Έρωτας & Θάνατος

Για πρώτη φορά στην ιστορία της η Εθνική Λυρική Σκηνή ανεβάζει από τις 21 Ιανουαρίου την όπερα «Τριστάνος και Ιζόλδη» του Βάγκνερ με το διεθνή Γιάννη Κόκκο στη σκηνοθεσία, τα σκηνικά και τα κοστούμια να δουλεύει επί σχεδόν ένα χρόνο για ένα έργο που, όπως λέει, «υφίσταται πέρα από την ηθική. Ο Τριστάνος είναι ένα όμορφο λουλούδι που φύεται σε δηλητηριασμένο χώμα».

Η μεγαλύτερη τραγωδία του φωτός και του σκότους γράφτηκε από τον Βάγκνερ: Η μεγαλειώδης, ορμητική όπερα τριών πράξεων για τον έρωτα που ξεκινά από το μίσος, για τον έρωτα που ανθίζει μέσα στο σκοτάδι, για τον έρωτα που ολοκληρώνεται με το θάνατο, για το liebestod. Είναι η χθόνια και μεγαλειώδης επική ιστορία της όπερας «Τριστάνος και Ιζόλδη» που έγραψε ο Βάγκνερ, απηχώντας τους κώδικες και τη θεματική των αρχαίων τραγωδιών, το βάρος του λόγου του Αισχύλου, την ιδέα της συνεχούς συνύπαρξης των αντιθέτων. Αλλά και υπηρετώντας μια πιο βαθιά εσωτερική, μια σχεδόν ναρκισσιστική ανάγκη του: Ο Τριστάνος είναι περίπου ο ίδιος ο Βάγκνερ. Η ερωτική ιστορία του με τη Ματθίλδη Βέζεντογκ που βίωσε κατά τη διάρκεια της συγγραφής του έργου (αν και η ιδέα να ασχοληθεί με την ιστορία του Τριστάνου και της Ιζόλδης είχε προηγηθεί της γνωριμίας με τη Ματθίλθη) επηρέασε, διέτρεξε την προσέγγιση αυτού του καταραμένου έρωτα.

Η λέξη εμβληματική είναι απίστευτα κλισέ και περιορισμένη για να εκφράσει αυτό που εκπροσωπεί η όπερα αυτή. Είναι ένα έργο που τρομάζει συχνά τους ερμηνευτές και τους μουσικούς, ένα έργο που τους εξαντλεί, απαιτεί όλη την ενέργεια, την ένταση, προκαλεί σχεδόν πόνο. Δεν είναι τυχαίο ότι η Εθνική Λυρική σκηνή στα 75 χρόνια από τη σύστασή της δεν είχε ποτέ ανεβάσει αυτή τη δημιουργία του Βάγκνερ. Απελευθερωμένος από τις αγκυλώσεις και τις επιφυλάξεις της πρώτης περιόδου – με τα μεγάλα οικονομικά προβλήματα να πρέπει να επιλυθούν, με την πρόκληση του Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος ζωντανή και το στοίχημα της μεγάλης εξωστρέφειας και της δημιουργίας στενών δεσμών με το κοινό να είναι μια πρώτη προτεραιότητα που ήδη κερδήθηκε – ο καλλιτεχνικός διευθυντής της Λυρικής Μύρων Μιχαηλίδης αποφάσισε πως ο Ιανουάριος του 2015 είναι η στιγμή να αναμετρηθεί η Λυρική με τον Τριστάνο και την Ιζόλδη του Βάγκνερ.

O Mύρων Μιχαηλίδης μάς εξηγεί πως πρόκειται για την όπερα που «ενσαρκώνει τον απόλυτο μύθο της αναζήτησης του εσωτερικού εαυτού μας και τη σύγκρουσή του με την πραγματικότητα που μας περιβάλλει, με επίκεντρο την απαγορευμένη αγάπη των δύο κεντρικών ηρώων. Το αριστούργημα του Βάγκνερ είναι ένα έργο ύψιστων απαιτήσεων, ένα απόλυτο έργο τέχνης που απαιτεί τεράστιες ερμηνευτικές δυνατότητες. Οι βασικοί ρόλοι είναι από τους πιο απαιτητικούς που έχουν γραφτεί ποτέ, ενώ η ορχήστρα πρέπει να βρίσκεται σε υψηλότατο επίπεδο για να αποδώσει τη μεγαλειώδη μουσική αυτής της όπερας. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι πέρασαν τουλάχιστον έξι χρόνια μετά την ολοκλήρωσή του Τριστάνου μέχρι να παρουσιαστεί στο Θέατρο του Μονάχου».

