Ανθρώπινη Ιατρική, το ιστορικό βιβλίο του χειρουργού Miles Little

Πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Παπαζήση σε ελληνική μετάφραση το ιστορικό βιβλίο του κορυφαίου χειρουργού Miles Little με τίτλο «Ανθρώπινη Ιατρική» (*). Το βιβλίο αν και κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στην αγγλική γλώσσα το 1995 με τίτλο Humane Medicine, θεωρώ ότι αποτελεί ένα διαχρονικής αξίας, κλασικό σήμερα, βιβλίο που αφορά κάθε σκεπτόμενο κλινικό γιατρό. Η κυκλοφορία και η μετάφραση του βιβλίου στην ελληνική γλώσσα οφείλονται στον Πρόεδρο των SOS Ιατρών κ. Γιώργο Θεοχάρη, αποτελεί μάλιστα το πρώτο έργο μιας σειράς σημαντικών εκδόσεων με θέμα «Ιατρικές Ανθρωπιστικές Σπουδές» την οποία διευθύνει-επιμελείται ο Γιώργος Θεοχάρης και θα κυκλοφορήσουν προσεχώς από τις εκδόσεις Παπαζήση.

Ο συγγραφέας της «Ανθρώπινης Ιατρικής» Miles Little κατέχει την θέση του καθηγητή (σήμερα Emeritus Professor of Surgery) στο νοσοκομείο Westmead του Σίδνευ. Υπήρξε συνιδρυτής και πρόεδρος της Παγκόσμιας Ένωσης Χειρουργών από το 1987. Επίσης κατέχει τη θέση του διευθυντή του Κέντρου Αξιών, Ηθικής και Δικαίου στο Τμήμα Χειρουργικής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Σίδνευ. Ο Miles θεωρεί ότι η ιατρική σήμερα έχει απωλέσει την επαφή με την ηθική της βάση που αφορά στην υγεία, στην ευημερία και στην ποιότητα ζωής και ότι εξαρτάται από την εξελιγμένη επιστήμη η οποία έχει γίνει σήμερα αυτοσκοπός.

Στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα τα εντυπωσιακά επιτεύγματα της σύγχρονης ιατρικής είναι προφανή. Ωστόσο, η ιατρική φαίνεται να απέτυχε να ικανοποιήσει τις προσδοκίες της κοινής γνώμης. Το βιβλίο αυτό, το οποίο γράφτηκε από έναν χειρουργό και στοχαστή με πάνω από 30 χρόνια εμπειρίας στην κλινική ιατρική, εξετάζει την πρακτική των γιατρών αλλά και τις προσδοκίες των ασθενών από εκείνους, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι υπό το πρίσμα της αβεβαιότητας, συχνά υπάρχει απόκλιση μεταξύ προσδοκιών και πραγματικότητας. Εκκινώντας από τις δυσκολίες που ανακύπτουν κατά την επικοινωνία μεταξύ γιατρών και ασθενών, η Ανθρώπινη Ιατρική διερευνά τον ρόλο της επιστήμης, της ηθικής και των ανθρωπιστικών σπουδών στην άσκηση της ιατρικής. Ανιχνεύει το βιοηθικό κίνημα στην κανονιστική ηθική, η οποία αναζητά τους κώδικες που διέπουν την ηθική συμπεριφορά, σε ωφελιμιστικά ή δεοντολογικά ζητήματα. Υπερασπίζει σθεναρά την άποψη ότι το χάσμα δεν μπορεί να γεφυρωθεί με εναργέστερη επιστημονική ή ηθική εκπαίδευση. Για την προώθηση της βελτίωσης της επικοινωνίας, ο συγγραφέας προτρέπει τους καθηγητές ιατρικής να αλλάξουν τη φιλοσοφία και τις μεθόδους τους έτσι ώστε τα σημαντικά ζητήματα στην κλινική ιατρική να συνυφαίνονται με την απαραίτητη επιστήμη και υποστηρίζει ότι η καλλιέργεια του φιλοσοφικού και θεωρητικού υπόβαθρου των γιατρών μέσω της εκπαίδευσής τους στις ανθρωπιστικές σπουδές και στη λογοτεχνία θα βελτιωθεί η αντίληψη αναφορικά με την ηθική βάση της ιατρικής πρακτικής και παράλληλα θα τεθούν τα θεμέλια για μια καλύτερη κοινωνία. Με ιδιαίτερο ενθουσιασμό αποδέχτηκα την τιμητική πρόταση του φίλτατου συναδέλφου, πνευματικού μου συνοδοιπόρου «εξ απαλών ονύχων», Γιώργου Θεοχάρη να προλογίσω την ελληνική μετάφραση του βιβλίου «Humane Medicine» του γιατρού-χειρουργού και στοχαστή Miles Little.

