Steven Pinker: Τι είναι ο ορθολογισμός, γιατί μοιάζει σπάνιος και γιατί έχει σημασία

Τα βιβλία του Steven Pinker είναι παράθυρα στην πραγµατικότητα που µας περιβάλλει — µία, συχνά, «συσκοτισµένη» πραγµατικότητα από ανθρώπους, καταστάσεις, ή και από τη συγκυρία. Ο Pinker µάς µαθαίνει πολλά για τη ζωή και τον εαυτό µας, και µάλιστα µε τον πιο ευχάριστο, και διόλου «διδακτικό», τρόπο. Αναλυτικός και επεξηγηµατικός, επίµονος και µε χιούµορ, µας κρατά από το χέρι καθώς ανασκάπτει εις βάθος το κέλυφος του παραλόγου που συχνά σκεπάζει τον κόσµο γύρω µας.

Τα δύο τελευταία βιβλία του, «Διαφωτισµός τώρα» και «Ορθολογισµός τώρα», κυκλοφορούν από τις Εκδόσεις Διόπτρα σε εξαιρετική µετάφραση από τον Τάκη Δρεπανιώτη — έναν από τους ελάχιστους µεταφραστές στην Ελλάδα που µπορούν να αναµετρηθούν µε την απαιτούµενη επάρκεια απέναντι σε τόσο µεγάλα, απαιτητικά και «ειδικά» κείµενα. Είχαµε τη χαρά να κάνουµε µία συζήτηση µαζί του για τον «Ορθολογισµό» που µόλις κυκλοφόρησε. Τον ευχαριστούµε θερµά!

Το προηγούµενο βιβλίο του Pinker που διαβάσαµε, το «Διαφωτισµός τώρα», µας άρεσε πάρα πολύ. Για πολλούς, είναι κάτι σαν ευαγγέλιο. Και, δεν το κρύβουµε, και για εµάς επίσης. Το καινούργιο του, «Ορθολογισµός τώρα», είναι τρόπον τινά συµπληρωµατικό; Διαβάζονται ξεχωριστά; Είναι καλό να τα έχει κανείς και τα δύο;

Στον «Διαφωτισµό τώρα», ο Πίνκερ δείχνει µια εικόνα της ανθρωπότητας που, συνολικά, προοδεύει σηµαντικά παρά τις αντιξοότητες που αντιµετωπίζει. Το βιβλίο εκείνο είχε κυκλοφορήσει στην Ελλάδα τις µέρες της έναρξης της πανδηµίας και, όντως, η παγκόσµια αντίδραση της ανθρωπότητας (εµβόλιο σε λιγότερο από έναν χρόνο) επιβεβαίωσαν το σκηνικό που παρουσιαζόταν εκεί.

Ο ορθολογισµός είναι µια διαδικασία. Έχοντας αποφασίσει πού θέλουµε να πάµε (ακολουθώντας, ελπίζει κανείς, και τα µαθήµατα του διαφωτισµού στη σηµερινή µορφή του), ποιος είναι ο αντικειµενικά καλύτερος δρόµος µέχρι εκεί; Το βιβλίο αυτό κυκλοφορεί στην Ελλάδα τις µέρες της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία που οδήγησε σε έναν πόλεµο που η Ευρώπη (και ο κόσµος όλος, ας είµαστε ειλικρινείς) είχε να γνωρίσει πάνω από 75 χρόνια. Πού βρίσκεται ο ορθολογισµός εδώ;

Σε µια πρόσφατη οµιλία του, ο ίδιος ο Πίνκερ είπε ότι για να απαντήσουµε σε αυτή την ερώτηση πρέπει πρώτα να εξετάσουµε καθαρά την κατάσταση. Πέρα από πλάνες και προκαταλήψεις. Αν δεν µπορούµε να καθαρίσουµε την ανάλυσή µας από πλάνες και προκαταλήψεις (που γνωρίζουµε πια, από τα ίδια του τα λόγια, ότι συσκοτίζουν το µυαλό του Πούτιν), τότε µπορεί να νοµίζουµε ότι δρούµε ορθολογικά — αλλά στην πραγµατικότητα να κάνουµε λάθος.

