Δύο ορκισμένοι οπαδοί ποδοσφαιρικής ομάδας δεν θα μιλούσαν με τόσο πάθος όσο ο ηθοποιός Γιώργος Κοτανίδης και ο καθηγητής Στράτος Θεοδοσίου.* Θέμα συζήτησης ο νομπελίστας φυσικός, ζωγράφος, φοβερός ντράμερ, γυναικάς... Ρίτσαρντ Φάινμαν και αφορμή η παράσταση «QED ή τι απέδειξε ο κύριος Φάιμναν» στην οποία πρωταγωνιστεί ο πρώτος, ενώ ο δεύτερος μετά το τέλος της θα δώσει διάλεξη.
«Του την έπεφταν από φοιτήτριες μέχρι γραμματείς, αλλά και αυτός δεν άφηνε θηλυκό. Κατέβαινε σε καταγώγια και στις συνεντεύξεις του ομολογούσε πόσο ωραία ήταν· οι εφημερίδες μετά χτυπούσαν τίτλο “Νομπελίστας συχνάζει σε μπαρ με γυμνόστηθες”. Όταν δούλευε για την ατομική βόμβα στο Λος Άλαμος προκειμένου να πείσει τους υπεύθυνους πως δεν ήταν ασφαλή τα σχέδια μέσα στο χρηματοκιβώτιο, το άνοιξε! Από τότε κανένα χρηματοκιβώτιο δεν μπορούσε να μείνει κλειστό, αν ο ίδιος έβαζε στο μυαλό του να το... διαρρήξει. Ασχολήθηκε και με την αποκρυπτογράφηση της γραφής των Μάγια. Δηλαδή, αυτός ο άνθρωπος εκτός από μεγάλος επιστήμονας ήταν ένα ολόκληρο πακέτο που σε κάνει να πρασινίζεις από τη ζήλεια» θα πει γελώντας ο Στράτος Θεοδοσίου.
Tο QED, που είναι και στον τίτλο της παράστασης «QED ή τι απέδειξε ο κύριος Φάιμναν» είναι η θεωρία που καθιέρωσε τον Φάινμαν. M’ ένα σύνολο εξισώσεων να υπολογίζουν θεωρητικά τις αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στα άτομα και την ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία θεμελίωσε την Κβαντική Ηλεκτροδυναμική. Είναι και τα αρχικά της φράσης «Quod Erat Demonstrandum», η λατινική μεταγραφή του ελληνικού «όπερ έδει δείξαι» (αυτό ακριβώς που έπρεπε να αποδείξουμε).
«Αδιανόητη προσωπικότητα! Αναγεννησιακός άνθρωπος» θα πει ο Γιώργος Κοτανίδης. «Όταν τον κάλεσαν στη Βραζιλία να αναδιοργανώσει τα τμήματα Φυσικής των πανεπιστημίων αυτός πήγαινε σε γκρουπ και έπαιζε ντραμς. Μια φορά έπαιξε μαζί με 200 μουσικούς κρουστών και ένας γέρος, δείχνοντάς τον, είχε πει “να, σαν αυτόν πρέπει να παίζετε”. Τον είχαν χαρακτηρίσει “άνθρωπο του τσίρκου” για τον τρόπο που έδινε τις διαλέξεις. Κάθε διάλεξη ήταν ένα γεγονός. Όταν ήρθε στην Κρήτη το ’78-’79 για ένα συνέδριο, όπου και τιμήθηκε, δεν του είχαν κανονίσει κάποια διάλεξη και ζήτησε ο ίδιος να δώσει. Μάζεψαν κόσμο από παντού και όσοι την παρακολούθησαν δεν μπορούν να την ξεχάσουν. Άσε που την είχε πέσει σε όλες τις γραμματείς...» θα πει ο Γιώργος Κοτανίδης.
