Η αρχαιολογική σκαπάνη στην Αμφίπολη δεν έχει δώσει μέχρι στιγμής σαφείς απαντήσεις όσον αφορά στην ταυτοποίηση του τύμβου στο λόφο Καστά. Το μόνο βέβαιο είναι ότι το ταφικό μνημείο έχει συληθεί κατά το παρελθόν, γεγονός που δυσχεραίνει την έρευνα, καθώς στερεί από τους αρχαιολόγους κρίσιμα στοιχεία και πληροφορίες για την ανασύνθεση μιας ολοκληρωμένης ιστορικής εικόνας. Είναι γνωστό, εξάλλου, ότι στην ευρύτερη περιοχή της Αμφίπολης – όπως και σε όλη την επικράτεια– έχουν γίνει λαθρανασκαφές που οδήγησαν στην παράνομη διακίνηση και εμπορία αρχαιοτήτων.
Με λίγα λόγια, οι τυμβωρύχοι και λαθρανασκαφείς, για πολλοστή φορά, έχουν προηγηθεί των αρχαιολόγων, γεγονός που οφείλει να επαναφέρει κατεπειγόντως στο δημόσιο διάλογο το ζήτημα της αποτελεσματικής θωράκισης από την αρχαιοκαπηλία και της πάταξης του παράνομου εμπορίου αρχαιοτήτων.
Ήδη εκκρεμούν αδικαιολόγητα υποθέσεις του πρόσφατου παρελθόντος, όπως π.χ. η εκδίκαση της υπόθεσης της βίλας της Σχοινούσας, αλλά και η αξιοποίηση του φωτογραφικού αρχείου των Σάιμς-Μιχαηλίδη που βρέθηκε εκεί και κατασχέθηκε, στο οποίο περιέχονται σημαντικές ελληνικές αρχαιότητες. (Να θυμίσουμε ότι το Τμήμα Δίωξης Αρχαιοκαπηλίας, μετά από έφοδο στη βίλα της εφοπλιστικής οικογένειας Παπαδημητρίου στη Σχοινούσα το 2006, έφερε στο φως εκατοντάδες παράνομες και αδήλωτες αρχαιότητες μεγάλης αξίας, ενώ οι έρευνες αποκάλυψαν τη δράση ενός μεγάλου διεθνούς κυκλώματος αρχαιοκαπηλίας, με πρωταγωνιστές τον Ρόμπιν Σάιμς και τον Χρήστο Μιχαηλίδη, αδερφό της Δέσποινας Παπαδημητρίου. Οι δυο τους είχαν εμπλοκή στο σκάνδαλο με την πρώην έφορο του μουσείου J. P. Getty, Μάριον Τρου, η οποία κατηγορήθηκε ως κλεπταποδόχος αρχαιοκαπηλικών προϊόντων).
Ο αρχαιολόγος Χρήστος Τσιρογιάνης, διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ, ερευνητής διεθνών αρχαιοκαπηλικών κυκλωμάτων στο πρόγραμμα «Trafficking Culture» του πανεπιστημίου της Γλασκώβης, τιμήθηκε πέρυσι με το βραβείο ARCA (Association for Research into Crime Art). Τα τελευταία χρόνια μετά από δικές του έρευνες επαναπατρίστηκαν στην Ιταλία σημαντικές αρχαιότητες. Επίσης, είχε λάβει μέρος στην επιχείρηση της Σχοινούσας, ενώ ήταν μέλος της ομάδας του Υπουργείου Πολιτισμού (2006), που πέτυχε τον επαναπατρισμό του χρυσού μακεδονικού στεφανιού και άλλων τριών σημαντικών αρχαιολογικών αντικειμένων, από το μουσείο J.P. Getty του Λος Άντζελες. Με αφορμή το διεθνές ενδιαφέρον για τις ανασκαφές στην Αμφίπολη και τα κομμάτια του «παζλ» που λείπουν για τη μεγάλη εικόνα, του ζητήσαμε να μας μιλήσει για τη δουλειά του στην πάταξη της αρχαιοκαπηλίας, για την υπόθεση της Σχοινούσας αλλά και για άλλες που έχουν μείνει στάσιμες, καθώς επίσης και για τη μέριμνα που επιβάλλεται να επιδειχθεί στην πράξη για την αντιμετώπιση και πάταξη της αρχαιοκαπηλίας.
Christie’s, NewYork, Ιούνιος 2012. Δύο ελικοειδείς κρατήρες Νοτίου Ιταλίας. Επαναπατρίστηκαν στην Ιταλία τον Σεπτέμβριο του 2012. Αρχείο Μedici.
