Είναι ο «Ντέιβιντ Κόπερφιλντ» παιδικό βιβλίο (μόνο);

O «Ντέιβιντ Κόπερφιλντ», το σπουδαίο μυθιστόρημα του Κάρολου Ντίκενς, εκδίδεται για πρώτη φορά σε πλήρη μορφή στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κέδρος. Το πιο αυτοβιογραφικό βιβλίο ενός από τους σπουδαιότερους σε παγκόσμιο επίπεδο λογοτέχνες είναι ένα βιβλίο ενηλικίωσης και ταυτόχρονα λεπτομερής αναπαράσταση της ζωής στην Αγγλία στα τέλη του 19ου αιώνα. Με χιούμορ αλλά και βαθιά αίσθηση του τραγικού ο Ντίκενς αφηγείται την ιστορία του ήρωά του, από τα στερημένα παιδικά χρόνια και τον καθημερινό αγώνα επιβίωσης ως την εξέλιξή του σε διάσημο συγγραφέα.

Για αυτόν τον εκδοτικό και μεταφραστικό άθλο των 1.125 σελίδων μάς μίλησαν οι μεταφραστές Άρης Σφακιανάκης και Ηρώ Σκάρου και ο εκδότης Ευάγγελος Παπαθανασόπουλος.

Γιατί αποφασίσατε να μεταφράσετε Ντίκενς και ειδικά τον «Ντέιβιντ Κόπερφιλντ»;

Α.Σ.: Ο Ντίκενς είναι αγαπημένος μου συγγραφέας. Έχω διαβάσει δύο φορές τις «Μεγάλες Προσδοκίες» κι από μία τα υπόλοιπα έργα του που έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά. Οι κόσμοι που περιγράφει, αλλά κυρίως ο τρόπος που εξιστορεί τις αφηγήσεις του είναι εξόχως συναρπαστικός και καθηλώνει τον αναγνώστη.

Βρισκόμουν στην Κρακοβία με την κόρη μου και πίναμε ένα ζεστό ρόφημα σε κάποιο καφέ που λειτουργούσε και ως βιβλιοπωλείο όταν, ψάχνοντας ανάμεσα στις αγγλικές εκδόσεις έπεσα πάνω στον «David Copperfield». Διάβολε, πώς γίνεται να μην έχω διαβάσει αυτό το βιβλίο στα ελληνικά; Το αγόρασα κι άρχισα ευθύς να το διαβάζω. Με συνεπήρε από την πρώτη σελίδα. Όταν επέστρεψα στην Ελλάδα έψαξα να βρω αν υπήρχε κάποια ελληνική μετάφραση αυτού του έργου. Τζίφος! Μόνο κάτι πετσοκομμένες εκδόσεις που υποκρίνονταν ότι επρόκειτο για το μυθιστόρημα του Ντίκενς – και μάλιστα το διαφήμιζαν ως βιβλίο για παιδιά! Όμως, αυτό που διάβαζα εγώ στην αγγλική έκδοση των Penguin ήταν ένα αφήγημα 900 σελίδων, που ουσιαστικά ήταν η αυτοβιογραφία του Βρετανού συγγραφέα. Μιλούσε για τα παιδικά του χρόνια, την εφηβεία του, τον πρώτο του έρωτα, τον γάμο του, την μαθητεία του σε διάφορα επαγγέλματα και κυρίως –αυτό τουλάχιστον που ενδιέφερε εμένα– για τον αγώνα του να γίνει συγγραφέας. Πολλές φορές μούσκεψα τις σελίδες του με δάκρυα. Πολλές φορές γέλασα με το αγγλικό χιούμορ του Ντίκενς, γιατί είναι πράγματι απολαυστικός. Έζησα μαζί του στο Λονδίνο και στο Καντέρμπουρι (στο οποίο παρεμπιπτόντως σπούδασε η κόρη μου και το είχα επισκεφτεί πλειστάκις). Περπάτησα στις όχθες του Τάμεση. Κοιμήθηκα στο καραβόσπιτο που φιλοξενήθηκε ο Ντέιβιντ Κόπερφιλντ. Στενοχωρήθηκα για μια μεγάλη φιλία που χάθηκε σε μια καταιγίδα. Δείπνησα με την οικογένειά του. Και δέχτηκα περιποίηση προσώπου από μια γυναίκα νάνο.

