Παγκόσμια αναγνωρισμένος ως ένας από τους πιο σημαντικούς σκηνοθέτες της έβδομης τέχνης ο Ίνγκμαρ Μπέργκμαν (14 Ιουλίου 1918 - 30 Ιουλίου 2007) υπήρξε ένας ακούραστος άνθρωπος του θεάτρου και δραματουργός. Γύρισε περισσότερες από 60 ταινίες, ξεπέρασε τις 170 θεατρικές παραγωγές, έγραφε ασταμάτητα. Με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννησή του σπουδαίου αυτού δημιουργού πραγματοποιούνται αφιερώματα, εκθέσεις, ρετροσπεκτίβες, ξεναγήσεις και προβολές σε όλα τα μέρη του κόσμου.
Κύρια θέματα των ταινιών του είναι η αδυναμία ουσιαστικής επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων, η αντιπαράθεση του ανθρώπου με τον εαυτό του, η αμφισβήτηση του Θεού, η ανάλυση των διαπροσωπικών σχέσεων αλλά και των χωρισμών, η αναζήτηση του νοήματος της ζωής, ο φόβος του θανάτου, τα μυστήρια της γυναικείας ψυχής, τα όρια ανάμεσα στη ζωή και την τέχνη.
Ο Ίνγκμαρ Μπέργκμαν γεννήθηκε στην Ουψάλα και ήταν γιος του πάστορα Έρικ Μπέργκμαν και της Κάριν Μπέργκμαν. Aπό μικρός είχε καλλιτεχνικές τάσεις και πριν ακόμη γίνει έφηβος παρουσιάζε έργα σε κουκλοθέατρο. Αντιδρώντας στην αυστηρή ανατροφή των γονιών του αποφάσισε να φύγει από το πατρικό του σε ηλικία 19 ετών και να γίνει θεατρικός σκηνοθέτης. Αρχικά εργάστηκε με το ερασιτεχνικό και φοιτητικό θέατρο στη Στοκχόλμη. Δούλεψε ως σεναριογράφος στην Σβενρκ Φιλμιντουστρί. Το 1944 του ανατέθηκε η θέση του σκηνοθέτη στο Δημοτικό Θέατρο του Χέλσινμποργ. Για πρώτη φορά σε τόσο νέο σκηνοθέτη.
Την περίοδο 1952-58 εργάζεται ως καλλιτεχνικός διευθυντής στο Δημοτικό Θέατρο του Μάλμε. Επιστρέφει στη Στοκχόλμη και αναλαμβάνει τη διεύθυνση του Δραματικού Βασιλικού Θεάτρου από το 1963 ως το 1966. Ακόμη και στο απόγειο της κινηματογραφικής του δόξας η θεατρική σκηνή πάντα καταλάμβανε μέρος της δημιουργικότητάς του. Το θέατρο, είχε πει κάποτε, είναι σαν την πιστή σύζυγο. Ο κινηματογράφος είναι η μεγάλη περιπέτεια, η ακριβή και απαιτητική ερωμένη.
Μαζί με τους Erland Josephson,Harriet Andersson, Liv Ullmann στα γυρίσματα της ταινίας Cries and Whispers,1972
Έγραφε θεατρικά έργα και σαν σεναριογράφος υπέγραψε την πρώτη του ταινία. Ήταν το Frenzy (1944) για τον Σουηδό σκηνοθέτη Αlf Sjoberg όπου ένας νέος ξεπερνά την κυριαρχία ενός σαδιστή δασκάλου. Η θεματική των καταπιεσμένων νέων από μία αυστηρή πατρική φιγούρα κυριαρχεί στα πρώτα του αδέξια έργα με επιρροές από τον ιταλικό νεορεαλισμό και την ματιά του Μαρσέλ Καρνέ. Σκηνοθετεί την πρώτη του ταινία «Κρίση» σε ηλικία 28 ετών.