Εσείς, κύριε Θεοδοσίου, τον είδατε ποτέ από κοντά;
«Δυστυχώς όχι. Έφυγε από τη ζωή το ’88 και για πολλά χρόνια είχε ταλαιπωρηθεί από τον καρκίνο. Γαμώτο, ήταν 70 χρονών και ποιος ξέρει πόσα άλλα θα μπορούσε να δώσει».
Περιέγραψε τις αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στα στοιχειώδη σωματίδια με απλά διαγράμματα, τα οποία έμειναν γνωστά ως διαγράμματα Feynman. O Γ.Κ. εξηγεί: «Είχε μια εικονοκλαστική προσέγγιση. Λέει στο έργο: “Οι άλλοι δουλεύουν με σκέτες εξισώσεις, αλλά εγώ έχω ανάγκη να τα σχεδιάσω· να κάνω έναν οδικό χάρτη, και έχει γούστο να αποδειχτούν χρήσιμα”». Τελικά όλα τα επιστημονικά περιοδικά γέμισαν με αυτά τα σκιτσάκια. «Ήταν διαισθητικός επιστήμονας» θα πει ο Στ.Θ. Και τι σημαίνει διαίσθηση; «Διαίσθηση είναι η ικανότητα να συλλαμβάνεις το σωστό πιο μπροστά από τους άλλους. Έλεγε “αυτό, ΜΑΛΛΟΝ, ισχύει” πριν ολοκληρώσει την περιπέτεια της απόδειξης».
Γ.Κ. «Ο πυρηνικός φυσικός Χανς Μπέτε είχε πει πως οι μεγάλοι επιστήμονες χωρίζονται στους θετικούς και στους μάγους – που και αυτοί βέβαια ασχολούνται με την απόδειξη της θεωρίας τους. Ο Φάινμαν ήταν μάγος. Ένωσε τις τρεις από τις τέσσερις φυσικές δυνάμεις. Τον ηλεκτρομαγνητισμό, την ασθενή πυρηνική δύναμη υπεύθυνη για τις διασπάσεις και την ισχυρή πυρηνική δύναμη...»
Στ.Θ. «...είδες που πριν από ηθοποιός είσαι τελικά φυσικός;»
Γ.Κ. «Με απείλησαν πως θα μου δώσουν πτυχίο...» (γέλια)
Άρα πού καταλήγουμε; Είναι θέμα DNA η διαίσθηση; Αν ναι, το ταλέντο πώς σε οδηγεί προς την τέχνη ή προς την επιστήμη;
Στ.Θ. «Αν είχαμε ένα βιολόγο στην παρέα ίσως μας έλυνε την απορία. Το σίγουρο είναι, όμως, πως χρειάζεται και σκληρή δουλειά».
Γ.Κ. «Στο έργο λέει σε μια φοιτήτριά του “Πρέπει να αφιερώσεις χρόνο και σκέψη”».
Στ.Θ. «Μόνο που ο Φάινμαν από μικρός έδειξε την κλήση του στις επιστήμες, κάτι που δεν συμβαίνει τόσο συχνά. Στην τελευταία τάξη του Γυμνασίου κέρδισε το πανεπιστημιακό πρωτάθλημα των Μαθηματικών στη Νέα Υόρκη. Στα 25 του έδινε διάλεξη και είχε όλη την επιστημονική αφρόκρεμα της εποχής στο ακροατήριο. Αϊνστάιν, Βόλφγκαν Πάουλι...»
Γ.Κ. «Μιλώντας για τη διαίσθηση θα κάνω μια αναγωγή στο θέατρο. Όταν βγήκαμε στην Ελεύθερη Σκηνή θεωρηθήκαμε λίγο πολύ όλοι καλοί. Όμως ο Νίκος Σκυλοδήμος πήγαινε κατευθείαν στην ουσία και δεν περίμενε, όπως εμείς, να μας οδηγήσουν οι δάσκαλοι. Έπαιζε και ήταν ήδη ηθοποιός».