Σχεδόν από την πρώτη μέρα του Σεπτέμβρη η ορχήστρα της Λυρικής Σκηνής κάνει πρόβες, συζητήσεις, ασκείται και χτίζει τη δική της αφήγηση για την όπερα του Βάγκνερ. Πολλούς μήνες νωρίτερα ο σπουδαίος, διεθνής Γιάννης Κόκκος βυθίστηκε στο έργο, έψαυσε κάθε υφή του και άρχισε να χτίζει τη δική του προσέγγιση ως σκηνοθέτης, σκηνογράφος και ενδυματολόγος. Λέει ο ίδιος: «Ο Βάγκνερ είναι επίσης οραματιστής και θα επιχειρήσω να δώσω τόσο μία μινιμαλιστική όσο και μία μεγάλων διαστάσεων έκφραση σε αυτή την όψη. Η παράσταση δεν θα είναι μινιμαλιστική, εκτός από το γεγονός ότι θα εργαστώ μονάχα με εκείνα τα στοιχεία τα οποία θεωρώ απαραίτητα προκειμένου να αφηγηθώ την ιστορία, αφήνοντας χώρο στη φαντασία».

Προσεγγίζει το έργο κυκλώνοντάς το, από κάθε πλευρά. Επιλέγει τη μυθολογική ανάλυση του Γιουνγκ παρά αυτή του Φρόιντ. Δεν διαχωρίζει τον έρωτα από το θάνατο. Κάθε άλλο, ο Τριστάνος και η Ιζόλδη ισομερώς ορίζονται από αυτά τα δύο. Ο έρωτας υπάρχει χάρη στο θάνατο και το αντίθετο. Ο Βάγκνερ δημιούργησε τη λέξη liebestod (σύνθετη λέξη «θάνατοςέρωτας») και με αυτό τον τίτλο είναι γνωστή και η τελευταία σκηνή του έργου, όπου η Ιζόλδη πάνω από το πτώμα του Τριστάνου βλέπει τον αγαπημένο της να της γνέφει από τον άλλο κόσμο και ξεψυχά πάνω του. Liebestod, έρωταςθάνατος. Όταν το καλοκαίρι συνάντησα τον Γιάννη Κόκκο σε μια πρόβα του «Οθέλλου» η κουβέντα μας έφτασε τυχαία στον Βάγκνερ και στο liebestod, και ο πάντα γαλήνιος, χαμηλόφωνος Κόκκος, που ξέρει να δημιουργεί αιμάτινες, σάρκινες, μεγαλειώδεις παραστάσεις, μου είπε: «Νομίζω πως η σύνθεση του χάους και της ελπίδας είναι αδύνατο να αποσυνδεθεί». Όπως ο θάνατος είναι αδύνατο να αποσυνδεθεί από τον έρωτα στον Βάγκνερ.