Γενικά, τείνουµε να εµπιστευόµαστε τη λογική σκέψη; Ή µόνο τις περισσότερες φορές; Π.χ., η κοινή παρατήρηση λέει ότι οι άνθρωποι δεν φροντίζουν την υγεία τους όσο πρέπει, παρά συνήθως µόνο «εκ των υστέρων». Ούτε µεριµνούν όσο θα έπρεπε για το συνταξιοδοτικό ή το ασφαλιστικό τους πρόγραµµα.
Η ανθρωπότητα ωρίµασε ταχύτατα µέσα στα τελευταία δέκα χιλιάδες χρόνια της ιστορίας της. Από κυνηγοί και τροφοσυλλέκτες, αναγκασµένοι να χρησιµοποιούν τη λογική τους για την άµεση επιβίωση (και ασκώντας παράλληλα την ικανότητά τους να πείθουν τους άλλους χωρίς να σπαζοκεφαλιάσουν πρώτα για νέες λύσεις σε νέα προβλήµατα, κάτι που κάνει τους ανθρώπους περισσότερο δικηγόρους παρά µηχανικούς), φτάσαµε να αντιµετωπίζουµε σύνθετα προβλήµατα, που απαιτούν εργαλεία στα οποία δεν είµαστε καταρτισµένοι. Ας µην ξεχνάµε ότι µέχρι πριν από 200 χρόνια η ανθρωπότητα ήταν κυρίως αναλφάβητη και µετρούσε στα δάχτυλα. Η τυπική λογική στην οποία βασίστηκαν οι υπολογιστές, η θεωρία των πιθανοτήτων, η στατιστική, οι προγνωστικές µέθοδοι, είναι κάτι εντελώς καινούργιο στην ιστορία µας, και, αυτό εξηγεί ο Πίνκερ µε παραδείγµατα στο βιβλίο, πρέπει να τα διδασκόµαστε µε επιµονή και επαρκές εύρος.

Μόνο η αξιοποίηση τέτοιων γνωστικών εργαλείων, που η ανθρωπότητα πρόσθεσε σχετικά πρόσφατα στο οπλοστάσιό της, µπορεί να µας βοηθήσει να σκεφτόµαστε ορθολογικά και να αποφεύγουµε πλάνες και ψευδαισθήσεις — που είναι δεκάδες, και ο Πίνκερ παρουσιάζει µερικά εντυπωσιακά παραδείγµατά τους.

Η µακροπρόθεσµη στρατηγική, που βασίζεται κατά κανόνα σε πιθανότητες και στατιστική, δεν είναι ακόµη κτήµα όλων των ανθρώπων όπως η δυνατότητα να γράφουµε και να κάνουµε απλές µαθηµατικές πράξεις. Επιπλέον, η ανθρωπότητα µόλις τις τελευταίες δεκαετίες ξέφυγε από την ανάγκη της άµεσης επιβίωσης, που κάνει σκέψεις όπως η µελλοντική υγεία και η συνταξιοδότηση να µοιάζουν πολυτέλειες.

Πόσο σίγουρο είναι ότι πράγµατι εµπιστευόµαστε τη λογική σκέψη; Μήπως αρεσκόµαστε στην εκλογίκευση, πείθοντας τον εαυτό µας ότι αυτό που κάνουµε είναι λογικό;
Οι απαντήσεις και στην ερώτηση αυτή συνδέονται µε την προηγούµενη. Η κατάκτηση της ορθολογικής συλλογιστικής θέλει συνέχεια προσπάθεια και αυτοέλεγχο, κυρίως όταν γνωρίζουµε ότι θα βρεθούµε αντιµέτωποι µε γνωστές πλάνες, όπως η µειωµένη αντικειµενικότητά µας όταν κρίνουµε ανάµεσα στους «δικούς µας» και στους «απέναντι». Το σχετικό πείραµα είναι εντυπωσιακό, δείχνει κάτι που γνωρίζουµε όλοι: πώς αποφεύγουµε σε µια δεδοµένη κατάσταση τα δυσάρεστα δεδοµένα για να στηρίξουµε ένα αφήγηµα που συµπίπτει µε τις πρότερες παραστάσεις και απόψεις µας.

Λειτουργεί, λοιπόν, προς όφελός µας ο ορθολογισµός; Είναι πάντα µε το µέρος µας; Και, εάν ναι, είναι µετρήσιµο αυτό;
Όπως αναφέραµε, ο ορθολογισµός είναι µια διαδικασία. Δεν µπορεί να είναι «µε το µέρος» κάποιου που π.χ. προσπαθεί να οδηγηθεί σε συµπεράσµατα βασισµένος σε λάθος αρχικά στοιχεία. Θα τον οδηγήσει σε εσφαλµένες εκτιµήσεις και αποφάσεις. Όσο για µετρήσιµο, αυτό είναι το πιο δύσκολο στις πράξεις των ανθρώπων, αφού δεν µπορούµε να έχουµε για σύγκριση καταστάσεις όπου έγινε επίσης µε ορθολογικά εργαλεία µια ριζικά διαφορετική επιλογή.

