Γιώργος Ρακκάς: Υπερτουρισμός, ή το συναίσθημα τού να χάνεις την πόλη σου

Πώς γίνεται μια γειτονιά να χάνει τη φυσιογνωμία της; Πότε ο τουρίστας μετατρέπεται σε απειλή για τον κάτοικο; Και τι σημαίνει για τις ευρωπαϊκές πόλεις η στροφή προς έναν «ανέμελο καπιταλισμό», όπου η οικονομία του τουρισμού και των βραχυχρόνιων μισθώσεων αλλάζει τις ισορροπίες; Ο πολιτικός επιστήμονας και συγγραφέας Γιώργος Ρακκάς καταπιάνεται με ένα από τα πιο επίκαιρα αστικά φαινόμενα στο νέο του βιβλίο «Υπερτουρισμός – Ανέμελος καπιταλισμός και κοινωνική κρίση της πόλης», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη, στο πλαίσιο της σειράς «Κοινωνικές Σπουδές», που επιμελείται ο Παναγής Παναγιωτόπουλος.

Ένα βιβλίο-πόκετ, που διαβάζεται απνευστί και μας βοηθά να κατανοήσουμε κάτι που βιώνουμε ως κάτοικοι μεγάλων πόλεων – αλλά και ως τουρίστες, που αναζητούμε με τη σειρά μας το «αυθεντικό» βίωμα σ’ έναν ξένο τόπο. Με αφετηρία τη Θεσσαλονίκη, έχοντας ζήσει και στην Αθήνα, ο Γιώργος Ρακκάς φωτίζει τη μεγάλη εικόνα πίσω από τις αλλαγές που όλοι παρατηρούμε –και αισθανόμαστε– στις πόλεις μας. Μιλήσαμε μαζί του για τον ρόλο της Airbnb, τα όρια του city break, την αλλοίωση της αστικής ταυτότητας – και την πιθανότητα το μέλλον των ευρωπαϊκών πόλεων να μοιάζει όλο και περισσότερο με θεματικό πάρκο.

― Στον τίτλο του βιβλίου έχετε τον όρο «ανέμελος καπιταλισμός». Μπορείτε να μας πείτε με λίγα λόγια πότε ξεκίνησε και πώς συνδέεται με το φαινόμενο του υπερτουρισμού;

Ο ανέμελος καπιταλισμός αφορά μία στροφή ευρύτερη της τουριστικοποίησης. Αρχίζει να καταγράφεται μετά τη δεκαετία του ’60, με τη μετατόπιση του καπιταλισμού από την παραγωγή, την κουλτούρα του μόχθου, την ηθική της αποταμίευσης και ένα πιο αυστηρό πλαίσιο αρχών και αξιών, προς την κατανάλωση, την απόλαυση, την ατομική αυτοδιάθεση. O καπιταλισμός είναι ανέμελος, γιατί επενδύει στον ελεύθερο χρόνο, την αυτοπραγμάτωση, τη διασκέδαση και την αναψυχή. Σε σχέση με την τουριστικοποίηση των πόλεων, από τις αρχές του ’90 κι έπειτα ο τουρισμός έρχεται ως απάντηση στην κρίση της αποβιομηχάνισης που μαστίζει τις ευρωπαϊκές πόλεις με τη μεγάλη βιομηχανική παράδοση. Μια ευκαιρία ανάκαμψης των πόλεων, ανάπλασης των υποβαθμισμένων γειτονιών, εξευγενισμού τους κ.ο.κ. Τότε είναι που οι πόλεις αρχίζουν να αλλάζουν όψη, σταδιακά αναδεικνύεται το ιδεώδες μιας πόλης που «ποτέ δεν κοιμάται» και οι κλάδοι της διασκέδασης, η εστίαση κ.ο.κ. αφήνουν το αποτύπωμά τους πιο έντονα.