Μετά τη λήξη της σύμβασής σας στο Υπουργείο Πολιτισμού, φύγατε για την Αγγλία, όπου εκπονήσατε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα διδακτορική διατριβή. Το διδακτορικό μου αφορά στη μελέτη του φωτογραφικού αρχείου των Ρόμπιν Σάιμς και Χρήστου Μιχαηλίδη, των μεγαλύτερων διακινητών παράνομων αρχαιοτήτων στον κόσμο, από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 έως το 1999.
Πόσες αρχαιότητες έχετε ταυτίσει από το εν λόγω αρχείο μέχρι σήμερα; Τι περιλαμβάνει η διαδικασία της ταύτισης; Αρχικά, να αποδείξει ο μελετητής την προέλευση των αρχαιοτήτων, καθώς και ότι είναι προϊόντα λαθρανασκαφής. Εν συνεχεία, να ερευνήσει για επιπλέον αποδείξεις, όπως λ.χ. φωτογραφικό ή άλλο υλικό. Από τον Ιούλιο του 2006 έως σήμερα έχω ταυτίσει 721 αρχαιότητες από το αρχείο Σάιμς-Μιχαηλίδη, περίπου το 54% των απεικονιζομένων αντικειμένων. Επίσης, έχω ταυτίσει άλλες 150 περίπου αρχαιότητες από το αρχείο Medici, καθώς και άλλες τόσες από το αρχείο Becchina. Τα δύο αυτά αρχεία κατασχέθηκαν από τις ιταλικές αρχές στην Ελβετία το 1995 και το 2002 αντίστοιχα. Τα τελευταία χρόνια ενημερώνω για τις ταυτίσεις μου και τις ιταλικές αρχές, οι οποίες έχουν επαναπατρίσει πολλαπλάσια αντικείμενα σε σχέση με τις αντίστοιχες ελληνικές.
Τι ενέργειες έγιναν από ελληνικής πλευράς όσον αφορά στα αντικείμενα από το αρχείο της Σχοινούσας; Υπήρξαν διεκδικήσεις; Τον Νοέμβριο του 2008, ως διορισμένος πραγματογνώμων για το αρχείο της Σχοινούσας, κατέθεσα την πραγματογνωμοσύνη μου στον τότε ειδικό ανακριτή που χειριζόταν το φάκελο της υπόθεσης. Μαζί, κατέθεσα και κατάλογο με πάνω από 430 ταυτίσεις αντικειμένων από το συγκεκριμένο αρχείο, εκ των οποίων τα περισσότερα είναι αρχαιοελληνικής προέλευσης και βρίσκονται σε γκαλερί, ιδιωτικές συλλογές, μουσεία και οίκους δημοπρασιών. Τον ίδιο κατάλογο κατέθεσα εθελοντικά και στο πρωτόκολλο της τότε Γενικής Δ/νσης Αρχαιοτήτων, γνωρίζοντας ότι ώρες αργότερα θα έμενα άνεργος, όπως και συνέβη επειδή εκείνη την εποχή έληγε η σύμβασή μου και δεν ανανεώθηκε. Έκτοτε, δεν έχω λάβει καμία ενημέρωση από κανέναν αρμόδιο. Από την ανακάλυψη του αρχείου της Σχοινούσας μέχρι σήμερα έχουν συσταθεί διάφορες επιτροπές με σκοπό την επίσκεψη στις δύο αποθήκες του Σάιμς στο Λονδίνο (ο Χρ. Μιχαηλίδης είχε σκοτωθεί τον Ιούλιο του 1999). Υπήρξα μέλος στις τρεις πρώτες επιτροπές, οι οποίες δεν συνεδρίασαν ποτέ. Αργότερα μου ανακοινώθηκε ότι συνεστήθη και τέταρτη επιτροπή, στην οποία δεν ήμουν μέλος. Τελικά, το 2011, έμαθα από την Πρεσβεία μας στο Λονδίνο ότι μια επιτροπή του ΥΠΠΟ επισκέφθηκε τις δύο αποθήκες. Μου είναι άγνωστο ακόμη, εάν κάποια έστω αντικείμενα έχουν ταυτοποιηθεί, εάν έχει γίνει χρήση της δουλειάς μου εν αγνοία μου και εάν υπάρχουν καν επίσημες διεκδικήσεις από ελληνικής πλευράς σχετικές με αυτό το αρχείο. Από το 2006, όταν άρχισε η έρευνα, μέχρι σήμερα, η υπόθεση της Σχοινούσας, απ’ όσα είμαι σε θέση να γνωρίζω, δεν έχει φτάσει ακόμα στις δικαστικές αίθουσες.