Δύο φορές διάβασα την αγγλική μετάφραση. Κι αφού διαπίστωσα για μια ακόμη φορά ότι δεν υπήρχε αντίστοιχη στα ελληνικά, αποφάσισα να προτείνω στον εκδότη του Κέδρου να επιχειρήσουμε το τόλμημα. Και ήταν τόλμημα καθώς επρόκειτο για ένα βιβλίο τόσο εκτενές που στην ελληνική έκδοσή του θα έβγαινε σίγουρα πάνω από χίλιες σελίδες. Ο εκδότης, προς τιμήν του, συναίνεσε. Και επιτέλους, τώρα ιδού, ο «Ντέιβιντ Κόπερφιλντ» μαζί μας.

Ποιες δυσκολίες αντιμετωπίσατε στη μετάφραση;

Α.Σ.: Δυσκολίες υπήρξαν πολλές, αλλά για έναν μεταφραστή αυτές ακριβώς είναι το άλας του. Η Ηρώ Σκάρου, συγγραφέας η ίδια, έχει το ταλέντο να λύνει γρίφους –μεταφραστικούς και άλλους– οπότε αναμένω από εκείνη να γίνει πιο συγκεκριμένη. 

Η.Σ.: Ένα ζήτημα που προκύπτει πάντα με λογοτεχνικά έργα περασμένων αιώνων είναι τα πραγματολογικά στοιχεία. Ειδικά όταν η υπόθεση διαδραματίζεται στη βικτωριανή Αγγλία ο μεταφραστής θα συναντήσει αρκετές πολιτισμικά φορτισμένες έννοιες και λέξεις που θα πρέπει να αποδώσει με τρόπο προσιτό στο ευρύ κοινό χωρίς να αλλοιώσει το πρωτότυπο έργο.

Μια άλλη δυσκολία που συναντήσαμε ήταν οι ιδιωματισμοί. Οι χαρακτήρες του Ντίκενς μιλούν με διαλέκτους που ορίζονται είτε από τον τόπο καταγωγής τους είτε από την κοινωνική τάξη στην οποία ανήκουν. Η απόδοση κάποιων λέξεων και εκφράσεων στα ελληνικά χρειάστηκε αρκετή δουλειά.

Τέλος, ο μακροπερίοδος λόγος του Ντίκενς είναι μια πρόκληση για κάθε μεταφραστή.

Πιστεύω πως καταφέραμε να υπερβούμε τις παραπάνω δυσκολίες μένοντας πιστοί στο έργο και το ύφος του συγγραφέα κάνοντάς το, όμως, ταυτόχρονα οικείο στον Έλληνα αναγνώστη.

Τα έργα του Ντίκενς έχαιραν μιας άνευ προηγουμένου δημοτικότητας κατά τη διάρκεια της ζωής του, δημοφιλία που διατηρείται ως σήμερα. Πώς το εξηγείτε;

Α.Σ.: Θα μπορούσε να πει κανείς ότι είχε το κοκαλάκι της νυχτερίδας – ωστόσο δεν είναι μόνο αυτό. Ο ίδιος το εξηγεί μέσα στο βιβλίο όταν μιλάει για τη συγγραφή: χρειάζεται, λέει, επιμονή ακούραστη κι υπομονή ακατάβλητη, και μια πεποίθηση του συγγραφέα ότι παράγει πραγματικά κάτι αληθινό και άξιο να διαβαστεί. Και βέβαια να μην ξεφεύγει από τον στόχο του. Και δουλειά, δουλειά, δουλειά. Ασφαλώς, αυτά ποσώς ενδιαφέρουν τον αναγνώστη. Ο αναγνώστης αποζητά την απόλαυση του κειμένου και μια ιστορία που αξίζει να διαβαστεί. Αναζητάει κάτι που θα τον κάνει να θέλει να γυρίσει τη σελίδα και να συνεχίσει το διάβασμα – ενώ την ίδια στιγμή θα προτιμούσε να μην τέλειωνε ποτέ το βιβλίο. Αυτό του το προσφέρει με το ταλέντο του ο Ντίκενς. Και το ταλέντο αυτό βρίσκει την αποθέωσή του στον «Ντέιβιντ Κόπερφιλντ».

Η.Σ.: Πέρα από τη λογοτεχνική τους αξία, τα έργα του Ντίκενς πραγματεύονται θέματα οικουμενικά και διαχρονικά: κοινωνικές ανισότητες, αγκυλώσεις του δικαστικού συστήματος, εκπαίδευση, θεσμός του γάμου, έρωτας, φιλία. Και όλα αυτά με μία γραφή διόλου επιτηδευμένη, αντίθετα απλή και προσιτή. 

