Ένα συμπόσιο για την Ορέστεια του Θεόδωρου Τερζόπουλου στους Δελφούς

Για ένα ολόκληρο τριήμερο, από τις 25 έως και τις 27 Ιουλίου, η Ορέστεια του Αισχύλου και η προσέγγισή της από τον Θεόδωρο Τερζόπουλο έγινε αντικείμενο επιστημονικών συζητήσεων και αναλύσεων στο συμπόσιο που διοργάνωσε το Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών με τίτλο «Μύθος και Μνήμη: η Ορέστεια στον σύγχρονο κόσμο» στους Δελφούς. Παράλληλα με το συμπόσιο, παρουσιάστηκε στο κοινό η παράσταση, ενώ παρά τον καύσωνα, το θέατρο Φρύνιχος ήταν γεμάτο. 

Διεθνές συμπόσιο για την Ορέστεια του Τερζόπουλου στους Δελφούς

Η πρώτη μέρα ήταν αφιερωμένη σε αναλύσεις θεωρητικών αλλά και συνεργατών του μεγάλου σκηνοθέτη, όπως η Ελένη Βαροπούλου, που είχε αναλάβει τη μετάφραση του έργου αλλά και η Ελένη Μουντράκη από το Εθνικό Θέατρο, στην πρώτη συνεργασία του μεγάλου σκηνοθέτη με τον φορέα. Τη δεύτερη μέρα ο λόγος δόθηκε στον Θεόδωρο Τερζόπουλο αλλά και σε όλους όσοι συμμετείχαν στην παράσταση, ενώ στη συνέχεια ο σκηνοθέτης συνομίλησε με 5 νεαρές γυναίκες σκηνοθέτριες (25-40 ετών) σε έναν γόνιμο διάλογο περί τέχνης, καλλιτεχνικής δημιουργίας, έμπνευσης αλλά και δυσκολιών που αντιμετωπίζουν.

Το διήμερο συμπόσιο προλόγισε ο Παναγιώτης Ροϊλός, πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών, τοποθετώντας την παράσταση του Θεόδωρου Τερζόπουλου σε μια κομβική χρονική στιγμή, δυο χρόνια πριν από τη συμπλήρωση 100 ετών από τις πρώτες Δελφικές Γιορτές, που εγκαινίασε το 1927 ο Άγγελος Σικελιανός. Ο ίδιος μάλιστα ανέφερε ότι ο Θεόδωρος Τερζόπουλος επιστρέφει στους Δελφούς – υπήρξε άλλωστε η ψυχή των διεθνών συναντήσεων επί 15 έτη.

Όλες οι ομιλίες που ακούσαμε αυτές τις δυο ημέρες του συμποσίου παρουσίαζαν εξαιρετικό ενδιαφέρον, αλλά εμείς θα εστιάσουμε εκ των πραγμάτων στη δεύτερη μέρα του συμποσίου, εκεί που ο Θεόδωρος Τερζόπουλος έδωσε τον λόγο στους πρωταγωνιστές της παράστασης αλλά και σε όλα τα παιδιά της ομάδας Άττις που συμμετείχαν στον χορό της Ορέστειας. Ωστόσο στο συνέδριο μίλησαν οι εξής συνομιλητές: ο Αντρέα Πορτσέντου (δραματουργός, καθηγητής πανεπιστημίου και ακαδημαϊκός), ο Φρανκ Ράντατς (συγγραφέας, δραματουργός), η Ελένη Βαροπούλου (θεωρητικός του θεάτρου, μεταφράστρια, δοκιμιογράφος), ο Φρέντι Ντέκρεους (ομ. καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Γάνδης), ο Κωνσταντίνος Αρβανιτάκης (σκηνοθέτης, διευθυντής Δραματικής Σχολής Ωδείου Αθηνών), η Ελένη Μουντράκη (θεατρολόγος-κριτικός θεάτρου, υπεύθυνη δραματολογίου, βιβλιοθήκης, αρχείου και διεθνών σχέσεων Εθνικού Θεάτρου), Μαρία Βογιατζή (θεατρολόγος, υπεύθυνη παραγωγής θεάτρου Άττις), Μαρία Σικιτάνο (θεατρολόγος, δραματολόγος), Γιώργος Σαμπατάκης (αναπληρωτής καθηγητής θεατρολογίας στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών Πανεπιστημίου Πατρών), Πηνελόπη Χατζηδημητρίου (δρ. Θεατρολογίας ΑΠΘ).