― Δεν ωφεληθήκαμε κι εμείς με το ότι οι πόλεις μας έγιναν πιο ζωντανές;

Είναι μια διαδικασία που τράβηξε σε μάκρος, οπότε δεν μπορούμε να την κρίνουμε μια και έξω με όρους θετικής ή αρνητικής εξέλιξης. Όπως συνέβη και στη Βαρκελώνη, οι περιοχές που εξευγενίστηκαν και υπέστησαν αναπλάσεις με τουριστική στόχευση ήταν όντως σε κρίση. Αρχικώς δηλαδή καταγράφεται μια ανάκαμψη στην τοπική αγορά, δημιουργούνται θέσεις εργασίας, ωφελούνται οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Αυτό που προβληματίζει από ένα σημείο και μετά, καθώς μαζικοποιείται ο τουρισμός –στην περίπτωση της Βαρκελώνης αρκετά σύντομα–, είναι η υπέρβαση των ορίων· η υπερ-επικέντρωση της πόλης στην τουριστική δραστηριότητα, με συνέπεια να ακριβαίνουν τα ενοίκια και γενικότερα το κόστος ζωής για τους κατοίκους, οι οικογενειακές επιχειρήσεις να εκτοπίζονται από μαγαζιά ντελικατέσεν, μπαρ και εστιατόρια που απευθύνονται σε επισκέπτες, οι υποδομές να επιβαρύνονται από τα πλήθη των τουριστών και οι γειτονιές να αλλάζουν ριζικά φυσιογνωμία. Οπότε, εκδηλώνεται η κρίση της τουριστικής πόλης.

― Η Βαρκελώνη ήταν η πρώτη πόλη όπου είδαμε τόσο καθαρά τις συνέπειες της υπερ-τουριστικής δραστηριότητας, σωστά;

Η Βαρκελώνη είναι ταυτοχρόνως ο πιο εμβληματικός προορισμός για τον τουρισμό των πόλεων και ταυτόχρονα η πρωτεύουσα της διαμαρτυρίας εναντίον του υπερτουρισμού. Λειτουργεί, επομένως, σαν πιλότος. Και το αξιοσημείωτο είναι πως ενώ το ζήτημα του υπερ-τουρισμού έκρινε τις δημοτικές εκλογές στη Βαρκελώνη ήδη από το 2014, και έκτοτε όλες οι δημοτικές αρχές έχουν προσπαθήσει να δώσουν απαντήσεις με συγκεκριμένα μέτρα και εφαρμόζονται πλέον περιορισμοί, παρ’ όλα αυτά το φαινόμενο επιμένει. Και μαζί του, οι κινητοποιήσεις των κατοίκων. Πέρυσι –μόλις– είχαμε το ζήτημα της αντιπαράθεσης γύρω από το νερό. Η Καταλονία είχε πληγεί από μια μακροχρόνια ξηρασία, τα αποθέματα μειωνόταν και επιβλήθηκαν περιορισμοί στην κατανάλωση των κατοίκων. Όμως, οι αρχές δυσκολεύτηκαν να θέσουν τους αντίστοιχους στους επισκέπτες, ίσως γιατί σκέφθηκαν το πλήγμα που θα δεχόταν το τουριστικό προφίλ της πόλης. Το αποτέλεσμα ήταν οι διαδηλώσεις των κατοίκων με τα νεροπίστολα, που κατήγγειλαν την αλόγιστη σπατάλη του νερού από τον τουρισμό…

― Στο βιβλίο διαβάζουμε για τον ρόλο που έπαιξε το διαδίκτυο, όταν ο «ανέμελος καπιταλισμός» συνάντησε τον «καπιταλισμό της πλατφόρμας».

Το ζήτημα των νέων τεχνολογιών έχει πολύ μεγάλη σημασία και κάνει τον τουρισμό της πόλης να λειτουργεί «από τα κάτω» σε δύο επίπεδα. Πρώτον, είναι οι πλατφόρμες των βραχυχρόνιων μισθώσεων –όπως η Airbnb και το Booking– που προκάλεσαν μια έκρηξη στη διαθεσιμότητα της φιλοξενίας, καθώς και μια νέα προσέγγιση στον τουρισμό των πόλεων, που καλεί τους επισκέπτες να «ζήσουν σαν ντόπιοι». Επιπλέον, είναι τα social media· η δημοφιλία ενός προορισμού πια αναδεικνύεται σε πολύ μεγάλο βαθμό από τους ίδιους τους επισκέπτες – είναι η τάδε γειτονιά ή το τάδε εστιατόριο που γίνεται viral για το χρώμα και την αυθεντικότητά του.

