Πρεσβείες, σημαίες και τέχνη: Το αμερικανικό παράδειγμα

Έχει η Τέχνη θέση στις πρεσβείες και τα προξενεία; Κι αν ναι, οφείλει να υπακούει σε ειδικούς κανόνες και περιορισμούς για έργα που απεικονίζουν —ή θυμίζουν— εθνικά σύμβολα; Οι απόψεις και οι προσεγγίσεις φυσικά ποικίλλουν, έχει ενδιαφέρον όμως να δούμε το παράδειγμα των ΗΠΑ, που ως υπερδύναμη δίνουν μεγάλο βάρος στην εξωτερική πολιτική και τη διπλωματία, συμπεριλαμβανομένης και της «ήπιας δύναμης» της Τέχνης.

Art in Embassies

Το 1963, τo Στέιτ Ντιπάρτμεντ ξεκίνησε το πρόγραμμα Τέχνη στις Πρεσβείες (Art in Embassies), το οποίο «δημιουργεί ζωτικό δια-πολιτιστικό διάλογο και καλλιεργεί την αμοιβαία κατανόηση μέσω των εικαστικών τεχνών και δυναμικών ανταλλαγών καλλιτεχνών», όπως αναφέρει στην ιστοσελίδα του. Το πρόγραμμα παρουσιάζει περίπου 60 εκθέσεις κάθε χρόνο και διατηρεί πάνω από 70 μόνιμες συλλογές τέχνης σε πάνω από 200 διπλωματικές εγκαταστάσεις σε 189 χώρες.

Μέσα από αυτό το πρόγραμμα μάλιστα είχε οργανωθεί και στην Ελλάδα η περιοδεύουσα έκθεση «A More Perfect Union: American Artists and the Currents of Our Time» τον περασμένο Μάιο στο Μουσείο της Ακρόπολης, καθώς και το Partners in Democracy Symposium στην Εθνική Πινακοθήκη, σε συνεργασία με το Οικονομικό Φόρουμ των Δελφών. Ένα από τα βασικά θέματα του συμποσίου ήταν το πώς μπορεί η τέχνη να συμβάλλει στην ενίσχυση της Δημοκρατίας. Στη συνέχεια, η ίδια περιοδεύουσα έκθεση παρουσιάστηκε στη Λισαβώνα, με τη συμμετοχή μάλιστα της Πρώτης Κυρίας των ΗΠΑ, Τζιλ Μπάιντεν, για τον εορτασμό των 60 ετών από την έναρξη του προγράμματος Art in Embassies.

Κι εδώ υπάρχει κάτι ακόμα πιο ενδιαφέρον: η πρέσβειρα των ΗΠΑ στην Πορτογαλία, Ράντι Τσάρνο Λεβίν, συνδύασε την παραπάνω έκθεση με μία που είχε επιμεληθεί ή ίδια και φιλοξενούσε στην πρεσβευτική κατοικία, με τίτλο «Celebrating Diversity» («Τιμώντας τη Διαφορετικότητα»). Ένα από τα κεντρικά κομμάτια αυτής της έκθεσης είναι μια αμερικανική σημαία φτιαγμένη από πλαστικά σκουπίδια, έργο του trash artist Τομ Ντάινενγκερ, που φαίνεται στο σχετικό βίντεο του Art in Embassies. Δίπλα σε αυτό το έργο επέλεξε να φωτογραφηθεί η πρέσβειρα και για πρόσφατη συνέντευξή της στην πορτογαλική εφημερίδα Expresso, ανεβάζοντας τη φωτογραφία και στον επίσημο λογαριασμό της πρεσβείας στο Instagram.

Η περίπτωση της πρέσβειρας Λεβίν δεν φαίνεται να είναι μοναδική όμως. Με μια γρήγορη ματιά στο λογαριασμό Instagram του Art in Embassies, μπορεί να βρει κανείς και καλλιτεχνικά έργα βασισμένα στην αμερικανική σημαία που προβλήθηκαν στις πρεσβείες των ΗΠΑ στο Ζάγκρεμπ και στο Εσουατίνι.

H ιδιαίτερη σημασία της σημαίας στις ΗΠΑ

Εδώ βέβαια είναι λογικό να αναρωτηθούμε πόσο νόημα έχει να εξετάζουμε την αντιμετώπιση της σημαίας σε μια χώρα τόσο διαφορετική από την Ελλάδα. Μια προσεκτική ματιά όμως θα μας πείσει ότι σε λίγες χώρες η σημαία έχει τόσο μεγάλο συμβολισμό όσο στις ΗΠΑ. Είναι χαρακτηριστικό ότι στις σχολικές τάξεις κάθε πρωί, όπως και στην έναρξη συνεδριάσεων του Κογκρέσου, των πολιτειακών κογκρέσων και κυβερνήσεων κλπ., απαγγέλλεται η παρακάτω «Υπόσχεση Πίστης στη Σημαία» (Pledge of Allegiance to the Flag):

Υπόσχομαι πίστη στη Σημαία των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, και στη Δημοκρατία την οποία συμβολίζει, ένα Έθνος υπό τον Θεό, αδιαίρετο, με ελευθερία και δικαιοσύνη για όλους.

Οι παρευρισκόμενοι στέκονται πάντα σε στάση προσοχής με το δεξί χέρι στην καρδιά, κοιτώντας τη σημαία που βρίσκεται στην αίθουσα. Είναι μια παράδοση που πρωτοξεκίνησε μερικώς το 1892 και υιοθετήθηκε επίσημα από το Κογκρέσο το 1942 (η φράση «υπό τον Θεό» προστέθηκε το 1954 εν μέσω του Ψυχρού Πολέμου, για να διαχωρίσει τις ΗΠΑ από τον αθεϊσμό των κομουνιστικών καθεστώτων).

