσιαλδημοκρατικό κόμμα για «σοσιαλφασισμό»· οι δεξιοί εθνικιστές μιλούσαν για την «προδοσία των Βερσαλλιών» και για «εβραϊκή συνωμοσία». Επανήλθε το κλίμα των οδομαχιών του 1919· απεργίες, σαμποτάζ, συλλήψεις· προπάντων, άνοδος του αριστερού και δεξιού εξτρεμισμού, που συνοδευόταν από «οργή κατά του κατεστημένου».
Καθώς περνούσε ο καιρός, τα δύο άκρα συναντιούνταν στην απόρριψη του κοινοβουλευτισμού και στις προτάσεις «ισχυρής χειρός»: οι μεν, όλο και λιγότεροι, ζητούσαν σοβιέτ· οι δε είχαν υιοθετήσει αντισημιτική, εθνικιστική ρητορική, ακραίο ανορθολογισμό, συνωμοσιολογία, συνθήματα «Αίμα και χώμα», στοχοποιώντας μειονότητες και διεκδικώντας περιορισμό της ελευθερίας του Τύπου — ο χώρος του οποίου κατέγραφε πρωτοφανή (εξαιτίας της τεχνολογίας) έκρηξη των «κίτρινων» εντύπων, που διέδιδαν εικόνες από κοινωνικές συγκρούσεις και παρόξυναν τα μίση και τα πάθη. Όλα αυτά συνέβαλαν στο κλίμα της αποσύνθεσης. Οι Σοσιαλδημοκράτες είχαν αποτύχει να σταθεροποιήσουν τη χώρα· να ισορροπήσουν ανάμεσα στο αίτημα για επαναστατικά συμβούλια εργατών-στρατιωτών και στην «παλαιά τάξη πραγμάτων» (στρατό, διοίκηση, δικαστικό σώμα). Αν και κατά την περίοδο αυτή, οι βιομήχανοι αναγνώρισαν τα συνδικάτα και θεσπίστηκε το οκτάωρο, αν και το Σύνταγμα εξασφάλιζε κοινωνικά δικαιώματα και υπήρχαν προϋποθέσεις για οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη, δεν έγιναν μεταρρυθμίσεις· ιδιαίτερα μετά το 1930, οι κυβερνήσεις διορίζονταν μέσω προεδρικών διαταγμάτων και, τέλος, διορίστηκε καγκελάριος ο ίδιος ο Χίτλερ, χωρίς επίγνωση εκ μέρους του πολιτικού προσωπικού για όσα επρόκειτο να συμβούν: οι φιλελεύθεροι πίστευαν ότι θα μπορούσαν να «ελέγξουν» το Ναζιστικό Κόμμα. Αποφεύγω να αναφέρω ονόματα της γερμανικής πολιτικής εκείνο τον καιρό, διότι το ζήτημα είναι λιγότερο η γερμανική ιστορία και περισσότερο τα σφάλματα που διέπραξαν οι Σοσιαλδημοκράτες και οι «κεντρώοι», όχι μόνο έναντι της εθνικιστικής απειλής αλλά και της ομαδικής παραφροσύνης.
Στη Γερμανία ο λαϊκισμός των ναζί και, λίγο παλιότερα, εκείνος των κομμουνιστών δημιούργησε ένα πεδίο μάχης μεταξύ εχθρών του λαού και εχθρών της πατρίδας
Το κεντρικό γνώρισμα της γερμανικής κοινωνίας που επέτρεψε την άνοδο του ναζισμού ήταν η απονομιμοποίηση των θεσμών· η ιδέα ότι οι εκλογές, τα δικαστήρια και το κοινοβούλιο είναι πουλημένα και στημένα. Η διαρκής αμφισβήτηση των κανόνων του παιχνιδιού διέλυσε τη γερμανική κοινωνία. Στη Γερμανία, πολύ περισσότερο απ’ όσο αλλού, ο λαϊκισμός των ναζί και, λίγο παλιότερα, εκείνος των κομμουνιστών —«εμείς εναντίον όλων»— δημιούργησε ένα πεδίο μάχης μεταξύ εχθρών του λαού και εχθρών της πατρίδας, του «έθνους», το οποίο δεν άργησε να εκφυλιστεί στη «φυλή». Οι Γερμανοί πίστεψαν ότι αόρατα κέντρα κινούσαν τα νήματα της ζωής τους — θα το πίστευαν άραγε σε συνθήκες οικονομικής ευμάρειας; Εδώ τίθεται ένα ζήτημα πρόσληψης της ευμάρειας και της φτώχειας: ποτέ δεν ρέει χρυσάφι στα ρείθρα· πάντοτε μπορούν να διατυπωθούν παράπονα για την ακρίβεια των αγαθών, για τη στεγαστική πίεση, για τις απότομες τεχνολογικές μεταβολές στον κόσμο της εργασίας, για τις αρρώστιες και για τα δυστυχήματα. Ανεξάρτητα από την οικονομική στέρηση, η αμφισβήτηση του δημοκρατικού πολιτεύματος γενικεύτηκε και οδήγησε σε κομματικό κατακερματισμό, εύθραυστες συμμαχίες, ρομαντικοποίηση της πολιτικής βίας, επίκληση «κατάστασης έκτακτης ανάγκης», υπερ-ταύτιση της πολιτικής ταυτότητας με πολιτισμικά σύμβολα — ο Kulturkampf εξελίχθηκε σε ένοπλο αγώνα, που ξεπέρασε τα γερμανικά σύνορα.