― Και βέβαια όλο αυτό συνδυάστηκε με τα φθηνά αεροπορικά εισιτήρια…

Όντως ήταν η απελευθέρωση των αερομεταφορών και η πτώση του κόστους μετακίνησης που κατέστησε εφικτό το city break, δηλαδή τη δυνατότητα να επισκέπτεσαι μακρινές πόλεις για ένα σ/κ. Δεν είμαι σίγουρος, ωστόσο, ότι αυτό μπορεί να διαρκέσει για πολύ. Γιατί όλη αυτή η πύκνωση των πτήσεων, με χιλιάδες αεροπλάνα κάθε στιγμή στον αέρα, έχει σημαντικό οικολογικό αποτύπωμα. Και άρα σε μια προοπτική εντεινόμενης περιβαλλοντικής κρίσης ίσως είναι μία από τις δραστηριότητες που θα πρέπει να περιοριστούν. Ακόμα και ο διευθύνων σύμβουλος της Αirbnb, Μπράιαν Τσέσκι, είχε πει μέσα στην πανδημία ότι μεσο-μακροπρόθεσμα αυτό το μοντέλο μετακίνησης δεν είναι βιώσιμο, κι ότι ακόμα και η πλατφόρμα προσανατολίζεται σε βάθος χρόνου στη λογική του τουρισμού της εγγύτητας – να προκρίνονται δηλαδή μετακινήσεις σε κοντινότερους προορισμούς με οικολογικότερα μέσα, όπως το τρένο.

― Όταν ταξιδεύεις, ανοίγει το μυαλό σου. Eίναι και μια καλλιέργεια δηλαδή τα ταξίδια, τα οποία έγιναν προσιτά στους πολλούς εδώ και μια 25ετία περίπου. Τώρα;

Εδώ πράγματι υπάρχει μια ισορροπία, που είναι εξαιρετικά δύσκολη να επιτευχθεί. Από τη μία είναι ο εκδημοκρατισμός του τουρισμού, το γεγονός ότι δεν απευθύνεται πια σε λίγους και εκλεκτούς, αλλά ότι υπάρχει μια κινητικότητα που διαχέεται προς την κοινωνική βάση – κι έτσι πολύ μεγαλύτερα κομμάτια των ευρωπαϊκών κοινωνιών μπορούν πια να ταξιδέψουν στην Αθήνα, τη Βενετία ή τη Βαρκελώνη, να γνωρίσουν διαφορετικές κουλτούρες κ.ο.κ. Από την άλλη όμως υπάρχει και το δικαίωμα των κατοίκων στην πόλη τους και στο κατά το δυνατόν αδιατάρακτο της καθημερινότητάς τους. Το να παραγκωνίζεσαι στην ίδια σου την πόλη και να αισθάνεσαι ξένος είναι μια μορφή αποκλεισμού.

Πρέπει, επομένως, να γίνει σύζευξη των δύο και αυτό σημαίνει να τεθούν όρια στην ένταση και τα μεγέθη του τουρισμού. Ειδάλλως, ο κοινωνικός ιστός των τουριστικών πόλεων θα κατακερματιστεί και θα πάμε σε ένα μοντέλο πόλεων δίχως μεσαία και λαϊκά στρώματα ή που τέλος πάντων θα έχουν συρρικνωθεί δραματικά. Και αυτό θα είναι μεγάλο πλήγμα για τη ζωτικότητα των πόλεων. Είναι πολύ πιθανόν ως προς αυτό να καταλήξουμε σε αδιέξοδο.

― Και με το Αirbnb δεν ωφεληθήκαμε; Οι ίδιοι δίνουμε τα σπίτια μας στις πλατφόρμες και δημιουργείται αυτός ο φαύλος κύκλος. Υπάρχει κι εδώ αδιέξοδο;

Εδώ τα πράγματα είναι πιο ξεκάθαρα, οι βραχυχρόνιες μισθώσεις πρέπει να περιοριστούν. Έχει σημασία εν τάχει να δούμε την ιστορία αυτής της πρακτικής, γιατί θα μας δώσει απαντήσεις ως προς το ποιος κερδίζει, και ποιος όχι. Λοιπόν, αρχικά, είχαμε τις πλατφόρμες ανταλλαγής φιλοξενίας – το λεγόμενο Couch Surfing. Εκεί στην ουσία οι χρήστες της πλατφόρμας εναλλάσσονταν στον ρόλο του φιλοξενούμενου και του οικοδεσπότη, δίχως αμοιβή –στην λογική της ανταπόδοσης. Σε ένα δεύτερο βήμα, υπήρχαν πλατφόρμες σαν τις τωρινές, τις οποίες όμως χρησιμοποιούσαν κυρίως οι μικροί ιδιοκτήτες των πόλεων που ήταν δημοφιλείς προορισμοί, φιλοξενούσαν διάφορους επισκέπτες σε μια λογική να συμπληρώσουν το εισόδημά τους. Μετά υπήρξε συγκεντροποίηση, και αυτό που αρχικά ήταν «από τα κάτω» στη λογική της αμοιβαιότητας, και μετά έγινε μικροϊδιοκτητικό, στο τέλος έγινε βιομηχανία. Οι σύγχρονες πλατφόρμες βραχυχρόνιων μισθώσεων παίρνουν δύο χαρακτηριστικά τους, τη δυνατότητα που προσφέρουν να «ζήσεις σαν ντόπιος» και τον διάχυτο χαρακτήρα τους, και δημιουργούν έναν επιθετικό καπιταλισμό όπου κάθε ακίνητο είναι δυνάμει «επενδυτικό» και μάλιστα απευθύνεται σε μια αγορά παγκόσμια πια, μεγάλων εταιριών, που κάνουν αυτή τη δουλειά.

