MWRL: Η περιπέτεια της δημιουργίας της Margellos World Republic of Letters

Η περίφημη μετάφραση του βιβλίου του Σελίν «Ταξίδι στην άκρη της νύχτας» (Εστία) έκανε γνωστή τη Σεσίλ Ιγγλέση Μαργέλλου στο πλατύ κοινό, όμως είναι μια άλλη δραστηριότητά της που αξίζει τα φώτα της δημοσιότητας. Πρόκειται για την ασυνήθιστη για τα ελληνικά δεδομένα πρωτοβουλία της σύστασης με το σύζυγό της Ντόρη Μαργέλλο, ενός ιδρύματος αφιερωμένου στη μετάφραση, έκδοση, διάδοση και προβολή ξεχωριστών έργων της παγκόσμιας λογοτεχνίας: τη Margellos World Republic of Letters (MWRL).

Ιδρύθηκε το 2007 σε συνεργασία με το πανεπιστήμιο Yale και εκδίδει οκτώ περίπου βιβλία το χρόνο (10% των οποίων θα είναι ελληνικά). Μέχρι στιγμής απαριθμούνται 23 τίτλοι σύγχρονων, ως επί το πλείστον, αλλά και ορισμένων κλασικών συγγραφέων (Adonis, Y. Bonnefoy, W. Gombrowicz, C. Magris, U. Saba, N. Manea,G. Sonnevi, C. Xue, Cervantes, Sade, Baudelaire, Pirandello κ.ά.). Τον περασμένο Οκτώβριο εκδόθηκε η δίγλωσση ανθολογία 79 ποιημάτων της Κικής Δημουλά, με τίτλο «The Brazen Plagiarist» (Η Θρασεία Λογοκλόπος), σε μετάφραση της ιδίας και της ποιήτριας Rika Lesser. Υπό άμεση έκδοση ή υπό τελική επεξεργασία βρίσκονται ακόμα 12 τίτλοι, που αναμένονται εντός του 2013.

Μπορείτε να μας αφηγηθείτε την περιπέτεια της δημιουργίας της Margellos World Republic of Letters (MWRL), του ιδρύματός σας στο Yale University Press;

Περιπέτεια, ναι, αλλά συναρπαστική! Αφετηρία της η πίστη μας στο θεμελιώδη ρόλο του μεταφραστή και της μετάφρασης. Ο πολιτισμός μας είναι γνήσιο τέκνο της γλωσσικής πολυμορφίας και, άρα, της μεταφραστικής ενόρμησης (πόσοι από εμάς θα μπορούσαν να διαβάσουν Όμηρο, Δάντη, Ντοστογιέφσκι ή Λάο Τσε στο πρωτότυπο;) Δεν πρέπει να το ξεχνάμε, ιδίως σήμερα που οι γλώσσες απειλούνται από ένα δήθεν αγγλικό ιδίωμα, το λεγόμενο globish, που κινδυνεύει να τις κατασπαράξει, αφανίζοντας τον αμύθητο πλούτο που αυτές εμπεριέχουν και διακινούν, την επικοινωνία, τον αληθινό διάλογο. Πιστεύουμε, για να παραφράσω τον Ουμπέρτο Έκο, ότι η «μόνη παγκόσμια γλώσσα είναι η μετάφραση».

Επιπλέον, όμως, θεωρούμε ότι η ελληνική συμβολή στο διεθνές πολιτιστικό γίγνεσθαι οφείλει να είναι συνεχής και συνεχώς ανανεούμενη. Ότι πρέπει να στηρίζεται, αλλά όχι να αρκείται, στα αρχαία μας κληροδοτήματα. Και ότι για να πάρεις πρέπει να δώσεις, γιατί το δούναι και λαβείν είναι μια σχέση αμφίδρομης και διαρκώς επαναδιαπραγματεύσιμης ισοτιμίας. Η πρωτοβουλία μας εμφορείται λοιπόν από τη βεβαιότητα ότι η αφιλοκερδής προσφορά πέραν των στενών ελληνο-ελληνικών ορίων μπορεί να έχει μεγάλα και διαρκή αντισταθμιστικά οφέλη για τον τόπο  μας.

