«Pig Brother is Watching you»: Τέσσερα χρόνια πριν κυκλοφορήσει το τελευταίο και διασημότερό του βιβλίο, το «1984», ο Βρετανός συγγραφέας Τζορτζ Όργουελ είχε ήδη προλάβει να δημιουργήσει μία κατάμαυρη πολιτική σάτιρα με το μυθιστόρημά του «Η Φάρμα των Ζώων» (1945).
Ποτέ άλλοτε ένα βιβλίο με ζώα (με στοιχεία ανθρωπομορφισμού βεβαίως) στη θέση των πρωταγωνιστών δεν προκάλεσε τόσες αντιδράσεις, δεν δέχθηκε τόσες απορρίψεις, δεν κινήθηκε στη σφαίρα της παρανομίας και του θρύλου, όσο η «Φάρμα των Ζώων». Κι όμως, παρά την απατηλή πρώτη εντύπωση που θα έδινε, δίχως άλλο, το πρώτο χειρόγραφο στους εκδότες – την επαγγελία μίας παραμυθένιας ιστορίας, με στοιχεία διδακτισμού και ηθικοπλαστικό μήνυμα – το μυθιστόρημα του Όργουελ ήταν μία βόμβα, μία "καυτή πατάτα" όπως θα έλεγε κανείς στα αγγλικά: μία αμείλικτη, απροκάλυπτη αλληγορία της διαφθοράς του σταλινικού καθεστώτος.
Εξώφυλλο από τον Ben Templesmith
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Ο Τζορτζ Όργουελ (1903-1950) υπήρξε υπέρμαχος του σοσιαλισμού, και ιδίως του αναρχο-συνδικαλισμού, ενώ ήταν και φιλικά προσκείμενος στον τροτσκισμό. Οι βιαιότητες που αντίκρισε κατά τη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου (1936-1939) – η βίαιη καταστολή των αναρχικών της Καταλονίας από τους Ισπανούς κομμουνιστές, με τις ευλογίες της Σοβιετικής Ένωσης – τον έκαναν πολέμιο της ΕΣΣΔ και ιδίως του Σταλινισμού. Στα μάτια του Όργουελ, η Σταλινική ΕΣΣΔ δεν ήταν πραγματικά σοσιαλιστική, αλλά μία εναλλακτική μορφή ολοκληρωτικού καθεστώτος.
Ο Όργουελ αποτύπωσε τις εμπειρίες που αποκόμισε από τον ισπανικό εμφύλιο στο βιβλίο του «Πεθαίνοντας στην Καταλωνία». Ωστόσο, λίγα χρόνια αργότερα, με τη «Φάρμα των Ζώων», που ολοκλήρωσε μεταξύ του 1943 και 1944, κατόρθωσε να δώσει μία πιο ολοκληρωμένη εικόνα αυτού που ο ίδιος θεωρούσε την άνοδο και διαφθορά του σοβιετικού καθεστώτος πριν και μετά τον Β’ Παγκόσμιο.
Η ιστορία της «Φάρμας» δεν αφήνει περιθώρια για παρεξηγήσεις. Σε μία φάρμα, δύο γουρούνια, ο Snowball (Χιονόμπαλα) και ο Ναπολέων, παρακινημένα από τις επαναστατικές θεωρίες ενός γέρικου, προσφάτως εκλιπόντος χοίρου, του Old Major, υποκινούν μία επανάσταση, με τις ευλογίες όλων των ζώων. Οι ανθρώπινοι αφέντες τους εξαναγκάζονται να εγκαταλείψουν τη φάρμα. Τα ζώα, με την καθοδήγηση των γουρουνιών, αρχίζουν να συμβιώνουν και να συνεργάζονται, υπό ένα καθεστώς απόλυτης ισότητας, με την αρχή μάλιστα «Όλα τα ζώα είναι ίσα». Ωστόσο, η ακόρεστη δίψα του Ναπολέοντος για εξουσία θα οδηγήσει στην εκδίωξη του Snowball, τη μετατροπή της κοινότητας σε απολυταρχικό καθεστώς και στην κατάλυση των δικαιωμάτων των ζώων. Και η νέα τυραννία που τα περιμένει είναι εξίσου σκληρή με την προηγούμενη: Όλα τα ζώα είναι ίσα, αλλά μερικά είναι πιο ίσα από τα άλλα.
Οι αναφορές του Όργουελ στην ιστορία του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού είναι προφανείς. Ο γηραιός, σοφός Old Major που πεθαίνει προτού δει τις θεωρίες του να γίνονται πραγματικότητα είναι μία σαφής αναφορά στον Μαρξ, αλλά και τον Λένιν. Ο Snowball είναι ο «αποδιοπομπαίος» Τρότσκι. Και ο Ναπολέων, όπως υποδηλώνει και το «απολυταρχικό» όνομά του, μία συγκαλυμμένη εκδοχή του Στάλιν που εγκαθιδρύει μία νέα δικτατορία.