Επομένως, πρέπει να μπουν κανόνες ώστε να περιοριστούν οι βραχυχρόνιες μισθώσεις, ανά πολυκατοικία, ανά γειτονιά και ανά περιοχή. Όπως επίσης να αναπτύξουμε και μια νέα ταξιδιωτική ηθική: ναι, είναι θεμιτό να ταξιδεύουμε για να γνωρίσουμε τις εμβληματικές πόλεις της Ευρώπης και του κόσμου, τις κουλτούρες τους και τον πολιτισμό τους, αλλά αυτό σημαίνει ένταση μετακινήσεων πολύ πιο ήπια απ’ ό,τι σήμερα, με το city brake, που πηγαίνει κανείς σ/κ σε μια πόλη με το αεροπλάνο για να φάει ή να κάνει clubbing.

― Ο πολιτισμικός τουρισμός, το να πηγαίνουμε σε μια πόλη για τα μουσεία της, έχει υποχωρήσει;

Δεν ξέρω αν έχει υποχωρήσει, αλλά αυτή η πιο κλασική εκδοχή τουρισμού που επικεντρωνόταν σε αυτό που λέμε «υψηλή κουλτούρα», έχει έρθει σε δεύτερη μοίρα σε σχέση με τις εναλλακτικές μορφές τουρισμού, όπως η αναζήτηση της αυθεντικότητας ή ο γαστρονομικός τουρισμός. Τα Εξάρχεια, για παράδειγμα, είναι προορισμός για όλους τους Ευρωπαίους σαν σημείο αναφοράς μιας αντικουλτούρας. Ο εναλλακτικός τουρισμός αναζητάει σημεία αντικουλτούρας, είναι κάτι που συνέβη και στη Βαρκελώνη, το Βερολίνο και σε άλλες πόλεις.

― Και αυτό είναι που κάνει μια περιοχή θεματικό πάρκο, έτσι δεν είναι;

Ναι, ακριβώς. Λέγεται πως οι Ινδιάνοι αρνούνταν να φωτογραφηθούν για να μη χάσουν την ψυχή τους. Κάτι αντίστοιχο μπορούμε να πούμε ότι συμβαίνει με τις αυθεντικές γειτονιές των πόλεων οι οποίες ίνσταγκραμοποιούνται, γίνονται δηλαδή σημεία αναφοράς στα social media και χάνουν τον χαρακτήρα τους καθώς κατακλύζονται από επισκέπτες που θέλουν να βιώσουν αυτή την αυθεντικότητα. Βέβαια εδώ έχουμε μια αντίφαση: όσο περισσότερη αυθεντικότητα, τόσο περισσότερη δημοφιλία, όσο περισσότερη δημοφιλία, τόσο υπονομεύεται η αυθεντικότητα.

― Στα Εξάρχεια συγκεκριμένα, υπάρχει άλλωστε όλη αυτή η αντίδραση με συνθήματα εναντίον των τουριστών στους τοίχους…

Εδώ το παράδοξο είναι ότι η κινητήρια δύναμη της τουριστικοποίησης των Εξαρχείων είναι οι ίδιοι εκείνοι που γράφουν στους τοίχους «tourists go home». Αυτοί δημιουργούν την τουριστική αξία της περιοχής, αφού, το «κεφάλαιό της» είναι αυτή η συγκρουσιακή αντικουλτούρα. Η οποία, κατά τη γνώμη μου, όσο πάει γίνεται όλο και πιο κενή περιεχομένου, γιατί δεν έχει τη διάσταση του οράματος, μιας αντιπρότασης στο επίπεδο του κοινωνικού μοντέλου, του τρόπου ζωής κ.ο.κ. Γι’ αυτό, ίσως, να μεταβάλλεται και εύκολα σε τουριστικό αξιοθέατο…