Δικαίωμα στον μύθο: 5 σκηνοθέτριες συζητούν με τον Θεόδωρο Τερζόπουλο

5 σκηνοθέτριες συνομιλούν με τον Θεόδωρο Τερζόπουλο και εκφράζουν τις σκέψεις τους πάνω στον μύθο, τα ανεβάσματα των αρχαίων κειμένων στην Ελλάδα, τις ευκαιρίες που δίνονται ή όχι στις γυναίκες στον χώρο. Συντονιστής της όλης συζήτησης ήταν ο Γιώργος Ζαμπουλάκης, καθηγητής υποκριτικής και σκηνοθέτης, ο οποίος έθεσε και το θεωρητικό πλαίσιο. Όπως ανέφερε, «ο όρος "Δικαίωμα στη Μυθολογία" σε φεμινιστικό πλαίσιο αναφέρεται στο δικαίωμα περιθωριοποιημένων φωνών να ξαναδιαβάσουν, να αναθεωρήσουν και να επανεγγράψουν τους μύθους μέσα από το πρίσμα των δικών τους εμπειριών, αφηγήσεων και ερμηνειών».  Μίλησαν η Νατάσα Παπανδρέου (ηθοποιός, σκηνοθέτρια και φιλόλογος), η Κατερίνα Γιαννοπούλου (πρωην καλλιτ. υπεύθυνη στην Πειραματική Σκηνή του Εθνικού), η Βαλέρια Δημητριάδου (δημιουργός της ομάδας C for Circus), η Αρετή Σεϊνταρίδου (ηθοποιός και σκηνοθέτης, με σπουδές στην Αγία Πετρούπολη) και η Αρίστη Τσέλου (σκηνοθέτρια). Οι περισσότερες έχουν αποφοιτήσει από τη Δραματική Σχολή του Εθνικού, άλλες ασχολούνται αποκλειστικά με τη σκηνοθεσία, άλλες είναι περισσότερο ηθοποιοί. Επιλέχθηκαν επειδή έχουν δείξει εξαιρετικά δείγματα δουλειάς και είναι σημαντικό να ακουστούν οι θέσεις, οι απόψεις και οι προβληματισμοί τους.

Η συζήτηση αυτή με τον Θεόδωρο Τερζόπουλο ξεκίνησε 2 μήνες πριν και συνεχίστηκε στο συμπόσιο, και σίγουρα έχει και άλλα ζητήματα να καλύψει μετά το πέρας του συνεδρίου. Τέθηκαν διάφορα ζητήματα, που συνδέονται με τη δουλειά τους, τις σπουδές τους, τις αναζητήσεις τους, τις ευκαιρίες που τους έχουν δοθεί. Πώς ο μύθος μπορεί να εμπνεύσει νέες σκηνοθέτριες; Πόσο εύκολο είναι να ανεβάσει κάποιος σήμερα αρχαία τραγωδία, ειδικά αν είναι νεότερος σε ηλικία; Γιατί υπάρχει αυτός ο φόβος-δέος απέναντι στα κείμενα; Αλλά και πώς μπορούμε να εμπνευστούμε από τον μύθο φτιάχνοντας παραστάσεις τού σήμερα; Στο τραπέζι τέθηκε ο μύθος της Ηούς, που βιάστηκε από τον Δία και έγινε αστερισμός, το πώς απεικονίζεται θεατρικά η άπνοια (με έμπνευση από τον μύθο της Ιφιγένειας), ο ρόλος του αγγελιαφόρου στις τραγωδίες αλλά και στο σήμερα, ο ορισμός της μνήμης σε μια εποχή που η μνήμη πλέον χάνεται, αλλά και η έννοια της θυσίας στο τότε και στο σήμερα.

Ο Θεόδωρος Τερζόπουλος και οι συντελεστές της Ορέστειας

Ο σκηνοθέτης έδωσε τον λόγο απευθείας στους συντελεστές, ενώ μόνο στο τέλος μίλησε εκείνος για λίγο. Ξεκίνησε με τους μεγάλους πρωταγωνιστές και χρόνια συνεργάτες του –που ήταν σχεδόν όλοι παρόντες– και συνέχισε δίνοντας τον λόγο στον χορό, σε όσα παιδιά ήθελαν να μιλήσουν. Ο στενός συνεργάτης του, Σάββας Στρούμπος, που ενσαρκώνει τον Αγαμέμνονα, απουσίαζε, καθώς δίδασκε στο 17ο Διεθνές Εργαστήριο για τη Μέθοδο Τερζόπουλου στο θέατρο Άττις και πηγαινοερχόταν και το τριήμερο για να παίξει στις παραστάσεις. 