Ο Φάινμαν θα μπορούσε να πει σε μια γυναίκα «καλά, κινείσαι σαν ηλεκτρόνιο»;
(γέλια) Στ.Θ. «Ωραίο! Αν σκεφτείς πως οι μαθηματικοί βλέπουν μια εξίσωση και λένε “πω, πω, ένας χώρος!”, ναι, γιατί όχι;»
Γ.Κ. «Λέει σε κάποια στιγμή πως ήθελε να μάθει ζωγραφική για να μπορέσει να εκφράσει το πώς αισθάνεται την ομορφιά του κόσμου. “Είναι δύσκολο να το περιγράψω γιατί είναι αίσθημα. Είναι ο θαυμασμός μου για τη μαθηματική ομορφιά της φύσης. Για το πώς λειτουργεί από μέσα. Είναι ένα αίσθημα επιστημονικού δέους μπροστά στη δόξα του σύμπαντος, όπως αποτυπώνεται σε μια ζωγραφιά. (παύση) Ήταν βέβαια και τα γυμνά μοντέλα. Συνεννοηθήκαμε;”»
Ασχολήθηκε και με την κατασκευή της ατομικής βόμβας. Κι εδώ ερχόμαστε στη σχέση της ηθικής με την επιστήμη.
Γ.Κ. «Στην παράσταση υπάρχει ένα σχόλιο από μέρους του. Πως ξεκίνησαν για την κατασκευή της φοβούμενοι ότι θα τους προλάβει ο Χίτλερ· άρα για το σωστό λόγο. Στο τέλος επισημαίνει όμως πως όλο αυτό κατέληξε μια πανηλίθια ιδέα».
Στ.Θ. «Για τον Φάινμαν και για τον Αϊνστάιν έλεγαν πως δεν ήθελαν να συμμετάσχουν, αλλά δέχτηκαν λόγω της βόμβας που κατασκεύαζε ο Χίτλερ. Το μη χείρον, βέλτιστον. Κανείς δεν ξέρει την αλήθεια. Από την άλλη, δύσκολα βλέπω έναν επιστήμονα να κάνει πίσω όταν μπλεχτεί σε μια υπόθεση ανακάλυψης, ακόμη και με κόστος τη ζωή του. Το ζεύγος Κιουρί έλεγε “τι ωραία που λαμπυρίζει το ράδιο” και η Μαρία έφαγε τη ραδιενέργεια της ζωής της και πέθανε από λευχαιμία. Ο Φάινμαν πέθανε από καρκίνο...»
Γ.Κ. «Στην παράσταση τον ακούς να περιγράφει την πρώτη δοκιμή. Μάλιστα, σημειώνει πως ήταν ο μοναδικός που την είδε χωρίς να φοράει μαύρα γυαλιά, καθισμένος σ’ ένα φορτηγό με το παρμπρίζ να τον προφυλάσσει από την ακτινοβολία».
Στ.Θ. «Νομίζω πως ένιωθαν λίγο υπεράνθρωποι και δεν πίστευαν πως θα πάθουν καρκίνο».
Τους περισσότερους επιστήμονες τους ενδιαφέρει το ταξίδι ή η Ιθάκη;
Γ.Κ. «Έχει πολύ ενδιαφέρον αυτό που λες. O πολύ γνωστός ηθοποιός Άλαν Άλντα ήταν αυτός που είχε ζητήσει από τον Peter Parnell να γράψει το έργο. Όταν τον πρωτοέπαιξε, λοιπόν, στο κείμενο του προγράμματος για την περιπέτεια της συγγραφής έγραψε και το εξής: “Δεν ξέρω τι καταφέραμε, αλλά σημασία είχε το ταξίδι”».