Συνήθως, στην αγορά τέχνης παρουσιάζονται ελληνικές αρχαιότητες από περιοχές στις οποίες δεν έχουν γίνει ακόμα ανασκαφές. Τι επιπτώσεις έχει αυτό; Τα περισσότερα αντικείμενα που δημοπρατούνται στο εξωτερικό, προέρχονται από περιοχές που δεν έχουν ταυτοποιηθεί ως αρχαιολογικοί χώροι ή δεν έχουν γίνει σε αυτούς ακόμα ανασκαφές από την αρχαιολογική υπηρεσία, ακόμα και αν έχει αναγνωριστεί η πιθανότητα να κρύβουν αρχαιότητες. Το μεγαλύτερο έγκλημα που διαπράττουν οι αρχαιοκάπηλοι δεν είναι η κλοπή των αντικειμένων, αλλά η απώλεια τα αρχαιολογικής και, ιδίως, της ιστορικής γνώσης με την κλοπή των ιστορικών αποδεικτικών στοιχείων και τη γενικότερη καταστροφή του αρχαιολογικού περιβάλλοντος.
Μία κύλικα του ζωγράφου Ευαίονος στο Μετροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης. Ταύτιση του κεντρικού θραύσματος στο Μουσείο της Villa Giulia στη Ρώμη τον Φεβρουάριο του 2013. Το Μετροπόλιταν ανακοίνωσε τον Ιούνιο του 2013 την επιστροφή της κύλικας στην Ιταλία.
Έχετε εντοπίσει μέχρι στιγμής αρχαιολογικά αντικείμενα, τα οποία εικάζετε ότι είναι προϊόντα λαθρανασκαφής από την Αμφίπολη; Θα μου επιτρέψετε, αντίθετα με την κρατούσα πρακτική, να μη μιλήσω για την Αμφίπολη και το συγκεκριμένο υπό ανασκαφή μνημείο, πριν την ολοκλήρωση της έρευνας και την επίσημη ανακοίνωση όλων των ευρημάτων.
Έχετε καταθέσει στοιχεία για τρεις ελληνικές αρχαιότητες, που παρανόμως βρίσκονται στο Μουσείο Michael Carlos στην Ατλάντα. Περί τίνος ακριβώς πρόκειται και τι ενέργειες έγιναν από ελληνικής πλευράς; Το 2007, το Τμήμα Δίωξης Αρχαιοκαπηλίας της Ελληνικής Αστυνομίας, έλαβε μια φωτογραφία ενός μαρμάρινου γυναικείου αγάλματος, φυσικού μεγέθους, καλυμμένου με χώμα, με την πληροφορία ότι το αντικείμενο ανασκάφηκε παράνομα στην Ελλάδα και ότι πλέον εκτίθεται στο Μουσείο Michael Carlos στην Ατλάντα. Εκλήθην να βεβαιώσω ότι το απεικονιζόμενο στη φωτογραφία αντικείμενο είναι όντως το ίδιο που εκτίθεται στο εν λόγω αμερικανικό μουσείο, πράγμα και το οποίο έκανα. Κατόπιν, ενδιαφέρθηκα να ερευνήσω κι άλλα αντικείμενα που εκτίθενται στο ίδιο μουσείο και ταύτισα δύο ακόμα αρχαιότητες, μία μινωική σαρκοφάγο κι ένα ροδιακό πίθο με ανάγλυφες παραστάσεις. Τα δύο αντικείμενα απεικονίζονται στο αρχείο Becchina και υπάρχουν αποδείξεις για την ελληνική τους προέλευση. Αμέσως (Ιούνιος 2007) ενημέρωσα εγγράφως την ηγεσία του ΥΠΠΟ και τάχιστα ξεκίνησε η επίσημη διεκδίκηση των τριών αντικειμένων από το ελληνικό κράτος. Από τότε δεν έχω καμία ενημέρωση για την πορεία της υπόθεσης και δεν γνωρίζω αν έχει επιτευχθεί κάποια πρόοδος.
