«Το τέλος του τέλους της γης»: Μια σειρά επίκαιρων δοκιμίων από τον πολυβραβευμένο Τζόναθαν Φράνζεν. Διαβάσαμε το νέο βιβλίο που κυκλοφορεί στις εκδόσεις Ψυχογιός
Το μεγάλο όνομα των αμερικάνικων γραμμάτων ξαναχτυπά. Ο Τζόναθαν Φράνζεν, συνήθης ύποπτος για ονειρικές βόλτες σε κόσμους μαγικούς και τυπωμένους, δίνει ένα ακόμη μάθημα δεξιοτεχνίας με «Το τέλος του τέλους της γης». Πορτρέτο ενός πλανήτη που δοκιμάζεται από τα επακόλουθα της κλιματικής αλλαγής και των σεισμικών μετατοπίσεων που έχει επιφέρει η μονοκρατορία της κοινωνικής δικτύωσης στη σχέση μας με το γράψιμο, το διάβασμα, την ενδοσκόπηση και τη διαπροσωπική επικοινωνία, στο νέο του αυτό έργο ο δημιουργός των «Διορθώσεων» και της «Ελευθερίας» δεν κάνει διακρίσεις ανάμεσα στις δυο μεγάλες του αγάπες, τη λογοτεχνία και τα πουλιά. Αποτέλεσμα, μια συλλογή δοκιμίων ευφυής και απαιτητική, προορισμένη να διαβαστεί από ένα τεράστιο κοινό. «Το τέλος του τέλους της γης» είναι ακριβώς αυτό. Ένα υπέροχο βιβλίο για όλους τους φετιχιστές των λέξεων, με την υπογραφή του Τζόναθαν Φράνζεν.
Λογοτεχνία και δοκίμιο, δεσμοί ακατάλυτοι. Όπως σημειώνει και ο συγγραφέας στον πρόλογο της έκδοσης, «το να γράφεις ή να διαβάζεις ένα δοκίμιο δεν αποτελεί τον μοναδικό τρόπο να σταθείς και να αναρωτηθείς ποιος είσαι αληθινά και τι σημαίνει η ζωή σου, πάντως είναι ένας τρόπος». Όλα αυτά από τον Τζόναθαν Φράνζεν της «Εικοστής έβδομης πολιτείας», των «Κραδασμών», των «Διορθώσεων», του «Ελευθερία» και του «Αγνή», του οποίου η μυθιστοριογραφία σαγηνεύει αναγνώστες και κριτικούς από το 1988, ενώ παράλληλα διάγει μια γόνιμη καριέρα και ως δοκιμιογράφος, ένα σημαντικό δείγμα της οποίας απολαμβάνουμε στο «Το τέλος του τέλους της γης», ένα έργο που αφιερώνει πολλές σελίδες στην ίδια την εμπειρία του διαβάσματος, όσο και στο έτερο μεγάλο του πάθος, τα πουλιά. Ομολογημένος πτηνοδίφης και καταγραφέας, ο Τζόναθαν Φράνζεν καταλογογραφεί επί χρόνια όλα τα είδη πουλιών που βλέπει σε κάθε χώρα του κόσμου ενώ επισκέπτεται τα οικοσυστήματά τους. Τι κοινό έχουν όμως αυτές οι δύο έξεις και πώς αιχμαλωτίζουν το ενδιαφέρον μας;
Ένας ύμνος, αλλά και ένας αποχαιρετισμός συγχρόνως στο περιβάλλον όσο και στη μοναχική, φιλολογική διάσταση του ανθρώπου, «Το τέλος του τέλους της γης» περιέχει ορισμένες από τις πιο διαυγείς σκέψεις του συγγραφέα γύρω από τη λογοτεχνία και τη δυσαρμονική σχέση της με τα σόσιαλ μίντια. «Περνάμε τις μέρες μας διαβάζοντας σε οθόνες πράγματα που δεν κάναμε ποτέ τον κόπο να διαβάσουμε σε ένα τυπωμένο βιβλίο και παραπονιόμαστε για το πόσο απασχολημένοι είμαστε», σημειώνει ο Φράνζεν, ενώ προηγουμένως έχει επισημάνει ότι «η υπόθεση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης είναι ότι ακόμα και η πιο απειροελάχιστη μικροαφήγηση αξίζει όχι μόνο να καταγραφεί ιδιωτικά, όπως σε ένα ημερολόγιο, αλλά να κοινοποιηθεί σε όλο τον κόσμο».