Στ.Θ. «Έτσι είναι. Μόνο που αν θέλεις να κάνεις ταξίδι στη Φυσική αυτό μπορείς να το πραγματοποιήσεις μόνο σε μια μεγάλη χώρα. Γιατί αν μιλάμε για την Ελλάδα... ξέχνα το. Ενώ στην Αμερική οι άνθρωποι είναι 50 χρόνια μπροστά».
Γ.Κ. «Η Αμερική στο μόνο που χάνει είναι πως δεν έχει την παράδοση του Διαφωτισμού. Ο Φάινμαν είναι χωμένος στην επιστήμη του. Δεν έχει, ας πούμε, τις φιλοσοφικές ανησυχίες του Αϊνστάιν που έρχεται από την Ευρώπη».
Στ.Θ. «Δεν είναι απίστευτο που οι περισσότεροι μεγάλοι φυσικοί είναι εβραϊκής καταγωγής; Ίσως, τελικά, αυτή η διασπορά να έπαιξε ρόλο. Το αίσθημα της επιβίωσης; Ποιος ξέρει;»
Γ.Κ. «Είναι ταλαντούχος λαός. Η συνεχής μετακίνηση τους έκανε ανήσυχους».
Στ.Θ. «Κι εμείς είμαστε. Θα πάρουμε ποτέ Νομπέλ στις θετικές επιστήμες δουλεύοντας στην Ελλάδα; Εδώ, θα μου πεις, δεν δώσαμε έδρα στον Νανόπουλο. Αλλά πώς να του δώσουμε έδρα όταν θέσεις πρυτάνεων είναι θέμα συνδιαλλαγής με παρατάξεις; Να έρθει ο Νανόπουλος εδώ και να δείξει πως ο βασιλιάς είναι γυμνός; Είναι και τσαμπουκάς. Θυμάμαι, έλεγαν κάποιοι από αυτούς που ήταν να τον εκλέξουν “γιατί να τον φέρουμε εδώ; Θα κάνει εργαστήρια;”. Αδιανόητο! Έχεις έναν τέτοιο επιστήμονα που μπορεί να ανοίξει γέφυρες με τα μεγαλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου κι εσύ μιλάς για εργαστήρια; Φυσική στην Ιταλία δεν υπήρχε. Έγινε κορυφαία με την εμφάνιση του Φέρμι. Εξαιτίας του οι καθηγητές άρχισαν να πηγαινοέρχονται στην Αμερική και να γίνονται συνεχώς καλύτεροι. Εμείς δεν θέλουμε τους καλύτερους».
Γ.Κ. «Ο Νανόπουλος δεν μπορούσε με τίποτα να καταλάβει την απροθυμία των εδώ καθηγητών να περάσουν αξιολόγηση, όταν ο ίδιος περνούσε δύο φορές το χρόνο. Το είχα διαβάσει σε μια συνέντευξη. Αχ, αυτοί οι μηχανισμοί της μετριότητας...»
Στ.Θ. «Άντε να πεις πως οι θετικές επιστήμες θέλουν πάρα πολλή δουλειά, εξειδικευμένα εργαστήρια κ.λπ. Δεν θα έπρεπε το Θεολογικό, το Αρχαιολογικό, το Φιλοσοφικό τμήμα μας να ήταν από τα καλύτερα στον κόσμο;»
Γ.Κ. «Καλά. Εδώ ανακαλύφθηκε ο τάφος της Αμφίπολης και μας μιλούσε η Παναγιωταρέα γι’ αυτόν...»