Ο ρόλος των ΜΜΕ στην άνοδο του ναζισμού είναι τεκμηριωμένος και δικαιολογεί τη σημερινή ανησυχία για επανάληψη της ιστορίας. Στη διάρκεια της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, η παραπληροφόρηση ήταν εσκεμμένη· «φυσαλίδες» ενημέρωσης αναπαρήγαν θυμό και δυσπιστία, συχνά για φανταστικούς εχθρούς, ή υπερβάλλοντας όσον αφορά τα προβλήματα της διαφθοράς, της «σήψης». Όλα τούτα αποτελούν μέρος του παρόντος, το οποίο, σε μερικές χώρες σαν τη δική μας, δεν διαφέρει ριζικά από το παρελθόν — το παρελθόν του εμφυλίου πολέμου. Εξάλλου, η δική μας Βαϊμάρη έχει συμβεί πάνω από μία φορά στην ιστορία· και σήμερα μπορούμε να την παρατηρήσουμε να εκτυλίσσεται από την πτώχευση στην κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ, στον κομματικό κατακερματισμό, στην άνοδο των εξτρεμιστών δεξιά και αριστερά. Το κοινωνικό μίσος, το πλέγμα των συκοφαντιών, η αναίσχυντη ψευδολογία και οι κατηγορίες κατά παντός πολιτικού αντιπάλου συμπληρώνουν ένα ταραγμένο πολιτικό τοπίο από το οποίο λείπουν όλες οι αρετές.
Έχουμε ισχυρότερα δημοκρατικά αντίβαρα απ’ ό,τι οι Γερμανοί του μεσοπολέμου;
Πράγματι, τα συνταγματικά δικαστήρια, οι ανεξάρτητες αρχές, οι διεθνείς δεσμεύσεις σταθεροποιούν το σύστημα λίγο περισσότερο. Έχουμε λιγότερη ανοχή στη βία; Μάλλον. Μας βοηθάει η ιστορική μνήμη; Κάνοντας αναφορά στη Βαϊμάρη, ίσως δείχνουμε πως αναγνωρίζουμε τα σήματα κινδύνου: τη συστηματική άρνηση αποδοχής των εκλογικών αποτελεσμάτων, την ποινική ενοχοποίηση πολιτικών αντιπάλων· τη στοχοποίηση ανεξάρτητων δικαστών και δημοσιογράφων· την απουσία συνταγματικού πατριωτισμού, συναινέσεων και παιδείας πληροφόρησης. Καθώς δεν διαθέτουμε δεξιότητες κρίσης και επαλήθευσης, δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε την επιρροή της παραπληροφόρησης — αυτή την αδυναμία μας ίσως την πληρώσουμε ακριβά· περίπου όπως οι Γερμανοί, που λίγο έλειψε να καταστρέψουν τον εαυτό τους και όλους εμάς.
H επανάληψη του μοτίβου της Βαϊμάρης δεν είναι αδιανόητη· η αφοσίωση στη δημοκρατία δεν αφορά τις πλειοψηφίες.
Θέλω να πω: η επανάληψη του μοτίβου της Βαϊμάρης δεν είναι αδιανόητη· η αφοσίωση στη δημοκρατία δεν αφορά τις πλειοψηφίες. Όχι ότι οι άνθρωποι που απαντούν σε δημοσκοπήσεις περί δημοκρατίας ξέρουν με ακρίβεια τη φύση και τα χαρακτηριστικά του πολιτεύματος· όμως, όταν οι πολίτες κραυγάζουν ακόμα και σήμερα «να καεί το μπουρδέλο η Βουλή», αναδεικνύοντας τσαρλατάνους σε θέσεις λήψης αποφάσεων, δυσκολεύομαι να αποδώσω ευθύνες στο πολιτικό σύστημα, που «δεν χειρίζεται σωστά τα προβλήματα του λαού». Τείνω να αποδώσω την επιδίωξη της αταξίας στη μοχθηρία που διέπει τις πράξεις μας· στη διπλή ηθική έναντι της βίας (αριστερή βία-καλή, δεξιά βία-κακή)· στην γκροτέσκα ιδέα που έχουμε για το κράτος δικαίου.
18°