Το Yale University Press είναι εγνωσμένου κύρους. Όμως υπάρχουν εξίσου φημισμένα πανεπιστήμια και στην Ευρώπη. Γιατί επιλέξατε να συστήσετε το ίδρυμά σας στην Αμερική;

Η αρχική μας πρόθεση ήταν να ιδρύσουμε μια ευρωπαϊκή ΜΚΟ με στόχο την ενίσχυση της ενδο-ευρωπαϊκής λογοτεχνικής μετάφρασης και την προβολή του ρόλου του λογοτεχνικού μεταφραστή. Αλλά τα εμπόδια ήταν κολοσσιαία, το νομικό καθεστώς νεφελώδες ή απαγορευτικό και οι υπάρχουσες δομές ανέτοιμες να υποδεχθούν, πολλώ μάλλον να διαχειριστούν μια τέτοια πρωτοβουλία. Για τα ευρωπαϊκά ΑΕΙ, ούτε λόγος. Από την άλλη, τα αμερικανικά πανεπιστήμια, δημόσια και ιδιωτικά, έχουν θεσμοθετημένους μηχανισμούς απορρόφησης και διαχείρισης ιδιωτικών χορηγιών, γιατί υπάρχουν και αναπτύσσονται χάρη στις συνεχείς δωρεές αποφοίτων ή των οικογενειών τους. Όταν το 2006, η κόρη μας Ηλιοδώρα, αποφοίτησε από το Yale, αποφασίσαμε, ως ανταπόδοση για την ποιότητα των σπουδών της, να δημιουργήσουμε μια πάγια υποτροφία στο Yale είτε για Έλληνα είτε για Ουκρανό φοιτητή (ο Ντόρης οφείλει πολλά στην Ουκρανία, όπου δραστηριοποιήθηκε επί χρόνια). Μια πόρτα είχε ήδη ανοίξει, και ήταν αμοιβαία η επιθυμία μας να παραμείνει ανοιχτή.

Κάποια στιγμή, συζητήσαμε τις σκέψεις μας περί μετάφρασης με τη διευθύντρια του τμήματος ανάπτυξης του Yale. Εντός δύο μόνο μηνών, μας έγινε μια ολοκληρωμένη πρόταση για τη σύσταση της World Republic of Letters. Η ταχύτητα, ο ενθουσιασμός, ο επαγγελματισμός της ανταπόκρισης, από τον μέχρι πρότινος πρόεδρο του Yale, Richard Levin, έως τον διευθυντή του Yale University Press, John Donatich, μας άφησαν άναυδους. Επιπλέον, το κύρος του πανεπιστημίου, η στιβαρότητα και πείρα τουYUP ήταν σοβαρά εχέγγυα χρηστής διαχείρισης και βιωσιμότητας του ιδρύματος. Δεν αρνείσαι εύκολα να περπατήσεις πάνω στο κόκκινο χαλί που σου απλώνουν!

Η ηπειρωτική Ευρώπη λόγω της καταστατικής πολυγλωσσίας της έχει συνείδηση του μεταφραστικού διακυβεύματος. Ξέρει ότι από τη μετάφραση εξαρτάται η επιβίωση των γλωσσών της και η πολιτισμική πολυμορφία της. Τα τελευταία χρόνια, η λογοτεχνική μετάφραση απολαμβάνει όλο και μεγαλύτερης προσοχής, χάρη σε διάφορες συλλογικές δράσεις, σε κινητοποιήσεις συνεταιρισμών και οργάνων όπως το CEATL (Conseil Européendes Associations de Traducteurs Littéraires) ή προγραμμάτων όπως τοPETRA (Plate forme Européenne pour la Traduction Littéraire), χάρη στην επιρροή σπουδαίων ακτιβιστών στοχαστών όπως η Barbara Cassin κ.λπ.