Αγλαΐα Παππά (Αθηνά)
Όλη η πρόβα άρχισε από τις Ευμενίδες (το ίδιο άλλωστε μας είχε αποκαλύψει και η Σοφία Βαροπούλου την προηγούμενη ημέρα του συμποσίου). Εδώ ο Αισχύλος κινείται στη σφαίρα του μεταφυσικού. Από τα πρόσωπα της τραγωδίας μόνο ο Ορέστης είναι άνθρωπος. Έχω πάντα ένα τετράδιο όταν δουλεύω με τον Θεόδωρο και σημειώνω. Έχει δηλώσει ότι οι Ευμενίδες αποτελούν ένα αίνιγμα. Εδώ η θεοσύνη είναι άφυλη, άδικη και έχει όλα τα χαρακτηριστικά της τάξης που την ορίζει, δηλαδή των αστών. Εδώ βλέπουμε μάλιστα την αρχή των κοινωνικών διακρίσεων που θα επικρατήσουν στη συνέχεια στον δυτικό κόσμο. Η Αθηνά δεν γεννήθηκε από μήτρα, επομένως δεν έχει γνωρίσει τη ζέστη της θαλπωρής αυτής. Γι' αυτό και φαίνεται πολύ ψυχρή. Επίσης οι θεοί είναι απίκραντοι, όλοι, με εξαίρεση τη Δήμητρα. Αυτοί ήταν οι άξονες πάνω στους οποίους κινηθήκαμε. Στη συνέχεια υποταχθήκαμε στο κείμενο της Βαροπούλου και τα υπόλοιπα ήρθαν από μόνα τους, φέρνοντας το αποτέλεσμα που είδατε.

Σοφία Χιλλ (Κλυταιμνήστρα)
Εν αρχή ην ο δάσκαλος. Είχαμε έναν δάσκαλο κι αυτό λείπει από τη σημερινή εποχή. Όσο για την Κλυταιμνήστρα, είναι ένα πρόσωπο πολυεπίπεδο, ένα πρόσωπο που χρειάζεται μεγάλη έρευνα για να το προσεγγίσεις σε βάθος, αλλά και το τελευταίο πρόσωπο της μητριαρχίας. Άλλωστε, όταν βλέπει ότι ο Ορέστης έρχεται για να τη δολοφονήσει, του λέει «Παιδί μου, για όλα αιτία είναι η μοίρα».

Κωνσταντίνος Ζωγράφος (Ορέστης)
Ο Ορέστης έχει βιώσει τη ζέστη της μήτρας, έχει εισπράξει αγάπη. Όταν μαθαίνουν ότι έχει πεθάνει, και η Κλυταιμνήστρα πενθεί και η τροφός. Από την άλλη, η Ηλέκτρα τον βλέπει ως σωτήρα. Ωστόσο, εκείνος είναι ανέτοιμος για το έγκλημα, γιατί έχει αγαπηθεί από τη μάνα του. Η Ηλέκτρα είναι εκείνη που του δίνει την ώθηση, αλλά μετά εξαφανίζεται. Αφού διαπράξει τη μητροκτονία, ένας ένας οι σύμμαχοί του τον εγκαταλείπουν: η Ηλέκτρα, ο Πυλάδης… Μένει μόνος του, παλεύοντας με τις Ερινύες. Ακόμα και οι θεοί-σύμμαχοί του φαίνεται να τον έχουν εγκαταλείψει προς στιγμήν. Έτσι ολομόναχος καλείται να σηκώσει αυτό το βάρος, χωρίς την Ηλέκτρα, χωρίς τον Πυλάδη και φυσικά χωρίς την Κλυταιμνήστρα.

Δαυίδ Μαλτέζε (Αίγισθος)
Ο Τερζόπουλος είναι ένα σχολείο. Μας ωθεί να ξανανακαλύψουμε την ιδιότητα του ηθοποιού και του ανθρώπου, να ανακαλύψουμε το παναναθρώπινο. Την παρουσιάσαμε στο εξωτερικό, σε ανθρώπους που δεν μιλούσαν τη γλώσσα μας. Το να βλέπεις ξένους να συγκινούνται χωρίς να κοιτούν τους υπέρτιτλους δείχνει ότι μιλά στην ψυχή των ανθρώπων το έργο. Όσον αφορά τον ρόλο μου, τον Αίγισθο, κλήθηκα να εστιάσω στην πηγή: γιατί κάνει αυτό που κάνει, γιατί λέει αυτά που λέει, γιατί συμμάχησε με την Κλυταιμνήστρα. Αντιγράφει με γκροτέσκο τρόπο την είσοδο του Αγαμέμνονα, κοροïδεύοντάς τον.

