Το πρόβλημα σήμερα είναι ότι ο αντισημιτισμός έχει φορέσει πια και άλλα προσωπεία όπως της ισραηλοφοβίας που στρέφεται κατά της ύπαρξης του ίδιου του κράτους του Ισραήλ
Το Ολοκαύτωμα δεν είναι μόνο μια μακρινή ανάμνηση ενός μαζικού εγκλήματος, αλλά κάτι που όσο αδιανόητο κι αν υπήρξε, δεν είναι πλέον αδύνατο να ξανασυμβεί.
Η φετινή επέτειος των 80 χρόνων από την απελευθέρωση του στρατοπέδου του Άουσβιτς-Μπίρκεναου στο οποίο εξοντώθηκαν περίπου 1,1 εκατ. Εβραίοι από όλη την Ευρώπη, την περίοδο 1940-5, έρχεται σε μια στιγμή που ο αντισημιτισμός φαίνεται να αποκτά μια νέα επικίνδυνη δυναμική, με αφορμή τον πόλεμο στη Μέση Ανατολή.
Oι ρίζες του αντισημιτισμού φτάνουν, βέβαια, πολύ πίσω στον χρόνο. Με το φαινόμενο του αντισημιτισμού ωστόσο είναι πάντα δύσκολο να περιοριστεί κανείς στην ιστορική του διάσταση, μένοντας μακριά από τη σημερινή φορτισμένη συγκυρία. Η αλήθεια είναι ότι είναι μάλλον αδύνατον να αποφύγουμε, έτσι κι αλλιώς, το παρόν καθώς μας θυμίζει συνέχεια την ιστορικότητα του θέματος. Η πιο πρόσφατη αφορμή δόθηκε με την αποκάλυψη της καταγωγής του Χριστόφορου Κολόμβου.
Σύμφωνα με μια πρόσφατη γενετική μελέτη που διεξήχθη από Ισπανούς επιστήμονες, ο Χριστόφορος Κολόμβος ήταν πιθανότατα Ισπανός και σεφαραδίτης Εβραίος, ίσως δε γεννημένος στην πόλη της Βαλένθια. Το πιο πιθανό είναι ότι απέκρυψε την εβραϊκή του ταυτότητα ή προσηλυτίστηκε στον καθολικισμό για να γλιτώσει από τις θρησκευτικές διώξεις. Στην Ισπανία ζούσαν στα μεσαιωνικά χρόνια περίπου 300.000 Εβραίοι, προτού διαταχθούν, μαζί με τους μουσουλμάνους, είτε να προσηλυτιστούν στον καθολικισμό είτε να εγκαταλείψουν την χώρα το 1492. Οι περισσότεροι θα έβρισκαν καταφύγιο σε διάφορες πόλεις σε όλη την Ευρώπη -μεταξύ αυτών και στην Θεσσαλονίκη- ακριβώς την ίδια χρονιά που ο Κολόμβος θα ξεκινούσε το ταξίδι του, που από ένα παιχνίδι της τύχης θα κατέληγε στην Αμερική.
Από τα δεδομένα που έχουμε, προκύπτει ότι ήταν ένας converso, ή νεοχριστιανός όπως αποκαλούνταν τότε - δηλαδή απόγονος Ιβήρων Εβραίων που είχαν ασπαστεί εξ ανάγκης τον χριστιανισμό κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου που οδήγησε στην εκδίωξη των Εβραίων από την Ισπανία. Με άλλα λόγια, το 1492 δεν ήταν μόνο το annus mirabilis κατά το οποίο ο Κολόμβος ξεκίνησε το θρυλικό του ταξίδι στον Ατλαντικό με την υποστήριξη του βασιλιά Φερδινάνδου και της βασίλισσας Ισαβέλλας, καταλήγοντας στην ανακάλυψη μιας νέας ηπείρου. Ήταν επίσης το έτος που οι Ισπανοί ηγεμόνες εξέδωσαν το Διάταγμα της Αλάμπρα, ή αλλιώς το Διάταγμα της Απέλασης, ολοκληρώνοντας μια διαδικασία που ξεκίνησε το 1391 με σκοπό την καταστροφή των εβραϊκών κοινοτήτων της Ιβηρικής Χερσονήσου, είτε με τη μέθοδο του προσηλυτισμού είτε της απέλασης.
Το πλήρωμα του Κολόμβου περιλάμβανε στην πραγματικότητα αρκετούς ομοίους του, κυρίως τον διερμηνέα του, Λουίς ντε Τόρες. Για εκείνους που είχαν προσηλυτιστεί ή ήταν απόγονοι προσήλυτων, τους λεγόμενους «νέους Χριστιανούς», υπήρχε πάντα ο κίνδυνος μια τυχόν επίσημη κατηγορία εναντίον τους να οδηγήσει σε βασανιστήρια, φυλάκιση ή και θάνατο στα χέρια της ισπανικής Ιεράς Εξέτασης. Αυτό που υπήρξε πραγματικά κρίσιμο εδώ ήταν η επιμονή του Κολόμβου να σαλπάρει με τα πλοία του πριν από τα μεσάνυχτα της ημέρας εκείνης (3 Αυγούστου) που επρόκειτο να τεθεί σε ισχύ το διάταγμα της απέλασης.