Πόσο αποτελεσματική είναι η νεοσύστατη σχετικά Διεύθυνση Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών του Υπουργείου Πολιτισμού; Οι προσπάθειες προσώπων και φορέων στην καταπολέμηση του εγκλήματος της αρχαιοκαπηλίας αποδεικνύεται μόνο εκ των αποτελεσμάτων, δηλαδή από την εξάρθρωση αρχαιοκαπηλικών δικτύων, τη συστηματική έρευνα και μελέτη χιλιάδων αρχαιοκαπηλικών αντικειμένων και τους μαζικούς επαναπατρισμούς πολιτιστικών αγαθών. Οι Ιταλοί, οι οποίοι στο χώρο της αρχαιοκαπηλίας έχουν τα ίδια προβλήματα, βρίσκονται έτη φωτός πιο μπροστά από εμάς και το αποδεικνύουν αφενός με τη διοργάνωση μιας μεγάλης έκθεσης κάθε χρόνο, όπου παρουσιάζουν τα απτά αποτελέσματα της δουλειάς τους, τους επαναπατρισμούς αριστουργημάτων της αρχαιότητας που πέτυχαν κατά τη διάρκεια του έτους και αφετέρου με τις μαζικές καταδίκες συλληφθέντων. Η σύγκριση με τα αποτελέσματα της ελληνικής πολιτείας πρέπει να μας προβληματίσει.
Τι κάνουν καλύτερα οι Ιταλοί; Πρώτον και βασικότερο, στελεχώνουν τις υπηρεσίες τους με ανθρώπους που είναι ειδικοί στο αντικείμενο αυτό και όχι με όσους έτυχε ή κατάφεραν να μετατεθούν σε μια υπηρεσία χωρίς καμιά εμπειρία ή γνώση πάνω στο αντικείμενο. Δεύτερον, οι υπηρεσίες λειτουργούν και διεκπεραιώνουν υποθέσεις αυτόνομα, δεν προβάλλουν εμπόδια η μία στην άλλη. Τρίτον, οι Ιταλοί στεγάζουν την αστυνομική δίωξη αρχαιοκαπηλίας των καραμπινιέρων τους σε 9 ανακαινισμένα μέγαρα σε όλη την Ιταλία, με πάνω από 300 άτομα προσωπικό και το μόνο παράπονό τους είναι ότι υποχρεώνονται να δανείζονται από άλλες υπηρεσίες ελικόπτερα για εναέριες περιπολίες αρχαιολογικών χώρων. Εμείς έχουμε περίπου 14 αστυνομικούς εγγεγραμμένους –στην πραγματικότητα όμως πολύ λιγότερους διαθέσιμους για έρευνες– σε τρία μικρά δωμάτια του 6ου ορόφου της ΓΑΔΑ, για όλη την Ελλάδα. Υπάρχουν και πολλά άλλα που θα μπορούσαν να γίνουν, αλλά για την ώρα θα αναφερθώ μόνον σε αυτά ως παραδείγματα.
Xρυσό στεφάνι με φύλλα και άνθη μυρτιάς, μηλιάς και αχλαδιάς. Επαναπατρίστηκε στις 22 Μαρτίου 2007 από το Μουσείο Getty του Λος Άντζελες. Aνάλογα στεφάνια έχουν βρεθεί σε ανασκαφές στην Kεντρική Mακεδονία, για παράδειγμα στον κιβωτιόσχημο τάφο στη Σταυρούπολη Θεσσαλονίκης ή στον προθάλαμο του τάφου του Φιλίππου Β΄ στη Bεργίνα. Τα χαρακτηριστικά τεχνικής παραπέμπουν σε μακεδονικά εργαστήρια χρυσοχοΐας και τεκμηριώνουν την προέλευσή του από τη Mακεδονία. Χρονολόγηση: τέλη 4ου αι. π.X.