Στο ανθολόγιο προβληματισμών του βιβλίου, η φωνή του Τζόναθαν Φράνζεν είναι μετρημένη αλλά και φανερά εξαγριωμένη με το τοπίο που έχει διαμορφωθεί στον σύγχρονο κόσμο: «Η μισαλλοδοξία διαπρέπει ιδιαίτερα στο διαδίκτυο, όπου ο μετρημένος λόγος τιμωρείται με το να μην κλικάρεται, όπου αθέατοι αλγόριθμοι στο Facebook και στο Google σε οδηγούν προς περιεχόμενα με τα οποία ήδη συμφωνείς και όπου οι φωνές που δε συμμορφώνονται, μένουν σιωπηλές από φόβο μην υποστούν επιθέσεις ή τρολαριστούν ή διαγραφούν… Σε αντίθεση με οποιοδήποτε τέτοιο είδος υποκειμενικού λόγου, αντιπαραβάλλει το δοκίμιο. Οι ρίζες του δοκιμίου βρίσκονται στη λογοτεχνία και η λογοτεχνία στις καλύτερες στιγμές της, σε καλεί να αναρωτηθείς αν κάπου έχεις άδικο, ίσως ακόμα και εάν έχεις απόλυτο άδικο, και να φανταστείς γιατί κάποιος άλλος σε μισεί».
Στο «Ο καπιταλισμός σε υπερταχύτητα», εξαπολύει νέους μύδρους ενάντια στον κανιβαλισμό της οθόνης: «Ο αρεστός εξιδανικευμένος εαυτός που έχουν δημιουργήσει τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αφήνει τον πραγματικό εαυτό ολοένα και πιο απομονωμένο». Όσο για τη μοναδική διαφαινόμενη λύση; «Η υπερενθουσιώδης υποταγή μας στην ψηφιακή τεχνολογία έχει οδηγήσει σε μιαν ατροφία ανθρώπινων ικανοτήτων όπως η συναίσθηση και ο αναστοχασμός, και ήγγικεν η ώρα να ανακτήσουμε τον εαυτό μας, να φερθούμε ως ενήλικοι και να βάλουμε την τεχνολογία στη θέση της». Too many screens πράγματι, και το βιβλίο διαθέτει αρκετές απαντήσεις απέναντι στο ψηφιακό τέρας.
Δηλωμένος συμπαθών της Αριστεράς, («οι περιορισμοί των εκπομπών άνθρακα είναι κάτι απείρως καλύτερο από το να μην κάνεις τίποτα»), ο Τζόναθαν Φράνζεν δεν παραλείπει να ασκήσει κριτική στην κεντροαριστερή πλευρά του πολιτικού φάσματος για την αντιμετώπιση του περιβαλλοντικού ζητήματος, καυτηριάζοντας τον τρόπο που η συλλογική δράση κατά της υπερθέρμανσης του πλανήτη μετατρέπεται σε κάτι αφηρημένο, βολικά τοποθετημένο στο μέλλον: Οι επιτακτικές κραυγές για περιορισμό των εκπομπών αερίου καταλήγουν να συνιστούν βλαπτική στρατηγική του περιβαλλοντικού κινήματος, σύμφωνα με τον συγγραφέα, καθώς αποθαρρύνουν τους ανθρώπους από το να καταπιαστούν με τις αληθινές απειλές ενάντια στη φύση σε παρόντα χρόνο. Στο «Σώσε ό,τι αγαπάς», τονίζει ότι «μόνο μια εκτίμηση της φύσης ως συλλογής συγκεκριμένων απειλούμενων οικότοπων μάλλον παρά ως κάποιου αφηρημένου πράγματος που “πεθαίνει” μπορεί να αποτρέψει την απόλυτη μετουσίωση του κόσμου».
Από τους πιγκουίνους της Ανταρκτικής, τους νανόκυκνους της τούνδρας, την πανίδα στα τροπικά δάση του Περού, τους υδροβιότοπους της Κόστα Ρίκα, την τουριστική λαθροθηρία στην Αλβανία, την αμείλικτη καταδίωξη των αποδημητικών στις οάσεις της Αιγύπτου και τον πολύπλευρο αποδεκατισμό των πτηνών σε κάθε γεωγραφική τοποθεσία, η συλλογή δοκιμίων του Τζόναθαν Φράνζεν περιδιαβαίνει τον πλανήτη με βλέμμα ψύχραιμο και συχνά οπτιμιστικό. Δεν υπάρχει λόγος να θρηνούμε για το επικείμενο τέλος του κόσμου, μοιάζει να λέει «Το τέλος του τέλους της γης», που δεν είναι άλλωστε απολύτως βέβαιο ότι θα έρθει. It’s still a sad and beautiful world… Όπως εύστοχα διατυπώνεται στις σελίδες του βιβλίου, εάν είχες τον μοναδικό Ρέμπραντ στον κόσμο και κάποιος ερχόταν και τον έσκιζε μ’ έναν σουγιά —θα τον πέταγες στα σκουπίδια;
Τζόναθαν Φράνζεν, «Το τέλος του τέλους της γης», σελίδες 304, εκδόσεις Ψυχογιός, μετάφραση Γιώργος – Ίκαρος Μπαμπασάκης
10°