Με την δέκατη ταινία του το 1951 ο Μπέργκμαν βρίσκει τη δική του φωνή. Oι «Έρωτες εφήβων» (Summer Interlude) είναι μια ελεγεία μιας καταδικασμένης εφηβικής σχέσης και δεν είναι τυχαίο ότι ο Γκοντάρ τη χαρακτήρισε στη κριτική του ως το πιο όμορφο φιλμ του κόσμου. Δύο χρόνια αργότερα κινήθηκε στο ίδιο μοτίβο στην ταινία «Καλοκαίρι με τη Μόνικα».
Με την κομεντί «Χαμόγελα καλοκαιρινής νύχτας» του 1955 ξεπερνά τα σύνορα της χώρας του αλλά ήταν οι επόμενες τρεις ταινίες του που σημάδεψαν το σκανδιναβικό αλλά και ευρωπαϊκό art cinema. H μεταφυσική αλληγορία της «Έβδομης σφραγίδας» (1957), το ιψενικό φιλμ «Άγριες φράουλες» (1957) και η μεσαιωνική αλληγορία «Η Πηγή των παρθένων» (1960) θέτουν με παρόμοιο τρόπο την αναζήτηση του νοήματος μπροστά στην απελπισία και την απόγνωση. Από το 1961 ως το 1963 συνεχίζει το κλειστοφοβικό ταξίδι με τους ήρωες του να αναζητούν καταφύγιο από προσωπικά αδιέξοδα σε σπαρακτικά ψυχοδράματα.
ο Bergman με τον Victor Sjoström στα γυρίσματα της ταινίας Wild Strawberries, 1957
Είναι όμως η εξαιρετική «Περσόνα» του 1966 που σηματοδοτεί τη νέα εστίαση του Μπέργκμαν, από τη μεταφυσική και τη φιλοσοφία στις διαπροσωπικές σχέσεις με έναν αφοπλιστικό τρόπο και μια μοναδική ένταση που σημάδεψε για πάντα την ιστορία του κινηματογράφου με την υπνωτική χρήση των χαρακτηριστικών της κινηματογραφικής του γραφής, close-ups.
Ingmar Bergman & Bibi Andersson στα γυρίσματα της ταινίας Persona, 1966
Η τελευταία σκηνοθετική δουλειά του Μπέργκμαν «Φάννυ και Αλέξανδρος» το 1982 ήταν μια θριαμβευτική επιστροφή και λειτούργησε σαν μια επιτομή όλου του έργου του μετά από την πιο στείρα δεκαετία του, στα 70s, με εξαίρεση την ταινία «Σκηνές από ένα Γάμο» (1973)
Μετά το γύρισμα της ταινίας «Φάννυ και Αλέξανδρος» συνέχισε να ασχολείται με τη σκηνοθεσία στο θέατρο και με τη συγγραφή σεναρίων, κάποια από τα οποία γυρίστηκαν ταινίες, όπως η βραβευμένη στις Κάννες αυτοβιογραφική «Οι καλύτερες προθέσεις» (1991) του Μπιλ Όγκουστ.
Πέθανε στα 89 του χρόνια στις 30 Ιουλίου 2007 στο νησάκι Φορέ όπου αρχικά είχε το εξοχικό του και αργότερα τη μόνιμη κατοικία του. Ένα μέρος που ο Μπέργκμαν ανακάλυψε το 1961 στα γυρίσματα της ταινίας «Μέσα απο το σπασμένο καθρέφτη».
Επηρέασε με τη θεματολογία και τον λυρικό ρεαλισμό του πολλούς νεότερους σκηνοθέτες και κέρδισε σημαντικά βραβεία σε διεθνή φεστιβάλ, μαζί και τρία ξενόγλωσσα Οσκαρ για τις ταινίες «Η πηγή των παρθένων», «Μέσα από τον σπασμένο καθρέφτη» και «Φάννυ και Αλέξανδρος».
Photo: Bengt Wanselius
15 ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΗ ΦΙΛΜΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΜΠΕΡΓΚΜΑΝ
O Ingmar Bergman στα γυρίσματα της ταινίας Secrets of Women,1952
Κρίση (1946)
Με τους Ίνγκα Λάντγκρε, Στιγκ Όλιν, Μαριάνε Λόφγκρεν
Η ταινία με την οποία ο Μπέργκμαν πραγματοποίησε το σκηνοθετικό του ντεμπούτο σε ηλικία 28 ετών.