Αντιθέτως, η μετάφραση λίγο απασχολεί τους Αμερικανούς, που παραγνωρίζουν τις ξένες λογοτεχνίες ή τις προσλαμβάνουν αποσπασματικά, στερεοτυπικά και αναχρονιστικά (Ελλάδα σημαίνει Καζαντζάκης ή Καβάφης, Γαλλία σημαίνει Φλομπέρ ή Σαρτρ, Ιαπωνία σημαίνει Μισίμα κ.ο.κ.).Ελάχιστοι αμερικανικοί εκδοτικοί οίκοι παρακολουθούν τα τεκταινόμενα στο διεθνή λογοτεχνικό χώρο ή εκδίδουν μεταφράσεις, γιατί δεν γνωρίζουν το αντικείμενο και το θεωρούν πολύπλοκο, απαγορευτικού κόστους και υψηλού ρίσκου. Η μειωμένη προσφορά δεν επιτρέπει να εκπαιδευτεί το κοινό στην ξένη λογοτεχνία ώστε να αυξηθεί η ζήτηση, και ο φαύλος κύκλος διαιωνίζεται. Κατά συνέπεια, οι μεταφραστές, ιδίως οι καλοί, σπανίζουν και φυτοζωούν.

Διερευνώντας το ζήτημα, κάναμε την απίστευτη διαπίστωση ότι, ενώ στην ευρωπαϊκή εκδοτική παραγωγή το ποσοστό των μεταφράσεων αποτελεί το 25% του συνόλου κατά μέσο όρο (στην Ελλάδα, ανέρχεται στο 40%, στη Τσεχία 80%), με κυρίαρχη τη μετάφραση από τα αγγλικά, στην Αμερική (αλλά και στην Αγγλία) είναι λιγότερο του 3%! Ποσοστό πραγματικά γελοίο, που δείχνει όχι μόνο τη μονοπωλιακή κατίσχυση της αγγλόφωνης λογοτεχνίας, αλλά και έναν ανησυχητικό αμερικανικό απομονωτισμό – ως εάν το δόγμα Μονρόε να εφαρμόζεται σήμερα στον πνευματικό τομέα. Μια αυτάρκεια που κινδυνεύει να εξελιχθεί σε αυτισμό, με ολέθριες συνέπειες για την κατανόηση της ετερότητας και της ιδιαίτερης κοσμοαντίληψής της, συνέπειες που, ως γνωστόν, δεν περιορίζονται στο λογοτεχνικό πεδίο.

Σε τέτοιο περιβάλλον, ένα μη-κερδοσκοπικό ίδρυμα αφιερωμένο στη μεταφρασμένη λογοτεχνία έχει σημαντικό ρόλο να παίξει, πολύ σημαντικότερο ίσως απ’ ό,τι στην Ευρώπη. Βέβαια, «για να γυρίσει ο ήλιος θέλει δουλειά πολλή», αλλά η δουλειά μας μπορεί επισπεύσει την ανατολή.

Ποια είναι για εσάς τα κριτήρια πίσω από την επιλογή του κάθε βιβλίου που θα μεταφραστεί; Ποιο είναι το ποσοστό των νέων και ποιο αυτό των καταξιωμένων συγγραφέων;

Πρώτιστο κριτήριο είναι η εξέχουσα λογοτεχνική του ποιότητα. Δεύτερο, ο συνδυασμός εντοπιότητας και οικουμενικότητάς του (όπως το έργο της Κικής Δημουλά, με βαθιές ρίζες στον τόπο του, αλλά κλαδιά που απλώνονται σε κάθε ουρανό). Τρίτο, ο δίκαιος καταμερισμός γλωσσών ή χωρών, σε μια προσπάθεια να μην αδικηθούν οι περιφερειακές φωνές. Τέταρτο, αλλά εξίσου θεμελιώδες, η λογοτεχνική αξία της προτεινόμενης μετάφρασης.

Η μεταφρασιμότητα είναι κριτήριο;

Μπορεί να είναι μόνο όσο δεν έχει βρεθεί ο μεταφραστής του. Γιατί έργο μη μεταφράσιμο δεν υπάρχει. Και όσο πιο σπουδαίο, τόσο πιο μεταφράσιμο. Εξάλλου, οι χαρισματικοί μεταφραστές είναι περίεργοι άνθρωποι, νιώθουν μια ακατανίκητη έλξη για ό,τι «μη μεταφράσιμο» που όμως, ως διά μαγείας, κάποτε μεταφράζεται και αλλάζει τον κόσμο. Αρκεί να σκεφτείτε τον τεράστιο αντίκτυπο της λατινικής μετάφρασης της Αγίας Γραφής από τον Άγιο Ιερώνυμο ή αργότερα της γερμανικής από τον Λούθηρο.