― Κάποια άλλη γειτονιά της Αθήνας που έχει επίσης προσελκύσει συγκεκριμένο κόσμο για συγκεκριμένα χαρακτηριστικά;

Στο Κουκάκι, ας πούμε, έπαιξε ρόλο η ιδιαίτερη φυσιογνωμία της περιοχής, είχε δηλαδή ένα χρώμα που ήταν ελκυστικό, καθώς είναι ταυτοχρόνως κάτω από την Ακρόπολη, αλλά επειδή γειτνίαζε με παλιές ζώνες βιομηχανικές, βιοτεχνικές, τα συνεργεία, είχε και μια λαϊκότητα, και επίσης ήταν και οι φοιτητές από το Πάντειο κ.ο.κ. Μέσα στη δεκαετία του 2010 άρχισε να τουριστικοποιείται, ενώ το 2016 ήταν μέσα στις 5 πιο αναπτυσσόμενες γειτονιές στο Airbnb. Συνέβη τότε μια έκρηξη, με συνέπεια την ιλιγγιώδη αύξηση στις τιμές των ενοικίων και των ακινήτων σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα, αρκετοί κάτοικοι αναγκάστηκαν να φύγουν, και άλλαξε και το τοπίο των επαγγελμάτων της περιοχής. 

― Η «οικονομία της κλεψύδρας» πώς σχετίζεται με το φαινόμενο του υπερτουρισμού;

Έχει να κάνει περισσότερο με τις πολιτικές για τον τουρισμό, καθώς οι πολιτικοί και στην Ελλάδα βλέπουν πρωτίστως τον τουρισμό σαν τη βαριά βιομηχανία της χώρας, μια κατάσταση win-win: ότι όσο περισσότερο τουρισμό έχουμε, τόσο θα αναπτύσσεται η ελληνική οικονομία. Η «οικονομία της κλεψύδρας» μας δείχνει ότι αυτό δεν ισχύει. Αν μια χώρα θεωρήσει ότι ο τουρισμός είναι η βαριά της βιομηχανία, αυτό λειτουργεί αρνητικά για την ανάπτυξη άλλων, νευραλγικών κλάδων της οικονομίας. Οι κατεξοχήν τουριστικές οικονομίες είναι οικονομίες που κυριαρχούν οι χαμηλές δεξιότητες: μιλάμε δηλαδή για χαμηλούς μισθούς, και εγκλωβισμό σε δραστηριότητες χαμηλής προστιθέμενης αξίας. Άρα δεν μπορεί ταυτοχρόνως, μια οικονομία που επικεντρώνει υπερβολικά στον τουρισμό να αναπτύξει τη μεταποίηση, ή τις υψηλές τεχνολογίες και την οικονομία της πληροφορίας, γιατί αυτοί οι κλάδοι έχουν άλλες προϋποθέσεις. Επίσης, οι τουριστικές οικονομίες είναι περισσότερο ευάλωτες σε αιφνίδιες αλλαγές όπως ήταν η πανδημία, οι πρόσφατοι πόλεμοι, η κλιματική αλλαγή κ.ο.κ. Στην Ελλάδα έχουμε πρόβλημα στο θέμα της μονοκαλλιέργειας του τουρισμού και το λένε πια όλοι οι σοβαροί διεθνείς οργανισμοί, ότι πρέπει η οικονομία μας να αποκτήσει βάθος και πέραν του τουρισμού.

― Το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίο έχει τίτλο «Υπερτουρισμός, το φθινόπωρο των δυτικών μητροπόλεων;» Να πούμε λίγα λόγια για το τι σημαίνει αυτό;

 Όλα αυτά τα ζητήματα τη δεκαετία του 1960 ήταν του 1970 θα φαίνονταν σε κάποιον παράξενα, διότι τότε οι πόλεις θεωρούνταν ως τα κατεξοχήν πεδία δραστηριοτήτων που έχουν να κάνουν με τη βιομηχανία, την πολιτική, τη διοίκηση… Η πόλη ήταν το πεδίο όπου δημιουργούνταν η ιστορία, και η ανέμελή της διάσταση ήταν μάλλον στο περιθώριο. Σήμερα, η διάσταση αυτή του ανέμελου καπιταλισμού τείνει να γίνει κυρίαρχη – μάλιστα σε μια εποχή και μια παγκόσμια περιρρέουσα ατμόσφαιρα που μόνον ανέμελη δεν είναι. Επομένως τίθεται το ερώτημα, μήπως, σταδιακά, όλη αυτή η τουριστικοποίηση είναι σύμπτωμα, ένδειξη του φθινοπώρου της Ευρώπης. Ότι χάνει δηλαδή τις εξελίξεις, γεωπολιτικά, τεχνολογικά, οικονομικά, και ότι αυτό που της έχει απομείνει είναι να εμπορεύεται τον ιστορικό της εαυτό: μια ντίσνεϊλαντ του αστικού της πολιτισμού για τα νέα μεσοστρώματα από τη Νοτιοανατολική Ασία; Πολλοί είναι οι στοχαστές που εκφράζουν αυτήν την αγωνία για την Ευρώπη. Ορισμένοι μάλιστα και σε σχέση με τον υπερτουρισμό, που όχι τυχαία χαρακτηρίζει ορισμένες από τις πιο ιστορικές μητροπόλεις της.