Αποτελεί τελικά πολύ συχνό, παράδοξο, φαινόμενο των καιρών μας η μεγάλη πρόοδος της επιστημονικής σκέψης στον τομέα των βιολογικών επιστημών να συνδεέται με δυσαρέσκεια των ασθενών από τις υπηρεσίες των γιατρών της κλινικής ιατρικής. Το ιατρικό επάγγελμα έχει κατηγορηθεί συχνά για απληστία, ασάφεια, αλαζονεία, άγνοια και ψυχρότητα. Σε αυτή την βάση αρχίζει να διαπραγματεύεται το θέμα του βιβλίου του ο συγγραφέας.

Μεγάλοι κλινικοί γιατροί του παρελθόντος όπως ο Sydenham, ο Osler και ο Blalock γνώριζαν πολύ καλά ότι η ιδανική διαχείριση του ασθενή δεν εξαρτάται τόσο από την επιλογή της φαρμακευτικής αγωγής ή της χειρουργικής δεξιότητας όσο από κάτι πολύ περισσότερο το οποίο προκύπτει μέσα από την σχέση γιατρού-ασθενή. Όλοι αυτοί οι προαναφερθέντες κλινικοί γιατροί δεν κινήθηκαν αποκλειστικά στη σφαίρα της σύγχρονης αναγωγικής επιστήμης (reductionism) αλλά στο ενδιαφέρον για τον πάσχοντα άνθρωπο ως πρόσωπο: πίστευαν επίσης στην ιδέα της συμπόνιας και της ενσυναίσθησης. Σήμερα η μεγάλη έκρηξη των δικαστικών αγωγών εναντίον γιατρών, η αύξηση των ασφαλίστρων αστικής ευθύνης, τα κλιμακούμενα παράπονα στα νοσοκομεία και ο ασφυκτικός εξωτερικός έλεγχος των ιατρικών πράξεων δηλώνουν ότι είναι αναγκαία κάποια μεγάλη αλλαγή στην κοσμοθεωρία άσκησης του ιατρικού επαγγέλματος.

Το βιβλίο ασχολείται με την αναγνώριση των προβλημάτων που αναδύονται στη σχέση γιατρού και ασθενή. Εξετάζει το ρόλο που θα μπορούσε να διαδραματίσει η επιστήμη, η ηθική και οι ανθρωπιστικές σπουδές στην διόρθωση της λάθος επικοινωνίας γιατρών και ασθενών. Η ουσία άσκησης της ιατρικής και η επιβεβαίωση των επιτευγμάτων της ιατρικής ως επιστήμης (ακόμη και σήμερα) επαφίενται στην μοναδικότητα της σχέσης μεταξύ του προσώπου γιατρού και του προσώπου ασθενή. Η σύγχρονη τάση της κυριαρχίας του διοικητισμού (managerialism) στην ιατρική βοηθάει ίσως στην επίλυση ζητημάτων της δημόσιας υγείας αλλά δυστυχώς δεν προσφέρει καμμία βοήθεια στην επίλυση ζητημάτων σε διαπροσωπικό επίπεδο.

Το προφητικό βιβλίο του Miles Little ξεκινάει με μιαν ανασκόπηση στα αίτια της δυσαρέσκειας γύρω από την άσκηση του ιατρικού επαγγέλματος και την ατελή χρήση των δεδομένων που οι γιατροί χρησιμοποιούν όταν παίρνουν κλινικές αποφάσεις. Ο Little επισημαίνει ότι ή σύγχρονη αντίληψη της δυτικής ιατρικής σκέψης θα πρέπει να προσδιορίσει πλέον την αποτελεσματικότητα της με βάση περισσότερο την βελτίωση της ποιότητας ζωής παρά την διάρκεια ζωής. Ο συγγραφέας προτείνει την συλλογή πληροφοριών και δεδομένων για την πιθανότητα επιτυχίας μιας θεραπείας με εκβάσεις που αντανακλούν τον αντίκτυπο της θεραπευτικής αγωγής στην ποιότητα ζωής και στην αυτονομία, υπολογίζοντας παράλληλα το κόστος θεραπείας. Ο συγγραφέας συζητάει το θέμα της ενήμερης συναίνεσης όπως και μελετάει ιδιαίτερα τα ζητήματα της ηθικής. Όπως και η συζήτηση γύρω από «αξιόπιστα δεδομένα» ο διάλογος για την ηθική είναι χρήσιμος αλλά δεν μπορεί να διασφαλίσει την καλή επικοινωνία. Η τέχνη της επικοινωνίας με ασθενείς προυποθέτει ένα επίπεδο γλωσσικής δεξιότητας και ανθρώπινης αντίληψης στο οποίο δηλώνουν ιδιαίτερη έμφαση οι πανεπιστημιακές ιατρικές σχολές αλλά δυστυχώς σπάνια διδάσκουν αυτό το αντικείμενο.