Τι κάνει τον «Κόπερφιλντ» μοναδικό;

Α.Σ.: Ο Κόπερφιλντ είναι μοναδικός γιατί δεν είναι άλλος παρά ο ίδιος ο Ντίκενς – και ο Ντίκενς είναι μοναδικός. Εξάλλου, ο ίδιος ο συγγραφέας αναφέρεται στον Κόπερφιλντ ως το αγαπημένο του δημιούργημα. «Κάθε πατέρας έχει το αγαπημένο του παιδί», λέει ο Ντίκενς, «κι εμένα είναι ο “Κόπερφιλντ”».

Ωστόσο, όσο κι αν ήθελα να μεταφράσω αυτό το βιβλίο, ο όγκος του ήταν τέτοιος που ένιωθα αδύνατο να αναλάβω μόνος παρόμοιο τιτάνιο έργο. Το συζήτησα, λοιπόν, με την Ηρώ Σκάρου, με την οποία είχαμε ήδη συνεργαστεί στη μετάφραση του «Ιδού εγώ» του Τζόναθαν Σάφραν Φόερ, αλλά και στο «Super-Cannes» του J.G Μπάλαρντ κι αποφασίσαμε να το κάνουμε παρέα. Χωρίς τη βοήθειά της δεν θα το ξεκινούσα ποτέ.

Η.Σ.: Καθώς το έργο αυτό είναι κατά βάση αυτοβιογραφικό, ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία να παρακολουθήσει όχι απλώς την πορεία ενός επινοημένου ήρωα αλλά του ίδιου του συγγραφέα έως την πραγμάτωση του δημιουργικού του εαυτού. Παράλληλα, οι περιπέτειες του Κόπερφιλντ παρότι ξετυλίγονται στη βικτωριανή Αγγλία είναι την ίδια στιγμή εξαιρετικά επίκαιρες.

Ο «Ντέιβιντ Κόπερφιλντ» θεωρείται από κάποιους παιδικό βιβλίο. Εσείς τι πιστεύετε;

Α.Σ.: Αυτή είναι η μεγαλύτερη παρανόηση που έχει υπάρξει ποτέ στα ελληνικά γράμματα. Ο «Ντέιβιντ Κόπερφιλντ» μόνο παιδικό βιβλίο δεν είναι – κι ας αναφέρεται στην αρχή στα παιδικά χρόνια του ήρωα. Είναι ένα μυθιστόρημα ενηλικίωσης και πνευματικής ωριμότητας ενός ανθρώπου που στάθηκε ο μεγαλύτερος συγγραφέας του καιρού του. Καμία σχέση με τον «Όλιβερ Τουίστ».

Η.Σ.: Αυτή η άποψη δημιουργήθηκε καθώς μέχρι σήμερα υπήρχαν στην ελληνική αγορά μονάχα συντομευμένες διασκευές του «Κόπερφιλντ» για παιδιά. Και παρότι το βιβλίο ξεκινά με την αφήγηση των πρώτων χρόνων του ήρωα, ο τρόπος γραφής κάθε άλλο παρά σε παιδική λογοτεχνία προσιδιάζει.

Ποιο είναι το μεγαλύτερο μάθημα του Ντίκενς;

Α.Σ.: Ο Ντίκενς παραδίδει μαθήματα πεζογραφίας αλλά και μαθήματα ζωής. Ο κάθε αναγνώστης θα λάβει κατά τη δική του εντελέχεια. Αυτό που συμπέρανα εγώ είναι πως αν έχεις ένα ταλέντο, οφείλεις να το καλλιεργήσεις. 

Η.Σ.: Η μόνη χαμένη μάχη είναι αυτή που δεν δόθηκε.

Πότε ξεκίνησε για πρώτη φορά το ενδιαφέρον σας για τη μετάφραση και τι σας ελκύει στον ρόλο του μεταφραστή;

Α.Σ.: Ξεκίνησε πολύ νωρίς στον βίο μου, αν σκεφτεί κανείς ότι το πρώτο βιβλίο που μετέφρασα ήταν το «Όπιο» του Κοκτώ, ενώ ήμουν φοιτητής της Νομικής. Η μετάφραση είναι ένα αληθινό συγγραφικό εργαστήρι καθώς ο μεταφραστής συγχρονίζει την αναπνοή του με εκείνη του συγγραφέα που μεταφράζει κι έτσι μετουσιώνει –κι επομένως εγκολπώνεται– κάποια νάματα της λογοτεχνίας του.