Τρότσκι-Στάλιν: Η έμπνευση για τους δύο πρωταγωνιστές του βιβλίου
Η προσπάθεια του Όργουελ να εκδώσει το βιβλίο στέφθηκε αρχικά με αποτυχία. Εύλογα, αφού ήταν η χειρότερη δυνατή στιγμή για κάτι τέτοιο: στα τελευταία χρόνια του Β’ Παγκοσμίου και λίγο μετά το τέλος του, η Σοβιετική Ένωση είναι ένας από τους πολυτιμότερους Συμμάχους. Κανένας εκδοτικός οίκος στη Μεγάλη Βρετανία δεν θέλει να βγάλει ένα βιβλίο με ένα τόσο απροκάλυπτο αντι-σοβιετικό αίσθημα, σε μία τόσο κρίσιμη στιγμή. Η Faber & Faber, με σύμβουλο έκδοσης τον Τ. Σ. Έλιοτ το απέρριψε. Η Victor Gollancz, που είχε βγάλει τα προηγούμενα βιβλία του Όργουελ, το απέρριψε. Ένας ακόμα μεγάλος οίκος το απέρριψε, καθ’υπόδειξη ενός αξιωματούχου του Υπουργείου Πληροφοριών που αργότερα αποκαλύφθηκε πως ήταν πράκτορας των Σοβιετικών. Έπρεπε να περάσουν 18 μήνες προσπαθειών μέχρι τελικά να βρεθεί ένα «σπίτι» για το βιβλίο του Όργουελ, η Secker & Warburg. Το οποίο βιβλίο, εύλογα, μπήκε στη μαύρη λίστα της ΕΣΣΔ και απαγορεύτηκε η κυκλοφορία του. Οπότε και εντάχθηκε στο ρεύμα των samizdat.
Τι ήταν τα samizdat; Φαινόμενο που παρουσιάστηκε με αυτή τη μορφή μόνο στην ΕΣΣΔ και σε χώρες του Ανατολικού μπλοκ. Εκδόσεις που είτε αποσύρονταν από την επίσημη κυκλοφορία είτε έπεφταν θύματα της λογοκρισίας, έβρισκαν τον δρόμο τους προς το κοινό στην πλήρη μορφή τους μέσα από κρυφά δίκτυα αυτοέκδοσης. Καμιά φορά επρόκειτο για βιβλία που δεν είχαν ποτέ την ευκαιρία να κυκλοφορήσουν στην ΕΣΣΔ. Άλλες περιπτώσεις αφορούσαν έργα που είχαν εκδοθεί αρχικά στα mainstream μέσα, προτού αποσυρθούν από την κυκλοφορία, οπότε και μπορούσε να τα βρει κανείς μόνο στα δίκτυα samizdat. Έργα που συνήθως ασκούσαν οξεία κριτική στο σταλινικό καθεστώς, όπως η «Φάρμα», ο «Μετρ και η Μαργαρίτα» του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ και πολλά γραπτά του Αλεξάντρ Σολζενίτσιν. Η «Φάρμα», όπως και τα άλλα απαγορευμένα κείμενα, δεν εμφανίστηκαν στην επίσημη εκδοτική ζωή παρά μετά την πτώση του Τείχους, το 1989, αν και οι λογοκρισίες και οι περιορισμοί είχαν αρχίσει, κατ’ουσίαν, μερικά χρόνια νωρίτερα, μετά την ανάληψη της εξουσίας από τον Γκορμπατσόφ.
Βουδαπέστη, 1989, περίπτερο με samizdat την εποχή που ήταν πλέον ημι-παράνομα, λίγο πριν πάψουν οριστικά να έχουν λόγο ύπαρξης
Εξώφυλλο από μετάφραση της "Φάρμας" στα ουκρανικά, 1947. Η έκδοση προορίστηκε για ουκρανόφωνους πληθυσμούς που ζούσαν σε στρατόπεδα μετακίνησης πληθυσμών στη Γερμανία, με την καθοδήγηση των Συμμάχων. Περιλαμβάνει προλογικό σημείωμα από τον Όργουελ, που εξηγεί τους συμβολισμούς του έργου.
Η ειρωνεία του πράγματος; Από το καταραμένο βιβλίο που κανείς δεν ήθελε να εκδώσει, είναι σήμερα ένα από τα απαραίτητα σχολικά αναγνώσματα στη Γηραιά Αλβιόνα και γενικότερα τις αγγλόφωνες χώρες. Χωρίς αυτό να σημαίνει πως σε άλλες χώρες έχει γλιτώσει από τα πλοκάμια της λογοκρισίας: για παράδειγμα, το 2002, αποσύρθηκε από τις σχολικές βιβλιοθήκες στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, όχι λόγω των αντισοβιετικών του μηνυμάτων, όσο επειδή περιέχει ανθρωπομορφικά γουρούνια, κάτι που θεωρήθηκε πως αντιβαίνει στις αξίες του Ισλάμ.
Ωστόσο, αξίζει να αναφερθεί πως καμία από τις δύο μεταφορές του βιβλίου στην οθόνη – μια ταινία κινουμένων σχεδίων του 1954 και μία τηλεταινία του 1999 – δεν θέλησαν να κρατήσουν το κατάμαυρο, πεσιμιστικό φινάλε του Όργουελ. Tο οποίο ευτυχώς έχουν διατηρήσει οι κατά καιρούς θεατρικές διασκευές του μυθιστορήματος.
Τα μυθιστορήματα του Όργουελ, χωρίς συντομεύσεις και βεβαίως στην πρωτότυπη γλώσσα τους, μπορεί να τα βρει κανείς στη διεύθυνση georgeorwellnovels.com
Η κεντρική φωτογραφία είναι από έργο του damien-br
13°
Εξώφυλλο από τον Ben Templesmith
Απόσπασμα από την ταινία του 1954