Χορός

Στη συνέχεια, ο Θεόδωρος Τερζόπουλος έδωσε τον λόγο στα παιδιά του Χορού. Μίλησαν σχεδόν όλοι για αυτό το κλίμα σύμπνοιας, το «μαζί», που φαίνεται άλλωστε και στην παράσταση. Παρακάτω παραθέτουμε τα όσα είπαν κάποιοι από τους ομιλητές –όχι όλοι– προτού πάρει τον λόγο, τελευταίος, ο σκηνοθέτης. 

Νίκος Ντάσης (Απόλλων)
Πόσο χαίρομαι που βρίσκομαι σ’ αυτή την ομάδα. Μαθαίνουμε πάρα πολλά στις πρόβες και βλέπουμε πως η μέθοδος μπορεί να εφαρμοστεί με πάρα πολλούς και διαφορετικούς τρόπους. Υπάρχει μια ενέργεια που ρέει διαρκώς στο σώμα και είναι μεταμορφωτική. Κι αυτό είναι πολύ χρήσιμο για τον Απόλλωνα στις Ευμενίδες, καθώς χειραγωγεί τις Ερινύες ώστε να φτάσει τα πράγματα εκεί που εκείνος θέλει. Το παιχνίδι έχει ήδη παιχτεί πριν ξεκινήσει. Στις Ευμενίδες φαίνεται ότι τα πράγματα είναι προαποφασισμένα από τους θεούς. Μεταμορφώνεται με το σώμα του σε ζώο, σε κύριο, σε διανοούμενο, μέχρι να καταφέρει να φτάσουν στην Αθήνα.
Θυμίζουμε ότι ο Νίκος Ντάσης, ως μέλος του Χορού, έκανε και διάφορα παιχνίδια με την πλάτη του, με μια εντυπωσιακή ευλυγισία στο συγκεκριμένο σημείο.

Μυρτώ Ροζάκη (Ηλέκτρα)
Το πρώτο πράγμα που μου είπε ο Θεόδωρος Τερζόπουλος είναι ότι κάποιες φορές τους ηθοποιούς πρέπει να τους ρίχνουμε στα βαθιά. Έπειτα μου τόνισε ότι η Ηλέκτρα είναι κακό κορίτσι, είναι ο εγκέφαλος πίσω από τον φόνο. Εκείνη δίνει στον Ορέστη τη δύναμη και το χρίσμα να τον διαπράξει. Από την άλλη, κουβαλά ένα τραύμα, το οποίο είναι μάλιστα παγωμένο, καθώς έχει καθηλωθεί από αυτό, δεν μπορεί να δράσει. Περιμένει τον Ορέστη, που είναι μακριά.

Έλλη Ιγγλίς (Τροφός)
Είναι εντυπωσιακό το πόσο εστιάζουμε όλοι σ’ αυτό που κάνουμε ενθυμούμενοι μια βασική λειτουργία του ανθρώπου, την αναπνοή, που με τους σύγχρονους ρυθμούς της καθημερινότητας την ξεχνάμε. Όλη η προετοιμασία μας κάθε φορά βασίζεται σ’ αυτό. Το να αναπνέουμε συλλογικά δημιουργεί μια κοινότητα, μια σύμπνοια.

Μπάμπης Αλεφάντης (Πυλάδης)
Με τον Τερζόπουλο μπήκα στη διαδικασία να ξανασκεφτώ τι είναι τέχνη, γιατί ασχολήθηκα με το θέατρο. Και η Ορέστεια για μένα ήταν η απάντηση. Βιώσαμε τα θεμέλια και τη δημιουργία μιας κοινότητας που βρίσκεται σε κρίση, ακόμα προσπαθούμε να ξαναβρούμε πώς να υπάρχουμε μαζί. Με συγκλονιστικό τρόπο δίνεται στο έργο η απάντηση. Τα πάντα αρχίζουν και τελειώνουν εκεί.