Ο Little μέσα στο βιβλίο του κάνει έκκληση για περισσότερες ανθρωπιστικές σπουδές στην ιατρική και θεωρεί ότι οι γλωσσικές ικανότητες και το ανθρωπιστικό ταλέντο είναι εξίσου σημαντικές ιδιότητες για τον γιατρό σε σχέση με την επιτυχία στις θετικές επιστήμες και τα μαθηματικά. Ο William Osler ήταν σίγουρος ότι το διάβασμα (βλ. λογοτεχνία) σε κάνει καλύτερο γιατρό και ένα καλύτερο άτομο είναι καλύτερος γιατρός, μάλιστα στο δοκίμιο του «Books and Men» γράφει τα εξής: «αυτή η υψηλή εκπαίδευση η οποία απαιτείται σήμερα δεν προσφέρεται στο σχολείο, δεν αγοράζεται στην αγορά αλλά πρέπει να σφυρηλατηθεί στον καθένα μας για τον εαυτό μας και αφορά τη μυστική επιρροή του χαρακτήρα στον χαρακτήρα». Ο Osler πίστευε ότι ανάγνωση των μεγάλων συγγραφέων έπρεπε να αποτελεί τμήμα της ιατρικής εκπαίδευσης, επειδή μπορούσε να σε μεταμορφώσει σε «κύριο» (gentleman). Ο Aldridge προώθησε τα επιχειρήματα του Osler σε μοντέρνο επίπεδο και επισημαίνει ότι η αισθητική εκπαίδευση (μέσω των τεχνών) θα μπορούσε να αποτελέσει ζωτικό κομμάτι της επικοινωνίας γιατρού-ασθενή. Στην καλλιτεχνική έκφραση έχουμε την δυνατότητα να κάνουμε αντιληπτή την βιωμένη-εσώτερη εμπειρία, έτσι μπορούμε να ζητήσουμε από την κλινική μας έρευνα να εκφράσει τι είναι ανθρώπινο, τι σημαίνει αγαθό και τι σημαίνει να είσαι άρρωστος.

Ο Miles Little προτείνει (από το 1995) μια συνειδητή αλλαγή από το επικρατούν «βιο-θετικιστικό» επιστημονικό μοντέλο σε ένα αναβαθμισμένο μοντέλο που θα είναι το «βιο-ανθρώπινο». Αναφέρει μερικές ιατρικές σχολές που ήδη το έχουν επιχειρήσει, για παράδειγμα το έργο της Dr. Rita Charon στο πανεπιστήμιο Columbia η οποία έχει εισάγει ένα κύκλο μαθημάτων αφηγηματικής ιατρικής (narrative medicine) που βασίζεται σε μια ενσυναισθηματική στάση και προκύπτει μέσα από την ιδιαίτερη αφήγηση του ασθενή. Ο γιατρός προσπαθεί να καταλάβει έτσι πως η ασθένεια επηρρεάζει συνολικά την προσωπική ζωή του αρρώστου. Ο κλινικός γιατρός εστιάζει περισσότερο στην αφήγηση παρά στην μηχανιστική, ψυχρή και «αντικειμενική» τυπική λήψη του ιστορικού. Αρκετές ιατρικές σχολές στις ΗΠΑ έχουν εισάγει προγράμματα ανθρωπιστικών σπουδών (τέχνες, φιλοσοφία, κοινωνικές επιστήμες) που βασίζονται στην κοσμοθεωρία της «ολιστικής» κατανόησης του πάσχοντος προσώπου ως επιστημονική γνώση, φυσικές συνέπειες της νόσου, κοινωνικό αντίκτυπο της ασθένειας, μοναδικότητα του κλινικού ιστορικού, ικανότητα ενσυναίσθησης.