Είχατε συμμετοχή στην υπόθεση της κεφαλής Ερμή, που επρόκειτο να δημοπρατηθεί από τους Bonhams τον περασμένο Σεπτέμβριο και αποσύρθηκε τελικά από τη δημοπρασία κατόπιν ενεργειών του Υπουργείου Πολιτισμού; Στην περίπτωση αυτή, ήταν η πρώτη φορά που διαπίστωσα ότι γίνεται επιτέλους κάποια χρήση των κατασχεθέντων αρχείων από τις ελληνικές υπηρεσίες. Ενημερώθηκα σχετικά από το διαδίκτυο. Εγώ είχα επίσης ταυτίσει το αντικείμενο, αλλά καθώς οι σχετικές φωτογραφίες και αποδείξεις προέρχονται από τον ίδιο φάκελο που περιλαμβάνει και αυτές για τα αντικείμενα από το μουσείο Carlos, και καθώς για χρόνια δεν έχει υπάρξει πρόοδος στην υπόθεση αυτή, δεν επιθυμούσα άλλη μια απόρριψη προσφερόμενης ταύτισης από εμένα προς τις ελληνικές υπηρεσίες. Όταν απεσύρθη η κεφαλή Ερμή από τη δημοπρασία, χωρίς όμως τη δημοσιοποίηση των σχετικών αποδείξεων, θεώρησα σκόπιμο να δημοσιοποιήσω φωτογραφίες και άλλα στοιχεία στον ξένο Τύπο. Σκοπός μου είναι να ασκήσω μεγαλύτερη πίεση στον κάτοχο του αντικειμένου αλλά και στην αρμόδια ελληνική υπηρεσία για κατάθεση επίσημου αιτήματος διεκδίκησης και σύντομης, επιτυχούς ολοκλήρωσης της υπόθεσης, ώστε να μην έχει την τύχη της υπόθεσης του Μουσείου Carlos.
Το χρυσό στεφάνι που επιστράφηκε το 2007 από το μουσείο Getty είναι πιθανό να προέρχεται από την Αμφίπολη; Είναι αξιοσημείωτο ότι βρήκαμε με το συνάδελφό σας, Νικόλα Ζηργάνο, ένα βράδυ του 2006 στα γραφεία της «Ελευθεροτυπίας», την απόδειξη για τον επαναπατρισμό του χρυσού αυτού στεφανιού στον ίδιο φάκελο του αρχείου Becchina που περιέχει και τις αποδείξεις για την κεφαλή Ερμή που απέσυραν οι Bonhams, καθώς και τις αντίστοιχες για τις αρχαιότητες στο Μουσείο Carlos. Η αρχαιολόγος κ. Τσιγαρίδα, ειδικός στα αρχαία μακεδονικά στεφάνια, μας είχε διαβεβαιώσει ότι το συγκεκριμένο στεφάνι είναι προϊόν ενός εργαστηρίου της κεντρικής Μακεδονίας, βεβαιώνοντας την ελληνική προέλευση και λαθρανασκαφή του αντικειμένου. Υπ’ αυτή την έννοια, το στεφάνι μπορεί να προέρχεται από οποιαδήποτε περιοχή της κεντρικής Μακεδονίας: από την Πέλλα, την Αμφίπολη, τη Βεργίνα ή αλλού. Είναι υποχρέωση και αρμοδιότητα των σχετικών υπηρεσιών να προβούν σε πολύ συγκεκριμένες ενέργειες για να εξακριβώσουν την προέλευση αυτού του στεφανιού. Δυστυχώς, το κράτος έμεινε στον επαναπατρισμό και δεν προχώρησε περαιτέρω στη διαλεύκανση της υπόθεσης, καθώς θα μπορούσαν να είχαν δημιουργηθεί κι άλλες ευκαιρίες επαναπατρισμών αλλά και ανασύνθεσης του αρχαιολογικού συνόλου και περιβάλλοντος, παρά τη λαθρανασκαφή που είχε λάβει χώρα.
Έχετε εικόνα σχετικά με τα ποσά που διακινούνται ετησίως σε ελληνικές αρχαιότητες; Δεν μπορεί να υπάρξει ακριβής γνώση των χρηματικών ποσών, όταν δεν υπάρχει ακριβής γνώση του αριθμού των διακινούμενων αντικειμένων. Μια πρώτη εκτίμηση από όσες ελληνικές αρχαιότητες εμφανίζονται σε οίκους δημοπρασιών και γκαλερί του εξωτερικού είναι δυνατόν να γίνει από τη συστηματική μελέτη των σχετικών καταλόγων που το εμπόριο εκδίδει. Οπωσδήποτε ανέρχονται σε αρκετές εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια.
Πώς μπορεί να προστατεύσει τις αρχαιότητές της μια χώρα όπως η Ελλάδα, με την έννοια ότι σχεδόν όπου κι αν σκάψει κανείς θα βρει αρχαία. Με το να διδάσκει το εκπαιδευτικό μας σύστημα, απλά και σωστά, την ελληνική ιστορία σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, αρχίζοντας από το Δημοτικό. Με το να μάθουμε να αγαπούμε και να σεβόμαστε το χώμα που πατούμε. Η προστασία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς είναι υπόθεση όλων των Ελλήνων και όχι μόνο των ειδικών.
16°