Η.Σ.: Κι εγώ ασχολούμαι με τη μετάφραση από νεαρή ηλικία. Είναι για μένα μια ευχάριστη περιπέτεια η αναζήτηση της σωστής λέξης, της κατάλληλης φράσης, της πιστής αλλά και ευφάνταστης απόδοσης.

Το βιβλίο εκδίδεται για πρώτη φορά σε πλήρη μορφή στα ελληνικά. Πώς αποφάσισε ο εκδοτικός οίκος την έκδοση ενός βιβλίου 1.125 σελίδων; Θα διαβαστεί στην εποχή μας;

Α.Σ.: Ο εκδότης του Κέδρου, Ευάγγελος Παπαθανασόπουλος, είναι τολμητίας. Έτσι το ρίσκαρε – γιατί όντως ένα βιβλίο τόσων σελίδων είναι ένα ρίσκο. Προσωπικά έχω την πεποίθηση ότι το βιβλίο θα διαβαστεί –θα καταβροχθιστεί, θα έλεγα– γιατί υπάρχουν στην Ελλάδα αναγνώστες που αγαπάνε το καλό βιβλίο. Εξάλλου, είναι διαχρονικό και για τα πολλά επόμενα χρόνια θα αναζητείται από το αναγνωστικό κοινό. Είναι ο ορισμός του κλασικού.

Θα ήθελα με την ευκαιρία να ευχαριστήσω όλους τους ανθρώπους του Κέδρου που βοήθησαν –ο καθένας από το πόστο του– ώστε να γίνει πραγματικότητα ένα όνειρό μου.

Η.Σ.: Θα ήθελα κι εγώ να ευχαριστήσω ιδιαίτερα την υπεύθυνη επιμέλειας του Κέδρου, Μαρία Σπανάκη, καθώς και τη Βασιλική Αντωνάκη για τις καίριες επισημάνσεις και διορθώσεις τους. Και βέβαια την Ξένια Τρύφων για το εμπνευσμένο της εξώφυλλο.

Ο Ευάγγελος Παπαθανασόπουλος, εκδότης του Κέδρου για τον Ντέιβιντ Κόπερφιλντ

«O Κάρολος Ντίκενς είναι ένας από τους κορυφαίους Βρετανούς συγγραφείς. Όχι άδικα, αφού στα έργα του αναμετρήθηκε αριστοτεχνικά με την εποχή του, επικρίνοντας τις τεράστιες κοινωνικές ανισότητες της βικτοριανής εποχής, τη φτώχεια, τις άθλιες συνθήκες ζωής και εργασίας, την κακομεταχείριση των παιδιών και το άδικο δικαστικό σύστημα. Για αυτό το έργο του διατηρεί αναλλοίωτη την αξία του έως σήμερα.

Ειδικότερα, ο “Ντέιβιντ Κόπερφιλντ”, το “αγαπημένο του παιδί”, όπως το αποκαλούσε, είναι το πιο αυτοβιογραφικό έργο του, αφού επέτρεψε στον δημιουργό να αναμετρηθεί με τη δύσκολη παιδική του ηλικία και να φωτίσει την πορεία του προς την κατάκτηση της καλλιτεχνικής του υπόστασης. Ωστόσο, δεν είναι απλώς ένα μυθιστόρημα ενηλικίωσης. Δεν είναι μόνο μια μοναδική τοιχογραφία της ζωής στο Λονδίνο στα τέλη του 19ου αιώνα. Είναι πρωτίστως ένα βιβλίο για τη μνήμη, ένα βιβλίο για το πώς επιστρέφουμε στο παρελθόν, πώς αναγνωρίζουμε τις αλλαγές που συντελούνται στη ζωή, πώς συνειδητοποιούμε το ταξίδι του εαυτού μας προς τη γνώση.

Για καλή μας τύχη ο Άρης Σφακιανάκης και η Ηρώ Σκάρου το μετάφρασαν με πάθος και μας το προσφέρουν για πρώτη φορά σε πλήρη μορφή στα ελληνικά. Οι αναγνώστες κάθε ηλικίας έχουν την ευκαιρία να γνωρίσουν ένα κλασικό κείμενο, μακριά από τον διδακτισμό που χαρακτήριζε ενίοτε αντίστοιχες απόπειρες στο παρελθόν».

Info: Από τις εκδόσεις Κέδρος κυκλοφορεί το τελευταίο μυθιστόρημα του Άρη Σφακιανάκη, «Η σκιά του Κυβερνήτη», καθώς και η τελευταία συλλογή διηγημάτων της Ηρώς Σκάρου, «Η ζωή όπως είναι».