Τι ιδιαίτερο προσφέρει το ίδρυμά σας στους μεταφραστές;

Όπως προανέφερα, κύριο μέλημά μας είναι η ανάδειξη του λογοτεχνικού μεταφραστή και του ρόλου του ως μείζονος φορέα πολιτισμού. Η εξασφάλιση μιας ικανοποιητικής αμοιβής και ποσοστών επί των πωλήσεων, η ευκρινής αναγραφή του ονόματός του στο εξώφυλλο και του βιογραφικού του στο αυτί του βιβλίου, η ενσωμάτωση στον τόμο εισαγωγικού σημειώματος του μεταφραστή ήταν από τις πρώτες αποφάσεις μας. Αλλά και εδώ πρέπει να δοθούν συνεχείς μάχες προκειμένου να αλλάξουν οι νοοτροπίες.

Θα μπορούσε να στείλει το έργο του ένας νέος συγγραφέας (Έλληνας ή ξένος) και, αν ναι, με ποιον τρόπο;

Βεβαίως. Μπορεί να το υποβάλει στη MWRL, με ένα σύντομο βιογραφικό, μια σύνοψη του έργου, ένα μεταφρασμένο απόσπασμα, και, ει δυνατόν, κάποιες κριτικές. Το προτεινόμενο βιβλίο θα δοθεί σε τρεις ανεξάρτητους κριτές, κατά κανόνα καλούς γνώστες της γλώσσας προέλευσης και της λογοτεχνίας της, και σε όποιο μέλος της Συμβουλευτικής Επιτροπής της MWRL έχει επίσης πρόσβαση στο συγκεκριμένο χώρο. Θα ελεγχθούν τα δικαιώματα και θα αναζητηθεί μεταφραστής, εάν το βιβλίο δεν είναι ήδη μεταφρασμένο (συχνά, αυτοί που προτείνουν είναι οι ίδιοι οι μεταφραστές). Εφόσον κριθεί θετικά, θα ακολουθηθούν γρήγορα οι συνήθεις διαδικασίες.

Έχετε τον πρώτο λόγο στις αποφάσεις του ιδρύματος;

Όχι, αλλά μου υποβάλλονται όλες οι προτάσεις ανεξαιρέτως, και η γνώμη μου (στις περιπτώσεις που μπορώ να έχω γνώμη) έχει ειδικό βάρος. Οι αποφάσεις είναι συλλογικές, αλλά την τελική ευθύνη φέρει ο διευθυντής τουYUP, που διευθύνει ταυτόχρονα και το ίδρυμά μας.

Ποιοι άλλοι είναι στην επιτροπή που επιλέγει;

Τη συμβουλευτική επιτροπή την απαρτίζουν, εκτός από τον John Donatich, τον Ντόρη, εμένα και στελέχη της MWRL, βραβευμένοι λογοτέχνες, μεταφραστές, καθηγητές και κριτικοί μεγάλου κύρους και επιρροής: η Edith Grossman (μεταφράστρια του Θερβάντες, Μάρκες κ.ά.),η AlysonWaters (μεταφράστρια από τα γαλλικά του Β. Αλεξάκη, μεταξύ πολλών άλλων), ο Ken Chen, οAlberto Manguel, ο Eliot Weinberger (Παζ, Μπόρχες), οWyatt Mason, οBarry McCrea, η Katie Trumpener, οRichard Sieburth (Χέλντερλιν, Μπένγιαμιν).Καθήκον των υπερδραστήριων μελών της επιτροπής είναι να προτείνουν τρεις έως πέντε τίτλους το χρόνο, να συζητούν τις κατευθύνσεις και τις εκάστοτε επιλογές, να εισηγούνται προσαρμογές.

Ποιος είναι ο επόμενος Έλληνας συγγραφέας που θα γίνει γνωστός στο τεράστιο αγγλοσαξονικό αναγνωστικό κοινό;

Τρεις είναι οι δικοί μας επόμενοι υποψήφιοι, αλλά τα χείλη μου, προσώρας, σφραγισμένα!

Ποιο είναι το μήνυμα που θέλετε να μεταδώσετε;

Μεταφράζετε για να υπάρχετε.

Πώς υποδέχτηκαν την πρωτοβουλία σας στην Ελλάδα;

Δεν την έχουν ακόμη υποδεχτεί, αλλά ελπίζω με τον καιρό να την αποδεχτούν.