Τα αγαπημένα βιβλία των λογοκριτών #9

Ο πόλεμος είναι ειρήνη. Η ελευθερία είναι σκλαβιά. Η άγνοια είναι δύναμη. Ο πανταχού παρών Μεγάλος Αδελφός σε παρακολουθεί με το άγρυπνο βλέμμα του. Οφείλεις να είσαι υπάκουος και πλήρως ευθυγραμμισμένος με τους κανόνες. Ή αλλιώς, ο άνθρωπος ως ανδράποδο. Κάτι το πολιτικό κλίμα των ημερών, κάτι ο φόβος ότι βαδίζουμε προς έναν ολοκληρωτισμό νέου τύπου, ευνοούν την ανάγνωση του πλέον σημαντικού και πάντα επίκαιρου (κατά την ταπεινή γνώμη του γράφοντος) πολιτικού βιβλίου του 20ου αιώνα: το «1984» (Nineteen Eighty-Four) του Τζορτζ Όργουελ.

Τζορτζ Όργουελ (1903-1950)

Αντίστρεψε τα δύο τελευταία νούμερα και μεταφέρσου στο έτος 1948. Ο διάσημος συγγραφέας, δημοσιογράφος και δοκιμιογράφος Τζορτζ Όργουελ γράφει το τελευταίο του βιβλίο, στο νησί Γιούρα της Σκοτίας. Ο 45χρονος Όργουελ πάσχει από φυματίωση σε προχωρημένο στάδιο. Ξέρει ότι θα πεθάνει. Και αυτό που βγαίνει είναι από τα πιo άγρια, ανέλεητα βιβλία που γράφτηκαν ποτέ για τον ολοκληρωτισμό και την εκμηδένιση του ατόμου μπροστά στην εξουσία. Ένα από τα αριστουργήματα του 20ου αιώνα. Το «1984», το οποίο κυκλοφόρησε το 1949, ένα χρόνο πριν τον θάνατο του συγγραφέα.

Δεν επρόκειτο για την πρώτη φορά που ο Όργουελ είχε καταπιαστεί με το θέμα του ολοκληρωτισμού. Αυτή ήταν και η θεματική της άλλης ζοφερής πολιτικής αλληγορίας του, της «Φάρμας των Ζώων» (1945). Μόνο που στο «1984», ο Όργουελ είχε την ευκαιρία να απογειώσει τις εμμονές του και να δώσει μία πιο ολοκληρωμένη εικόνα του μηνύματός του, προσφέροντας στους αναγνώστες μία δυστοπική κοινωνία, όπου όχι μόνο το κράτος, αλλά και η γλώσσα και οι ανθρώπινοι δεσμοί έχουν εκφυλιστεί σε τρομακτικό βαθμό, ενώ το ολιγαρχικό (αλλά κατ’ευφημισμό, «σοσιαλιστικό») Κόμμα κυβερνά τους ανθρώπους υπό τις ευλογίες του αόρατου, αθέατου, αλλά πανταχού παρόντος Μεγάλου Αδελφού. Δεν υπάρχει ελπίδα: παντού καραδοκούν σπιούνοι, έτοιμοι να σε καταδώσουν αν προδώσεις το Κόμμα, κυκλοφορεί η αστυνομία της σκέψης, η ιστορία κάθε λίγα χρόνια σβήνεται και ξαναγράφεται κατά το δοκούν, το Υπουργείο Αλήθειας σφυρηλατεί «αλήθειες» προς μαζική κατανάλωση, το Υπουργείο Ειρήνης γεννά εικονικές εχθροπραξίες με τις αντίπαλες δυνάμεις για να κρατά ζωηρό το ενδιαφέρον του κοινού.

Πρώτη έκδοση του βιβλίου (1949)

Η αλληγορία όσο και η προφητική δύναμη του βιβλίου είναι παραπάνω από προφανείς και έχουν πολλάκις αναλυθεί. Αυτό που ίσως αγνοούν πολλοί είναι ο βαθμός στον οποίο το ίδιο το βιβλίο θεωρήθηκε επικίνδυνο, το χάρτινο αντίστοιχο ενός persona non grata, καθώς πολλά καθεστώτα φοβήθηκαν πως τα μηνύματα του έργου του Όργουελ μπορούσαν να επιφέρουν κλυδωνισμούς στην εξουσία τους.

Ο Όργουελ είχε ήδη έρθει αντιμέτωπος με τη λογοκρισία στο παρελθόν. Η αντισοβιετική του σάτιρα, η «Φάρμα των Ζώων» εκδόθηκε με πολύ κόπο, αφού πολλοί εκδότες απέφυγαν να πάρουν το ρίσκο να τη βγάλουν, και απαγορεύτηκε να κυκλοφορήσει στην ΕΣΣΔ και τις χώρες του Ανατολικού Μπλοκ.