Δεν γνωρίζουμε τελικά άν η ολιστική προσέγγιση και οι ανθρωπιστικές σπουδές θα παράγουν μια νέα γενιά «ιδανικών» γιατρών. Σε μια εποχή καθαρού υλιστικού προσανατολισμού, θεοποίησης των λογοστικών μεγεθών, οικονομικού ωφελισμισμού και της κυριαρχίας των managers όσοι σήμερα προτείνουν ανθρωπιστικές σπουδές στην ιατρική μάλλον εκλαμβάνονται ως γραφικοί και ίσως οδηγηθούν μελλοντικά στο περιθώριο των εξελίξεων. Η επιλογή της κατάλληλης αγωγής για τον ασθενή βασίζεται σήμερα στις περίφημες κατευθυντήριες οδηγίες (guidelines for clinical practice) οι οποίες όμως στοχεύουν περισσότερο στην αντιμετώπιση της διαγνωσμένης παθολογικής κατάστασης (label) παρά στην εξατομικευμένη αντιμετώπιση του πάσχοντος προσώπου.

Στον επιμελητή και μεταφραστή της έκδοσης Γιώργο Θεοχάρη οφείλω και εγώ την «ευτυχή» γνωριμία μου με το πρωτότυπο κείμενο του Miles Little πριν από αρκετά χρόνια. Η εγκύκλια παιδεία και οι εναγώνιες περιπλανήσεις του γιατρού Θεοχάρη στα μονοπάτια της λογοτεχνίας και της φιλοσοφίας ήταν βέβαιο ότι θα τον οδηγούσαν σε μια αναπόφευκτη συνάντηση με την «Ανθρώπινη Ιατρική» του Miles Little. Επίσης καταλυτική θεωρώ ότι ήταν η ευαισθητοποίηση του Θεοχάρη στα προβλήματα της σχέσης γιατρών-ασθενών μέσα από την πολύτιμη εμπειρία του, ως μάχιμου εξωνοσοκομειακού γιατρού και προέδρου των SOS γιατρών. Μάλιστα «αντί επιμέτρου» στο τέλος του βιβλίου «Ανθρώπινη Ιατρική» ο Γιώργος Θεοχάρης καταθέτει την εμπειρία του μέσα από ένα βιωματικό πρωτότυπο κείμενο το οποίο αφορά την εφαρμογή των ιδεών του ανθρωπισμού στην επείγουσα ιατρική.

Το προφητικό αυτό έργο θεωρώ ότι θα αποτελέσει πολύτιμο εργαλείο σκέψης για τον νέο γιατρό και τον φοιτητή ιατρικής. Πολλά από τα κρίσιμα ζητήματα που έβαλε ο οξυδερκής στοχαστής-χειρουργός Miles Little το 1995 παραμένουν ανοιχτά μέχρι σήμερα. Θεωρώ μάλιστα ότι οι προβληματισμοί του βιβλίου αυτού θα αποβούν εξαιρετικά χρήσιμοι όσον αφορά την διαμόρφωση μιας νέας κοσμοαντίληψης άσκησης της ιατρικής μετά την πανδημία Covid-19. Ίσως για μια περισσότερο Ανθρώπινη Ιατρική. Απομένει τελικά να δούμε αν τελικά ο μελλοντικός Μετα-Άνθρωπος (ως Μετα-Ασθενής) και ο μελλοντικός Μετα-Ιατρός θα εξακολουθήσουν να συνδέονται με κοινό παρανομαστή τις ανθρωπιστικές αξίες στην Μετα-Covid εποχή. Όπως χαρακτηριστικά σχολιάζει στο (αντί επιμέτρου) κείμενο του στο τέλος του βιβλίου ο Γιώργος Θεοχάρης: «η επιδημία της λοίμωξης Covid-19 έχει πλήξει την αυτο-εικόνα μας, μετατρέποντας μας σε ημι-αποπροσωποιημένα άτομα, ενώ έχει συνθλίψει την κοινωνική μας ταυτότητα».

(*) Miles Little: Ανθρώπινη Ιατρική. Ένας κορυφαίος χειρουργός εξετάζει τι κάνουν οι γιατροί, τι προσδοκούν οι ασθενείς από εκείνους και πως οι επιθυμίες και των δύο μένουν ανικανοποίητες. Σειρά: Ιατρικές Ανθρωπιστικές Σπουδές: Διεύθυνση Γιώργος Θεοχάρης και SOS ΙΑΤΡΟΙ. Μετάφραση: Γιώργος Θεοχάρης, Βάλια Γριμπά. Εκδόσεις Παπαζήση (2021).