Καλοκαίρι με τη Μόνικα (1953)
Με τους Χάριετ Άντερσον, Λαρς Έκμποργκ, Ντάγκμαρ Έμπσεν
Δύο έφηβοι θα περάσουν ένα καλοκαίρι σε μια ερημική ακρογιαλιά, όμως η αναπόφευκτη επιστροφή στην πραγματικότητα θα ματαιώσει τα όνειρά τους.
Άγριες Φράουλες (1957)
Με τους Βίκτορ Σίοστρομ, Μπίμπι Άντερσον, Ίνγκριντ Τούλιν
Αναμνήσεις, αναθεωρήσεις, λάθη και χαμένες ευκαιρίες του παρελθόντος. Η τρυφερή ματιά του Μπέργκμαν.
Η Έβδομη Σφραγίδα (1957)
Με τους Μαξ φον Σίντοφ, Γκούναρ Μπιόρνστραντ, Νιλς Πόπε
Ένας ιππότης και ο ιπποκόμος του επιστρέφουν από τις Σταυροφορίες σε μια Σουηδία που μαστίζεται από την πανούκλα. Στο δρόμο θα συναντήσουν τον Θάνατο, ο οποίος ζητά από τον ιππότη να τον ακολουθήσει. Εκείνος τον προσκαλεί σε μια παρτίδα σκάκι για να κερδίσει τη ζωή του ή τουλάχιστον λίγο χρόνο για να απαντήσει στα μεταφυσικά ερωτήματα που τον βασανίζουν. Ένα φιλοσοφικό έργο τέχνης που καταπιάνεται με τα μεγάλα προβλήματα της ύπαρξης.
Μέσα από τον Σπασμένο Καθρέφτη (1961)
Με τους Χάριετ Άντερσον, Γκιούναρ Μπιόρνστραντ, Μαξ φον Σίντοφ
Κατά τη διάρκεια των διακοπών σε ένα απομονωμένο νησί, οι ήδη εύθραυστες ισορροπίες μιας οικογένειας διαταράσσονται όταν η σχιζοφρενής Κάριν αντιλαμβάνεται ότι ο πατέρας της τη χρησιμοποιεί ως έμπνευση για το συγγραφικό του έργο.
Με τους Μαξ φον Σίντοφ, Μπιργκίτα Βάλμπεργκ, Γκιούνελ Λίντμπλομ
Στη Σουηδία του 14ου αιώνα, μια νεαρή παρθένα βιάζεται και δολοφονείται από δύο βοσκούς. Οι δολοφόνοι της αναζητούν καταφύγιο από τους γονείς της κοπέλας, προκαλώντας την εκδίκηση του βαθιά θρησκευόμενου πατέρα της. Αντιπαράθεση χριστιανισμού και παγανισμού, φυσικής ομορφιάς και θηριωδίας με αναφορές σε ένα από τα πιο αγαπημένα φιλμ του Mπέργκμαν, το Ρασομόν του Κουροσάβα.
Η Σιωπή (1963)
Με τους Ίνγκριντ Τούλιν, Γκιούνελ Λίντμπλομ, Γιόργκεν Λίντστρομ
Η τελική πράξη μιας τριλογίας που άνοιξε με το «Μέσα από τον Σπασμένο Καθρέφτη» και συνεχίστηκε με το «Χειμωνιάτικο Φως» χαρτογραφεί σχέσεις μίσους σε ένα ψυχολογικό δράμα.
Όλες Αυτές οι Γυναίκες (1964)
Mε τους Γιαρλ Κούλε, Μπίμπι Άντερσον, Χάριετ Άντερσον
Η πρώτη του έγχρωμη ταινία αμέσως μετά την τριλογία της πίστης και ο Μπέργκμαν αλλάζει ύφος με μία από τις σπάνιες απόπειρές του στην καθαρή κωμωδία.