Ο πρωταγωνιστής του βιβλίου, Γουίνστον Σμιθ (εδώ στην κινηματογραφική διασκευή του μυθιστορήματος, με τον Τζον Χαρτ στον ρόλο), με τον Μεγάλο Αδελφό να τον παρακολουθεί άγρυπνος στο βάθος - μέσα από μία αφίσα που τον αναπαριστά.

Στην περίπτωση του «1984», η θέση του Όργουελ ήταν ακόμα πιο απροκάλυπτη. Το πολιτικό σύστημα το οποίο ακολουθεί κατ’ουσίαν ολιγαρχικό, δυναστικό Κόμμα που ελέγχει τις ζωές των ανθρώπων στο βιβλίο, αποκαλείται, κατ’ ευφημισμόν, «Αγγλικός Σοσιαλισμός». Τα μέλη του Κόμματος αποκαλούν αλλήλους «Σύντροφε». Επικρατεί καχυποψία και διάθεση «καρφώματος» των αντιφρονούντων. Ταυτόχρονα, ο Όργουελ κάνει αναφορές στην «Ευρασία», την Ευρώπη που έχει κατακτηθεί από τη Σοβιετική Ένωση και ακολουθεί το πολιτικό σύστημα του «Νεο-Μπολσεβικισμού», το οποίο στην πραγματικότητα δεν έχει καμία διαφορά από τον Αγγλικό Σοσιαλισμό.

Χάρτης του κόσμου που περιγράφει ο Όργουελ στο βιβλίο: η Γη χωρισμένη σε Ωκεανία, Ευρασία, Αναταλασία και διαφιλονικούμενες περιοχές

Εύλογα, τόσο από εννοιολογικής όσο και σημειολογικής άποψης, το «1984» θεωρήθηκε από την ΕΣΣΔ προσβλητικό και επικίνδυνο. Από το 1950 μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του '80, απαγορευόταν μέχρι και η εισαγωγή ξενόγλωσσης έκδοσής του στην Ένωση. Μόλις το 1988 άρθηκε τελικά η απαγόρευση (αν και οι πρώτες mainstream εκδόσεις ήταν λογοκριμένες). Έπρεπε να έρθει η εποχή του Γκορμπατσόφ για να υπάρξει μία χαλάρωση: μέχρι τότε, όπως και με τη «Φάρμα», αλλά και με άλλα έργα που θεωρούνταν προσβλητικά προς το σοβιετικό κομμουνιστικό καθεστώς, δεν επιτρεπόταν η κατοχή ή διακίνησή τους. Τα απαγορευμένα αυτά έργα δεν έβρισκαν έτσι διέξοδο παρά μόνο μέσα από τα samizdat, παράνομα δίκτυα διακίνησης τέτοιων βιβλίων που το mainstream είχε περιθωριοποιήσει ή ποινικοποιήσει. Στο μεταξύ, μέχρι το σωτήριο 1988, το «1984» του Όργουελ παρέμενε ανεπιθύμητο. Στα τελωνεία, οι υπάλληλοι δεν δίσταζαν να κατάσχουν τις ξενόγλωσσες εκδόσεις που μετέφεραν τουρίστες στης αποσκευές τους. Οι Αρχές προέτρεπαν τις βιβλιοθήκες να μην έχουν κανένα βιβλίο του Όργουελ στα ράφια τους.

Εξώφυλλα από διάφορες εκδόσεις του "1984". Κοινό χαρακτηριστικό τους; Το μάτι του Μεγάλου Αδελφού

Προτού επιβληθεί η επίσημη απαγόρευση του βιβλίου στην ΕΣΣΔ το 1950, πρόλαβαν να κυκλοφορήσουν κριτικές του «1984» στον σοβιετικό Τύπο. Η εφημερίδα «Pravda» («αλήθεια» στα ρώσικα) εξέφρασε τον αποτροπιασμό της για το μήνυμα που περνάει το βιβλίο: στη δυστοπία του Όργουελ, ο κόσμος ξεπερνάει τον καπιταλισμό, αλλά οδηγείται σε μία νέα εξαθλίωση, με τους «προλετάριους» (proles), το 80% της φανταστικής κοινωνίας του Όργουελ, να ζει ελάχιστα διαφορετικά από τα ζώα. Η «Pravda», αηδιασμένη με το μήνυμα του βιβλίου, υπονοεί πως ο Όργουελ πρέπει να προσμετράται στους εχθρούς της ανθρωπότητας με την τερατώδη, μισανθρωπική του δημιουργία.