Η αισθητική είναι ίσως ο βασικότερος κώδικας του Γιάννη Κόκκου και σε αυτή την παράσταση που ετοιμάζει για τη Λυρική δημιουργεί την ατμόσφαιρα εκκινώντας από τα εικαστικά έργα που δημιουργήθηκαν μετά τον Τριστάνο. Έργα των Οντιλόν Ρεντόν [Odilon Redon] και Λεόν Σπίλιαρτ [Léon Spilliaert] με εστίαση στη νυχτερινή ατμόσφαιρα που κυριαρχεί στη δεύτερη πράξη, στο χωροχρόνο δηλαδή της σωματικής ένωσης των δύο εραστών. Όμως για μία ακόμα φορά ο Γιάννης Κόκκος δεν επιτρέπει στον εαυτό του να βυθιστεί μέσα στο έργο. Παραδίδεται σε αυτό χωρίς να κάνει την περιφερειακή όραση και τη βαρύτητα του παρόντος. Ο χρόνος που διαδραματίστηκε η ιστορία, ο χρόνος που συνέθεσε την όπερα του Βάγκνερ και το παρόν συνυπάρχουν στα σκηνικά, στα κοστούμια, στην κίνηση. Ο Γιάννης Κόκκος διευκρινίζει στο κείμενο που έγραψε για το πρόγραμμα της παράστασης: «Το έργο υφίσταται πέρα από την ηθική. Ο Τριστάνος είναι ένα όμορφο λουλούδι που φύεται σε δηλητηριασμένο χώμα. Ίσως αυτό είναι που του δίνει πλούτο και αμφισημία. Είναι κάτι το οποίο βλέπει κανείς στα φιλολογικά έργα της ίδιας εποχής. Η παράστασή μας θα δουλέψει σε διάφορα επίπεδα: εκείνο του μεσαιωνικού θρύλου, του ονειρικού ταξιδιού, του αστικού δράματος του 19ου αιώνα».

Όσον αφορά στις σκηνογραφικές λύσεις θα εκφραστούν οι ιδέες με τον πιο αφηρημένο τρόπο, ειδικά στην τρίτη πράξη. «Η τελική σκηνή είναι ένα είδος έρημης γης, στα όρια του κόσμου. Σε αυτή την Πράξη ο Τριστάνος επιστρέφει στον κόσμο του παρελθόντος του, ο οποίος έχει πλέον καταρρεύσει. Στη δεύτερη πράξη η μαγεία του ερωτικού ντουέτου σβήνει ξαφνικά προκειμένου να δώσει τη θέση της στην ημέρα, στο φως· το σκηνικό ανοίγει αποκαλύπτοντας το ίδιο το θέατρο, την πραγματικότητα. Καθώς η παράσταση προχωρεί έρχεται κανείς πλησιέστερα σε έναν κόσμο με τον οποίο μπορεί να ταυτιστεί. Το ανάλογο ισχύει για τα κοστούμια: στο τέλος τα κοστούμια είναι σχεδόν σύγχρονα. Μοιάζει σαν εξέλιξη μέσα στο χρόνο. Κατά έναν τρόπο η τελική σκηνή αντιστοιχεί περισσότερο στον πνευματικό κόσμο της εποχής μας: το συναίσθημα ενός κόσμου κατεστραμμένου» επισημαίνει ο Γιάννης Κόκκος.

Αυτό το όραμα-πρόκληση της Λυρικής θα κληθούν επίσης να υπηρετήσουν σπουδαίοι λυρικοί τραγουδιστές της παγκόσμιας σκηνής. Χαρακτηρισμένος ως «ηρωικός τενόρος» διεθνώς, ο Γερμανός Τόρστεν Κερλ θα ερμηνεύσει το ρόλο του Τριστάνου. Στο ρόλο της Ιζόλδης η κορυφαία Δανέζα σοπράνο Αν Πέτερσεν, η οποία έχει εισπράξει τις αποθεωτικές κριτικές του διεθνή τύπου ως «ιδανική Ιζόλδη». H Καταρίνα Νταλάιμαν από τη Σουηδία, η οποία θα ερμηνεύσει το ρόλο της Μπρανγκένε, θεωρείται αυτή τη στιγμή ως μία από τις πιο απαιτητικές δραματικές σοπράνο στο παγκόσμιο οπερατικό στερέωμα.

Ο Μύρων Μιχαηλίδης μάς θυμίζει πως «η παρουσίασή του “Τριστάνου’’ στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών με τη συμμετοχή ενός εξαίρετου καστ διεθνώς καταξιωμένων “βαγκνερικών’’ μονωδών, στη σκηνοθετική προσέγγιση του σπουδαίου Γιάννη Κόκκου και με τα εξαιρετικά σύνολα της ΕΛΣ, είναι ο προπομπός της μελλοντικής παρουσίασης της εμβληματικής βαγκνερικής τετραλογίας στο νέο σπίτι της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος».

Info: 21, 28, 31/1 & 4/2 18.30, Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, Αίθουσα Τριάντη, Βασ. Σοφίας & Κόκκαλη, 210 7282333, (προπώληση) 210 3662100