― Η αλήθεια είναι ότι σε πιάνει μια στενοχώρια, όταν αισθάνεσαι ξαφνικά ότι χάνεις την πόλη σου...

Υπάρχει ένας συγκεκριμένος όρος, που αναφέρεται και στο βιβλίο: «σολασταλγία» (solastalgia) – με λατινική ρίζα. Χρησιμοποιείται για τον υπερτουρισμό, μολονότι η αρχική της χρήση ήταν για την οικολογία. Περιγράφει την συναισθηματική δυσφορία, όταν ένας τόπος που ήταν τόσο οικείος και είχες μαζί του τόσο πολλούς δεσμούς γίνεται αγνώριστος, κι εσύ ξένος ως προς αυτόν.

― Είναι πάρα πολλά τα θέματα που ανοίγει το βιβλίο. Κατά τη διαδικασία έρευνας και συγγραφής του, μάθατε πράγματα που σας έκαναν εντύπωση και δεν τα είχατε σκεφτεί;

Σίγουρα, δεν είχα συνειδητοποιήσει τις παροξυστικές διαστάσεις του φαινομένου. Ότι η Βαρκελώνη, ας πούμε, πρέπει να προσθέτει δεκάδες χιλιάδες κυβικά μέτρα άμμου τον χρόνο για να συντηρεί τις τεχνητές της παραλίες. Ούτε ότι στο Παρίσι, από τη μία έχουμε μια δημοτική αρχή που στόχος της είναι να καθαριστεί ο Σηκουάνας για να μπορεί να κολυμπήσει κανείς, και γενικότερα να γίνει το κέντρο της πόλης μια οικοτοπία, δίχως αυτοκίνητο, με πάρκα κ.ο.κ. και ότι από την άλλη επιδοτούν τα μεσαία και τα κατώτερα στρώματα για να παραμείνουν, διότι δίχως αυτόν τον οικονομικό αναπνευστήρα το Παρίσι κινδυνεύει να γίνει μια πόλη δίχως λαϊκό σώμα. Παράξενο, αυτό το τελευταίο, αν σκεφτεί κανείς ότι ήταν στην ίδια πόλη που το 1789 σάλπισε η είσοδος των μαζών στην Ιστορία.

Εδώ θα ήθελα να κάνω μια μνεία στον Παναγή Παναγιωτόπουλο, αν. καθηγητή κοινωνιολογίας στο ΕΚΠΑ που διευθύνει τη σειρά. Όχι μόνον για την πρότασή του να συμμετέχω σε αυτήν μ’ ένα δοκίμιο για τον υπερτουρισμό. Αλλά διότι έχει καταπιαστεί με όψεις του φαινομένου, και τις αναδεικνύει σε προσεγγίσεις που συνδυάζουν την ανάλυση του κοινωνικού με την πολιτιστική κριτική, και που ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο ξεκλείδωσαν διάφορες διαστάσεις και στην προσέγγιση που επιχειρώ στο βιβλίο. Θυμάμαι χαρακτηριστικά το σχόλιό του για τα «Απόρθητα κουτιά του Αirbnb», τα κουτιά που ανοίγουν με κωδικό για να πάρεις τα κλειδιά του διαμερίσματος που νοίκιασες, και που πληθαίνουν όσο αραιώνουν οι κάτοικοι στις πολυκατοικίες του κέντρου. Ή την κριτική του στην ιδεολογία της αδιάκοπης ροής, αυτόν τον πειθαναγκασμό ότι ντε και καλά όλα πρέπει να βρίσκονται σε διαρκή κίνηση, κάτι που αναμφίβολα βρίσκεται στο πολιτιστικό υπόβαθρο του υπερτουρισμού.