Θεωρούμενο κραυγαλέα αντισοβιετικό (αν και στη βάση του είναι μία πανανθρώπινη αλληγορία), το «1984», απαγορεύθηκε στη δεκαετία του ’50, εκτός από την ΕΣΣΔ, και στις χώρες του Ανατολικού Μπλοκ, στην Τσεχοσλοβακία, την Πολωνία, τη Βουλγαρία, την Ουγγαρία και την Ανατολική Γερμανία. Ωστόσο, σε όλες αυτές τις χώρες, το βιβλίο ήταν πάντα εκεί για όσους έψαχναν τις underground, παράνομες εκδόσεις. Καθώς το ίδιο το πραγματικό έτος 1984 πλησίαζε, πλήθυναν και οι παράνομες εκδόσεις του βιβλίου. Ορισμένοι μελετήτες θεωρούν πως η παράνομη μετάφραση του «1984» στα ουγγρικά υπήρξε, τρόπον τινά, το ιδεολογικό μανιφέστο που υποκίνησε τις εξεγέρσεις στην Ουγγαρία, το 1956. Δεν ήταν η μόνη φορά που το βιβλίο του Όργουελ παρείχε έμπνευση σε αντιφρονούντες: το 1970, ο συγγραφέας Αντρέι Αμάλρικ, έγραψε ένα δοκίμιο με τίτλο " Θα Επιβιώσει η ΕΣΣΔ μέχρι το 1984;" στο οποίο, ορμώμενος από το «1984» άσκησε οξεία κριτική στο σοβιετικό καθεστώς, προφητεύοντας ως έτος κατάρρευσής του το 1984, κυρίως λόγω της συμβολικής σημασίας που είχε πλέον αποκτήσει αυτή η χρονιά, τη μυθοποίησή της μέσω του οργουελιανού έργου. Ο Αμάλρικ κατέληξε φυσικά για ένα διάστημα στη φυλακή.

Ο Αντρέι Αμάλρικ και το δοκίμιό του, εμπνευσμένο από το "1984"

Παραδόξως, έχει ειπωθεί πως το βιβλίο κόντεψε να απαγορευθεί και το φθινόπωρο του 1962, σε ΗΠΑ και Βρετανία, κατά τη διάρκεια της Κρίσης της Κούβας – μία από τις πιο τρομακτικές στιγμές του Ψυχρού Πολέμου, όταν μία αντιπαράθεση μεταξύ ΗΠΑ από τη μια και Κούβα-Σοβιετικής Ένωσης από την άλλη κόντεψε να οδηγήσει σε πυρηνική σύρραξη. Ίσως το «1984» να θεωρήθηκε και τότε επικίνδυνο λόγω των συνειρμών του: άλλωστε, η δυστοπία που περιγράφει ο Όργουελ έχει προκύψει μετά από ένα πυρηνικό ολοκαύτωμα.

Ακόμα και μετά το 1988 (και την επακόλουθη πτώση της ΕΣΣΔ), το «1984» υπόκειται σε απαγορεύσεις: στη Μιανμάρ, για παράδειγμα, το βιβλίο έχει απαγορευθεί από το εκεί δικτατορικό καθεστώς, με τον φόβο μήπως υπάρξουν παραλληλισμοί από Βιρμανούς πολίτες ανάμεσα στο καταπιεστικό καθεστώς της χώρας τους και σε αυτό που περιγράφεται από τον Όργουελ στο βιβλίο. Με τη διάλυση της χούντας στη χώρα το 2011, ενδεχομένως το «1984» να νομιμοποιηθεί και εκεί. Στον βαθμό όμως που καταμαρτυρά την αγριότητα των απολυταρχικών καθεστώτων, την πλύση εγκεφάλου που επιβάλλουν αρκετές "ιδεολογίες", τη στρέβλωση της γλώσσας και την εκμηδένιση της προσωπικότητας, το «1984» θα παραμένει πάντοτε στην κορυφή της λίστας των «επικίνδυνων» βιβλίων.

Ο Γουίνστον Σμιθ στο δωμάτιο βασανισμού, το περίφημο "Room 101"

Το βιβλίο έχει μεταφερθεί μία και μοναδική φορά στον κινηματογράφο, το έτος 1984 μάλιστα, σε σκηνοθεσία Μάικλ Ράντφορντ, ενώ έχει διασκευαστεί και για το θέατρο.

Το ζευγάρι του βιβλίου με τον καταδικασμένο έρωτα: Γουίνστον και Τζούλια (όπως τους ερμήνευσαν οι Τζον Χαρτ και Σουζάνα Χάμιλτον στην κινηματογραφική διασκευή του βιβλίου, που γυρίστηκε - φυσικά - το 1984)