Από την άλλη, είναι πάντα κακό να ΜΗΝ είµαστε ορθολογιστές; Είναι άραγε το αντίθετο του ορθολογισµού το «συναίσθηµα», το «ένστικτο», ή, ας πούµε, η προκατάληψη;
Γενικά, ναι. Όµως αφενός είµαστε άνθρωποι και, αφετέρου, πολλά από τα ένστικτα και τα συναισθήµατά µας καλλιεργήθηκαν µε τα όποια ορθολογικά εργαλεία των µακρινών προγόνων µας και έγιναν κοµµάτι του εαυτού µας. Από την άλλη, δεν µπορώ να σκεφτώ κάποια κατάσταση όπου οι προκαταλήψεις είναι χρήσιµες.

Πλάνες, αυταπάτες, προκαταλήψεις… Πολλοί λένε ότι ένα σάιτ ποικίλης ύλης χωρίς… ωροσκόπιο δεν µπορεί να έχει µεγάλες βλέψεις. Ακόµη µιλούν κάποιοι για τα µεροµήνια! Ενώ κάποιοι εµπιστεύονται µέντιουµ, χταπόδια και διάφορα τέτοια για να δουν ποιος θα κερδίσει τις εκλογές ή το µουντιάλ. Πώς εξηγείται αυτό το πράγµα;
Εξηγείται από τις διαφορές στο γνωστικό επίπεδο, τις ατοµικές παραδόσεις, πράγµατα που µας κάνουν ανθρώπους. Τρωτούς και ευάλωτους, αλλά ανθρώπους. Οµολογουµένως έχουν και την πλάκα τους, κάποια από αυτά, και συµβάλλουν στην κοινωνικοποίησή µας: άλλοι τα συζητούν στα σοβαρά, άλλοι τα καταδικάζουν µε πύρινους λόγους ή ειρωνικά σχόλια, αν µη τι άλλο όµως προσφέρουν θέµατα για συζήτηση και ανθρώπινη επικοινωνία. Εν γνώσει των συνεπειών, φυσικά…

Πόσο τυφλώνει η ιδεολογία (µας) τον ορθολογισµό µας; Ας πούµε στα πεδία της πανδηµίας ή της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία.

Σε πολύ µεγάλο βαθµό. Ο Πίνκερ ασχολείται ιδιαίτερα και παρουσιάζει ανάγλυφα το διαχρονικό φαινόµενο όπου η ιδεολογία, η ταυτοτική αντίληψη του ανθρώπου,συσκοτίζει ακόµη και τον τρόπο που αντιλαµβάνεται τα δεδοµένα που προσλαµβάνει από την πραγµατικότητα. Είναι αντικείµενο σοβαρής µελέτης πώς ο κατακερµατισµός σε επιµέρους ταυτότητες και η επανασύνθεση σε γενικότερα στρατόπεδα θα µπορούσε να εξηγήσει πολλά από τα ακατανόητα που ζήσαµε µε τους αντιεµβολιαστές ή τις αδιανόητες ανοησίες που εκπέµπονται από τη Μόσχα για να δικαιολογηθεί κάτι που, στη σηµερινή κατάσταση της ανθρωπότητας, δεν γίνεται πια αποδεκτό µε αδιαφορία, σαν φυσικό φαινόµενο: ένας παλιός, καλός, κλασικός αρπακτικός πόλεµος για να καταστρέψουµε τον γείτονα και να κλέψουµε το βιος του.

Ο ορθολογισµός έχει πολιτικό πρόσηµο; Είναι «αριστερός» ή «δεξιός»; Είναι «φιλελεύθερος» ή «αυταρχικός»;
Μια και ο ορθολογισµός είναι κατά βάση ένα εργαλείο, θα πιστεύαµε ότι είναι ουδέτερος. Όµως είναι ένα εργαλείο που αποδίδει τα βέλτιστα στις προσπάθειες για τη βελτίωση της ανθρωπότητας, στην εξάπλωση των δικαιωµάτων των ανθρώπων να ζουν ελεύθεροι και να επιδιώκουν µια υγιή και ευτυχισµένη ζωή. Εποµένως, είναι ένα εργαλείο που κρατάει τον άνθρωπο προσγειωµένο, µέσα στους στόχους του, και παίρνει την απόχρωση αυτού που τον χρησιµοποιεί για τους στόχους που επιδιώκει. «Αυταρχικός ορθολογισµός» ακούγεται σαν κάτι το εντελώς παράλογο, όµως είναι πολύ πιθανό ότι άτοµα που κρίνουµε ως εµφανώς παράλογα, από τον Πούτιν µέχρι τον κάθε τραµπικό QΑnonιστή και τον κάθε αντιεµβολιαστή, θεωρούν ότι δρουν ορθολογικά. Το θέµα βρίσκεται πάντα στις αρχικές συνθήκες.