Γιατί τόσο μεγάλη έμφαση στη σημαία; Γιατί οι ΗΠΑ είναι μια χώρα που δεν ταυτίζεται (κι ούτε ποτέ ταυτιζόταν) με μία συγκεκριμένη φυλή, μια θρησκεία ή δόγμα, μια γλώσσα, μία κοινή καταγωγή, μία παράδοση. Η ιστορία της, αν και προγενέστερη των περισσότερων σύγχρονων κρατών, δεν έχει αναφορές σε αρχαιότερους κοινούς εθνικούς μύθους. Ήταν εξαρχής μια χώρα μεταναστών, όπου κάθε νέο κύμα έφερνε νέες παραδόσεις και αντιλήψεις, οι οποίες, μέσα από μια επίπονη διαδικασία συγκρούσεων, προκαταλήψεων και αγώνων, σταδιακά φιλτράρονταν και συγχωνεύονταν στην τοπική ή και την εθνική κουλτούρα. Από τους αυτόχθονες («Ινδιάνους») που βρίσκονταν ήδη εκεί, στους πρώτους Ισπανούς άποικους, τους Αφρικανούς σκλάβους, τους Βρετανούς πουριτανούς που ήρθαν με το «Μεϊφλάουερ», τους Ιρλανδούς του λοιμού της πατάτας, τους Γερμανούς και Σκανδιναβούς που εγκαταστάθηκαν στο Μιντγουέστ, τους Ιταλούς, τους Έλληνες και τόσους άλλους.

Μαζί με τα κύματα μεταναστών επεκτεινόταν και η χώρα, και μαζί της μεγάλωνε και η σημαία. Τα 13 αστέρια σε κύκλο, στη σημαία της επανάστασης που έραβε η θρυλική μορφή της Μπέτσι Ρος το 1776, έφτασαν σιγά-σιγά κι έγιναν 50, με τελευταίο σταθμό το 1959, όταν προστέθηκαν οι Πολιτείες της Χαβάης και της Αλάσκας. Σε όλο αυτό το διάστημα, η σημαία παρέμενε, όχι απλά το κυριότερο, αλλά το μόνο αδιαμφισβήτητο κοινό σημείο αναφοράς για όλους τους πολίτες. Ως Αμερικανός μπορεί να είσαι Χριστιανός, Εβραίος, Βουδιστής ή Μουσουλμάνος, συντηρητικός ή προοδευτικός, να μιλάς αγγλικά, ισπανικά ή κινέζικα, να έχεις δέρμα λευκό, μαύρο, ή με οποιαδήποτε άλλη απόχρωση, να ακολουθείς τις παραδόσεις των Ελλήνων, των Βιετναμέζων ή των Κενυατών, αλλά η αμερικανική σημαία ξέρεις ότι είναι η σημαία σου, και οτιδήποτε άλλο ακολουθεί μετά από αυτήν: το «αμερικανικό όνειρο», οι Ιδρυτές-Πατέρες με την Επανάσταση και το Σύνταγμα, η ημέρα των Ευχαριστιών, το μπέιζμπολ, τα χάμπουργκερ, το Χόλιγουντ, η Κόκα-Κόλα, ο καταναλωτισμός και οτιδήποτε άλλο είναι περισσότερο ή λιγότερο αποδεκτό ως «αμερικανικό». Όλα αυτά πίσω από τη σημαία βρίσκονται, αυτή είναι ο συνδετικός κρίκος που τα συμβολίζει όλα μαζί.

Δεν είναι λοιπόν σε καμία περίπτωση η σημαία κάτι λιγότερο σημαντικό για τους Αμερικανούς από ό,τι είναι για τους Έλληνες. Η διαφορά νοοτροπίας δεν έγκειται εκεί. Η αντίληψη όμως του τι συνιστά «προσβολή» του συμβόλου έχει σταδιακά αλλάξει στις ΗΠΑ εδώ και αρκετές δεκαετίες. Ο τελευταίος νόμος σχετικά με την προσβολή της σημαίας ακυρώθηκε από το Ανώτατο Δικαστήριο το 1990, με βάση την προστασία στην ελευθερία του λόγου που εγγυάται η περίφημη Α΄ Τροποποίηση του Συντάγματος (First Amendment). Έχουν περάσει πάνω από τριάντα χρόνια από τότε, και παρόλο που σε καμία περίπτωση δεν έχουν την ίδια άποψη όλοι οι Αμερικανοί, το μεγαλύτερο μέρος της κοινωνίας (και βέβαια των κρατικών υπηρεσιών) φαίνεται πως έχει καταφέρει να διαχωρίσει το σύμβολο του έθνους από τις απεικονίσεις του στην Τέχνη, και να σέβεται και τα δύο.

Εδώ φυσικά θα προκύψει αναπόφευκτα το ερώτημα του κατά πόσον το παράδειγμα των ΗΠΑ θα πρέπει να είναι και υπόδειγμα για εμάς. Οι χώρες μας έχουν πολλές διαφορές, και είναι θεμιτό να συνεχίσουν να έχουν πολλές διαφορές. Μοιραζόμαστε όμως την κοινή παράδοση και το κοινό παρόν αυτού που έχουμε συνηθίσει να αποκαλούμε Δύση, στην οποία έχουμε προσφέρει και οι δύο, κι από την οποία έχουμε ωφεληθεί και οι δύο. Αξίζει λοιπόν να σκεφτούμε ότι ο σεβασμός στην ελευθερία της έκφρασης, όχι μόνο νομικά αλλά και ως νοοτροπία, είναι τελικά ένας σημαντικός πυλώνας αυτής της κοινής μας στέγης.