Περσόνα (1966)
Με τους Λιβ Ούλμαν, Μπίμπι Άντερσον, Μαργκαρέτα Κρουκ
Μία διάσημη ηθοποιός πέφτει σε βαθιά σιωπή και αρνείται να μιλήσει. Η γιατρός της τη στέλνει μαζί με μια νοσοκόμα σε ένα απομονωμένο παραλιακό σπίτι για να αναρρώσει. Η συμβίωση των δύο γυναικών μετατρέπεται σε ένα παιχνίδι αλλαγής ταυτότητας και ο Μπέργκμαν δημιουργεί μια από τις πιο σύνθετες και πρωτοποριακές ταινίες της φιλμογραφίας του.
Η Ώρα του Λύκου (1968)
Με τους Μαξ φον Σίντοφ, Λιβ Ούλμαν, Ίνγκριντ Τούλιν
Ένας ζωγράφος κυριεύεται από τους δαίμονες και τα πλάσματα της φαντασίας του, χάνοντας ολοένα την επαφή του με την πραγματικότητα. Μια σπουδή πάνω στην αγωνία του καλλιτέχνη και τη φύση της δημιουργίας.
Το Πάθος (1969)
Με τους Μαξ φον Σίντοφ, Λιβ Ούλμαν, Μπίμπι Άντερσον
Ο Μπέργκμαν επιστρέφει στην προσφιλή του θεματολογία της απομόνωσης με ένα υποδειγματικό ψυχολογικό δράμα δωματίου.
Κραυγές και Ψίθυροι (1973)
Με τους Χάριετ Άντερσον, Ίνγκριντ Τούλιν, Λιβ Ούλμαν
Ένα καθηλωτικό ψυχογράφημα για την ανθρωπινή μάχη με τη ζωή και το θάνατο.
Σκηνές από ένα Γάμο (1973)
Με τους Λιβ Ούλμαν, Έρλαντ Γιόζεφσον, Μπίμπι Άντερσον
Χρονικό μιας άλλοτε μαρτυρικής και άλλοτε γαλήνιας σχέση δέκα χρόνων ενός ζευγαριού.
Μια μητέρα που παραμέλησε την οικογένειά της για χάρη της καριέρας της ως πιανίστρια, βρίσκεται ξανά με την μεγαλύτερη κόρη της μετά από επτά χρόνια και επιχειρεί να συμφιλιωθεί μαζί της κατά τη διάρκεια μιας νύχτας με πικρές αποκαλύψεις.
Φάννυ και Αλέξανδρος (1983)
Με τους Περνίλα Άλγουιν, Μπέρτιλ Γκούβε, Εύα Φρόλινγκ, Λένα Όλιν
Η Φάννυ και ο Αλέξανδρος, παιδιά μιας θεατρικής οικογένειας, μεγαλώνουν ευτυχισμένα μέχρι το θάνατο του πατέρα τους και το γάμο της μητέρας τους με έναν αυστηρό ιερωμένο. Η πουριτανική διαπαιδαγώγησή του θα προκαλέσει την αντίδραση του Αλέξανδρου.
Ο ΜΠΕΡΓΚΜΑΝ ΜΕ ΔΙΚΑ ΤΟΥ ΛΟΓΙΑ
«Η ανατροφή μας βασιζόταν ως επί το πλείστον σε έννοιες όπως αμαρτία, εξιλέωση, τιμωρία, συγχώρεση και ευσπλαχνία, συγκεκριμένοι παράγοντες στις σχέσεις των παιδιών με τους γονείς τους όπως και με τον Θεό.
«Υπήρχε ένα είδος αυθόρμητης τιμωρίας, η οποία μπορούσε να είναι ιδιαίτερα δυσάρεστη για ένα παδί που φοβόταν το σκοτάδι. Ο εγκλεισμός σε μια ειδική γκαρνταρόμπα. Σταμάτησε να με τρομαζεί όταν βρήκα μία λύση. Έκρυψα ένα φακό με κόκκινο και πράσινο φως σε μια γωνία της. Κάθε φορά που με έκλειναν εκεί μέσα, εγώ έβγαζα τον φακό, έριχνα το φως στον τοίχο και φανταζόμουν πως ήμουν στον κινηματογράφο».