Τι θα µάθει ένας ορθολογιστής από το βιβλίο; Και τι θα µάθει ένας µη ορθολογιστής; Θα πειστεί, αίφνης, να δει τον κόσµο διαφορετικά;
Ο ορθολογιστής θα βρει πλούσιο, ενθαρρυντικό υλικό που στηρίζει τις απόψεις στις οποίες έχει καταλήξει να εφαρµόζει στη ζωή του. Θα γνωρίσει παραδείγµατα και περιστατικά που ίσως δεν είχε ξανακούσει, επιµέρους εργαλεία που θα τον βοηθήσουν να εκλεπτύνει και να διευρύνει τις ορθολογιστικές συλλογιστικές διαδικασίες που χρησιµοποιεί.

Ο µη ορθολογιστής µπορεί να αποπειραθεί να κατανοήσει για πρώτη φορά τι σηµαίνει ορθολογισµός, συγκρίνοντας τις εµπειρίες και τις γνώσεις του µε τον πλούτο των πληροφοριών που δίνει ο Πίνκερ. Δεν θεωρώ καθόλου απίθανο, µάλιστα, να πειστεί ότι υπήρχε ορθολογισµός στην µη ορθολογισµό του και να ασχοληθεί περισσότερο στην κατανόηση του ορθολογισµού, ενσωµατώνοντάς τον στην καθηµερινότητά του.

Τελικά, οι άνθρωποι δεν είµαστε παράλογα όντα. Αν ήµασταν, δεν θα είχαµε επιβιώσει πάνω στη γη.

Τα βιβλία του Pinker είναι συναρπαστικά στην ανάγνωσή τους, αν και πραγµατεύονται «δύσκολα» θέµατα. Πόσο συναρπαστικά είναι και στη… µετάφρασή τους;
Ο Πίνκερ είναι ένας homo universalis της εποχής µας. Στη διάρκεια της σταδιοδροµίας του και της διδασκαλίας σε ορισµένα από τα µεγαλύτερα πανεπιστήµια του κόσµου,έχει ειδικευτεί κατά σειρά σε τρεις-τέσσερις διαφορετικούς τοµείς, και οι διαδοχικές γνώσεις του αυτές ξεχειλίζουν από παντού στα κείµενά του. Επιπλέον, είναι χαρισµατικός αφηγητής, χρησιµοποιεί το χιούµορ για να ζωντανεύει τη γραφή του, και προσπαθεί πάντα να τεκµηριώνει όσα ισχυρίζεται. Όλα αυτά κάνουν τη µετάφρασή του µία αυτοτελώς σηµαντική εµπειρία. Η ανάγκη να βυθιστείς στις πηγές που τσιτάρει για να κατανοήσεις το ανέκδοτο που αναφέρει ήτο εκ πρώτης όψεως απίστευτο στοιχείο που χρησιµοποιεί για να µπορέσεις να το αποδώσεις έτσι ώστε να είναι κατανοητό, χωρίς να προδίδεις τον συγγραφέα, ήταν για εµένα κάτι περισσότερο από ένα σπουδαίο εκπαιδευτικό σεµινάριο. Ήµουν τυχερός που συναντήθηκα µε αυτά τα δύο βιβλία του Πίνκερ στην τωρινή φάση της µεταφραστικής µου σταδιοδροµίας.

* * *

Ο Steven Pinker είναι Johnstone Family Professor στο Τµήµα Ψυχολογίας του Πανεπιστηµίου του Χάρβαρντ. Αρθρογραφεί στους New York Times, στο Time και το The Atlantic και έχει γράψει δώδεκα βιβλία. Ήταν δύο φορές φιναλίστ για το Βραβείο Pulitzer και έχει αποσπάσει πολλά βραβεία για την έρευνα, τη διδασκαλία και τα βιβλία του. To Time τον συµπεριέλαβε στους 100 πιο επιδραστικούς ανθρώπους, και το Foreign Policy στους 100 σηµαντικότερους διανοητές παγκοσµίως.