Χριστόφορος Βογιατζής
Στη σκηνή είμαστε όλοι μαζί και εκφράζουμε μια βαθιά πολιτική σκέψη. Όλη αυτή η ενέργεια που διατρέχει το σώμα μας ξεπερνά το άτομο και διασχίζει γενιές.
(Ο συγκεκριμένος ηθοποιός ξεχωρίζει αρκετά στον Χορό με το εντυπωσιακό μακρύ μαλλί του και την ενέργειά του).

Ρόζυ Μονάκη
Ο Θεόδωρος Τερζόπουλος δούλεψε πολύ με τον ρυθμό στην παράσταση. Δημιουργείται μια υπέρβαση, μια ποίηση στον χώρο. Δημιουργείται μια ταραχή, μια δίνη που σε παρασέρνει, μια έκρηξη συμπαντική. Και όλο αυτό είναι βαθιά συγκινητικό.

Αλεξ Τούντας
Ο Κύριος Τερζόπουλος κάνει το πιο απλό πράγμα που είναι και το πιο δύσκολο: σε εμπνέει. Κάθεται, σε παρακολουθεί με υπομονή και έρχεται να σου πει κάτι που θα σου δώσει ώθηση για να πας ένα βήμα παραπάνω.

Τζούλιο Τζερμάνο Σέρβι
Στο τελευταίο κομμάτι του έργου, που είναι σπαρακτικό, όπου μένω μόνος μου στη σκηνή, αποκομμένος από τον υπόλοιπο Χορό, ήθελα να θρηνήσω για τον φόβο που νιώθω για όλα όσα συμβαίνουν γύρω μου. Ήταν πολύ σημαντική στιγμή για μένα. Όσον αφορά το «μαζί» του Χορού, είναι κάτι που το βιώνουμε καθημερινά και μας δένει ακόμη περισσότερο. Δίνω ένα παράδειγμα: Φέτος, όταν παίζαμε στην Κύπρο, τη δεύτερη μέρα της παράστασης αρχίζει να μιλά η Ηλέκτρα και δεν έβγαινε η φωνή της. Εκεί όλοι προσπαθήσαμε να τη στηρίξουμε με κάθε δυνατό τρόπο. Και σαφώς υπάρχουν κι άλλες τέτοιες στιγμές.

Θεόδωρος Τερζόπουλος
Αυτή τη νέα γενιά, τα παιδιά της κρίσης και του covid, έπρεπε οπωσδήποτε να τα συναντήσω, να τα εμπιστευτώ και να με εμπιστευτούν. Κι έτσι σιώπησα απέναντί τους για να τα ακούσω, συνάντησα τον καθένα ξεχωριστά και τον κοίταξα στα μάτια, ώστε εγώ να γίνω ο μαθητής κι εκείνοι οι δάσκαλοι. Με αυτόν τον τρόπο κατακτήσαμε μια νέα εμπιστοσύνη με μια ομάδα νέων ανθρώπων και με εμπιστοσύνη μπήκαμε σε ένα σύστημα και φτιάξαμε μια μια κολεκτίβα, αυτό το μαζί. Με τους παλιότερους δούλεψα λιγότερο. Και γι’ αυτό και άρχισα αντίστροφα, από τις Ευμενίδες, που ήταν για μένα το κλειδί της παράστασης. Όταν ξεκινήσαμε τις πρόβες, είχα μια περιπέτεια με την υγεία μου και μιλούσα σιγά. Τότε εκείνα άνοιγαν τα αυτιά τους για ν’ ακούσουν και δημιουργήσαμε και μια ατμόσφαιρα βάθους, Υπήρχε όμως μια σκηνή μετά την Κασσάνδρα όπου έπρεπε ο χορός να πει ένα «γιατί». Και τότε τους είπα: «Είναι της γενιάς σας αυτό το γιατί». Και κάπως μου βγήκε πιο έντονα η φωνή. Θα τη θυμάμαι πάντα αυτή τη στιγμή. Εδώ συγκινήθηκε. Αυτά τα παιδιά το ένα συμπληρώνει το άλλο, είναι μια ομάδα εξαιρετική. Το σημαντικό είναι να μάθουμε ν’ ακούμε. Στις πρόβες χτίσαμε μια σχέση ανθρώπινη, βαθιά, δακρύσαμε, συγκινηθήκαμε, πονέσαμε. Ξύπνησαν και οι πέντε αισθήσεις μας. Και όλα αυτά χωρίς μικρόφωνα, γιατί με όλη αυτή την τεχνολογία το έργο ισοπεδώνεται. Χωρίς τον Χορό, η τραγωδία θα ήταν ένα δράμα.