Περισσότερο από μια έννοια, όμως, ο αντισημιτισμός μετατράπηκε τον 20ό αιώνα σε μια σειρά από πρακτικές βασισμένες σε κυρίαρχους μύθους, για παράδειγμα, ότι οι Εβραίοι έκαναν τελετουργικές δολοφονίες (ακόμη και παιδιών), ότι ήταν θεοκτόνοι, τοκογλύφοι και συνωμότες, με σχέδιο να κυριαρχήσουν σε ολόκληρο τον κόσμο, και ότι ήταν ρατσιστές θεωρώντας τον εαυτό τους ανώτερο από τους άλλους. Για να αντιμετωπίσουν την δήθεν «παρασιτική» φύση τους, οι διώκτες τους εφάρμοσαν τρεις πρακτικές, τις δύο πρώτες εκ των οποίων τις γνωρίζαμε ήδη από τον Μεσαίωνα: τη μεταστροφή, την εκδίωξη και τον αφανισμό. Όπως είδαμε στην περίπτωση των Σεφαραδιτών Εβραίων το 1492, η μεταστροφή και η απέλαση είχαν εφαρμοστεί σε πολλές περιπτώσεις με βάση την κυρίαρχη άποψη του Λούθηρου ότι ο εβραϊκός λαός ήταν φορέας μιας προαιώνιας κατάρας, ήταν εγκληματίας και διαβολικός εκ καταγωγής, και επομένως δεν μπορούσαν να αλλάξουν τον εαυτό τους, ούτε να αφομοιωθούν. Τα στάδια λοιπόν των πρακτικών του αντισημιτισμού μέχρι και το Ολοκαύτωμα ήταν τρία, όπως τα έχει περιγράψει και ο διαπρεπής Γάλλος μελετητής του φαινομένου, Πιέρ-Αντρέ Ταγκυέφ: «Δεν μπορείς να ζήσεις ανάμεσά μας ως Εβραίος εφόσον παραμείνεις Εβραίος. Δεν μπορείς να ζήσεις ανάμεσά μας ό,τι και να κάνεις. Και τελικά, δεν μπορείς καν να ζήσεις».
Παρεμπιπτόντως, πολλά από αυτά τα στερεότυπα, όπως εκείνα περί της εγκληματικής και παρασιτικής τους φύσης, και της περιθωριακής τους ταυτότητας, μπορεί κανείς να τα εντοπίσει επίσης στον αντιτσιγγανισμό, αφού οι νομάδες Ρομά όχι μόνο κυνηγήθηκαν εξίσου από τους Ισπανούς το 15ο αιώνα αλλά θεωρούνταν για τη ναζιστική ιδεολογία εξίσου μολυσματικά στοιχεία για την άρια φυλή και έπρεπε να εξοντωθούν παρομοίως στα στρατόπεδα εξόντωσης, όπως και συνέβη.
Ενώ η πρακτική των απελάσεων στη νέα εποχή του αντισημιτισμού είχε ήδη εφαρμοστεί από τις αρχές του 20ού αιώνα σε ορισμένα ευρωπαϊκά κράτη ως πολιτική εθνοκάθαρσης, η πρακτική της εξόντωσης έπεσε στο τραπέζι της ναζιστικής ηγεσίας πριν από την εισβολή των Σοβιετικών, το καλοκαίρι του 1941 και επισημοποιήθηκε στη Διάσκεψη της Βανζέε, στις 20 Ιανουαρίου 1942. Ωστόσο, από τότε που ανέλαβε ο Χίτλερ την εξουσία το 1933, είχαν εκδοθεί περίπου 2000 ρατσιστικοί νόμοι και διατάγματα. Γεγονός που σημαίνει ότι πριν ακόμη καούν στα κρεματόρια, οι Γερμανοεβραίοι είχαν εξοντωθεί πολιτικά και οικονομικά.
Ένα από τα καθήκοντα της διδασκαλίας της ιστορίας στην εποχή της νεωτερικότητας είναι να κάνει ορατούς αυτούς που είναι αόρατοι. Αλλά αυτό μπορεί να μας μετατρέψει και εμάς τους καθηγητές και δασκάλους σε θύματα, όπως ήταν άλλωστε η περίπτωση του Γάλλου καθηγητή ιστορίας Σαμουέλ Πατί το 2020, ο οποίος δολοφονήθηκε από έναν φανατικό ισλαμιστή. Αλλά υπάρχουν και καλά νέα, πάλι από την Γαλλία, δηλαδή την μητέρα της σύγχρονης ιστοριογραφίας: οι διαγωνισμοί πρόσληψης στην ιστορία και τη γεωγραφία, παρόλο που το επάγγελμα του εκπαιδευτικού βιώνει μια ενδημική κρίση επαγγελμάτων, συνεχίζουν να έχουν πληθώρα υποψήφιων ενώ οι μαθητές εξακολουθούν να θέλουν να διδαχθούν ιστορία, παρά το πρόσφατο συλλογικό τραύμα. Κάτι που πολύ απλά σημαίνει ότι αυτοί που είναι πρόθυμοι να πουν την αλήθεια για τα θύματα του ρατσισμού, θα εξακολουθήσουν να υπάρχουν και να το κάνουν. Αυτό που πρέπει συνεπώς να εξετάσουμε σήμερα είναι πώς μπορούμε να διδάξουμε στους νέους ότι το Ολοκαύτωμα δεν είναι μόνο μια μακρινή ανάμνηση ενός μαζικού εγκλήματος ή τέλος πάντων μόνο μια ιστορία για τους ειδικούς, αλλά κάτι το απολύτως μοναδικό στην ιστορία της ανθρωπότητας. Αλλά και κάτι που όσο αδιανόητο κι αν υπήρξε, από τη στιγμή που συνέβη κάποτε, δεν είναι πλέον αδύνατο να ξανασυμβεί.
16°