Για την πρώτη του ταινία που είδε στο σινεμά: «Ήταν η αρχή. Με έπιασε ένας πυρετός που δεν μου πέρασε ποτέ. Οι άηχες σκιές στρέφουν τα χλωμά τους πρόσωπα προς το μέρος μου και απευθύνονται, με φωνές που δεν ακούγονται, στην πιο κρυφή μου αίσθηση. Πέρασαν εξήντα χρόνια από τότε, τίποτα δεν άλλαξε, ο πυρετός είναι πάντα ίδιος».
«Οι πρόβες μου αποτελούν εγχειρήσεις σε χώρους κατάλληλα εξοπλισμένους για την περίπτωση. Μέσα σε αυτούς επικρατεί η αυτοπειθαρχία, η καθαριότητα, το φως και η ησυχία. Η πρόβα είναι μια σοβαρή δουλειά και όχι προσωπική θεραπεία για τον σκηνοθέτη και τον ηθοποιό».
«Το γύρισμα μιας ταινίας είναι για μένα μια λεπτομερώς σχεδιασμένη αυταπάτη, το αντικαθρέφτισμα μιας πραγματικότητας, η οποία όσο περισσότερο ζω, μου φαίνεται όλο και πιο απατηλή».
«Όταν η ταινία δεν είναι ντοκιμαντέρ, είναι όνειρο. Για αυτό ο Ταρκόφσκι είναι ο μεγαλύτερος όλων. Κινείται με τόση φυσικότητα στο χώρο των ονείρων, δεν εξηγεί. Τι να εξηγήσει εξάλλου;»
«O Φελλίνι, ο Κουροσόβα και ο Μπουνιουέλ κινούνται στις ίδιες γειτονιές με τον Ταρκόφσκι. Ο Αντονιόνι κινήθηκε κι αυτός προς τα εκεί, αλλά εξέπνευσε, πνιγμένος από την ίδια του τη μονοτονία. Ο Μελιές ήταν πάντα εκεί δίχως να το σκέφτεται καθόλου. Το επάγγελμα του ήταν μάγος».
«Το δέσιμό μου με το Φορέ έχει πολλές αιτίες. Πρώτα η διαίσθησή μου και τα σινιάλα που μου έστειλε. Εδώ είναι ο τόπος σου, Μπέργκμαν. Ανταποκρίνεται στις πιο μύχιες παραστάσεις σου περί μορφών, αναλογιών, χρωμάτων, οριζόντων, ήχων, σιωπών, φωτός και αντανακλάσεων».
«Η φιλία είναι απολύτως ολιγαρκής σε όλα τα σημεία εκτός από ένα. Απαιτεί ειλικρίνεια. Είναι η μοναδική απαίτηση, αλλά είναι δύσκολη».
«Πριν να σιωπήσω, από καθαρά βιολογικούς λόγους, πολύ θα ήθελα να αντικρουστώ και να αμφισβητηθώ. Όχι μόνο από τον εαυτό μου. Αυτό γίνεται καθημερινά. Θέλω να είμαι ανυπόφορος, ταραχοποιός και να μη χωράω σε κουτάκια».
«Στα γεράματα ο Ευριπίδης, ο χτίστης δραμάτων, βρίσκεται εξόριστος στη Μακεδονία. Γράφει τις Βάκχες. Χτείχει μανιασμένα τον τοίχο του τούβλο το τούβλο. Οι αντιφάσεις συγκρούονται με τις αντιφάσεις, η λατρεία με τη βλασφημία, η καθημερινότητα με την γιορτή. Εχει κουραστεί να ηθικολογεί. Εχει καταλάβει ότι το παιχνίδι με τους θεούς έχει ανατραπεί οριστικά. Πολλοί σχολιαστές έχουν μιλήσει για την κούραση του γηραιού ποιητή. Αλλά ισχύει ακριβώς το αντίθετο. Το βαρύ γλυπτό του Ευριπίδη απεικονίζει τους ανθρώπους, τους θεούς και τον κόσμο σε μια ανελέητη και άνευ νοήματος κίνηση κάτω από έναν άδειο ουρανό. Οι Βάκχες μαρτυρούν το τόλμημα του σπασίματος των καλουπιών».
Αποσπάσματα από την αυτοβιογραφία του Μπέργκμαν, «Ο μαγικός φανός», εκδόσεις Ποταμός.
23°