Στ.Θ. «Αν σκεφτείς πως δημοσιεύουμε εργασίες σε περιοδικά που φτιάχνουμε εμείς... Πού είναι οι εργασίες σε καταξιωμένα περιοδικά του εξωτερικού; Πού είναι ο διάλογος με την παγκόσμια επιστημονική κοινότητα; Από την άλλη, βλέπεις πόσο θριαμβεύουν οι Έλληνες όταν δουλεύουν στο εξωτερικό! Αλλά τι το ψάχνουμε; Θυμάμαι, έκανα “Η μαγεία της Φυσικής” στην κόρη μου, προκειμένου να της προκαλέσω την αγάπη και το ενδιαφέρον. Στο πρώτο δίμηνο του σχολείου στη Φυσική πήρε 12! Στο δεύτερο 13. Οι φιλενάδες της 18 και 19. Προσωπικά είχα την αίσθηση πως ήταν άριστη. Ρωτάω τον καθηγητή της και μου λέει “α, είναι πολύ αδύναμη!”. Τρελάθηκα. Ένας φίλος μου είχε πει “α, κατάλαβα, εσύ της κάνεις Φυσική”. Τελικά το πρόβλημα ήταν πως στο σχολείο μάθαιναν απ’ έξω πανδύσκολες ασκήσεις και όχι την ουσία. Η κόρη μου έγραψε 19 στο τέλος, αλλά όταν τη ρώτησα αν θυμάται κάτι, μου απάντησε “απολύτως τίποτα”».
Γ.Κ. «Εγώ ανακάλυψα τη Φυσική μετά από το σχολείο και το πανεπιστήμιο. Όπως έλεγε και ο φίλος Βαλαβανίδης “έναν π**** είχαμε καταλάβει”».
Η παράσταση γίνεται με την αρωγή της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών. Σε συγκεκριμένες ημερομηνίες, πριν ή μετά την παράσταση, γνωστοί Έλληνες φυσικοί θα συζητούν με το κοινό. Θέμα της συζήτησης του Στράτου Θεοδοσίου η «Αναζήτηση ευφυούς ζωής στο σύμπαν, διαστημικές αποστολές» (23/11). «Δεν νομίζω πως υπάρχει ζωή, αλλά επειδή δεν υπάρχουν μέχρι σήμερα αποδείξεις, ποιος μπορεί να απαντήσει με σιγουριά; Εξάλλου γιατί να είμαστε ο μοναδικός πλανήτης με ζωή; Απλά φαντάζομαι πως οι εξωγήινοι δεν θα είναι σαν εμάς. Οι βιολόγοι που ρώτησα μου απάντησαν πως μάλλον θα έχουν μεγάλο εγκέφαλο, ίσως να μην έχουν πολλά άκρα γιατί αυτά κουράζουν, θα έχουν τρόπο να επικοινωνήσουν... Στους φοιτητές μου πάντως λέω πως αν έρθει ποτέ ένας εξωγήινος στη γη θα πει “πω! πω! την κατοικούν κάτι δίποδα γεμάτα τρύπες!”».
Ο Ιούλιος Βερν προφήτευσε τόσες ανακαλύψεις. Υπάρχουν ταινίες ή νεότερα βιβλία που σας φαίνονται προφητικά;
Στ.Θ. «Τρελαίνομαι για τις διαστημικές ταινίες – δεν αρέσουν στη γυναίκα μου και τις βλέπω μόνος μου» (γέλια). «Είναι σχεδόν βέβαιο πως για τα σενάρια αυτών των ταινιών έχουν δουλέψει και επιστήμονες. Για παράδειγμα, ο τρόπος που καταστρέφουν τον αστεροειδή στον “Αρμαγεδδών” έχει απόλυτη επιστημονική βάση. Αυτό θα κάνουμε το 2028 ή το 2029, που περιμένουμε ένα ανάλογο αστεροειδή ή μετεωρίτη να πλησιάσει τη γη. Γενικά είμαι ένας άνθρωπος που δεν πιστεύω πως πάντα 1+1 κάνουν 2. Οπότε αφήνομαι να με παρασύρει η φαντασία...»
Γ.Κ. «Αυτός είναι και ένας λόγος που είχαν τόση επιτυχία οι εκπομπές σου στην τηλεόραση (σ.σ. “Έτσι βλέπω τον κόσμο” και το “Σύμπαν που αγάπησα”. Τις παρουσίαζε με τον καθηγητή Αστροφυσικής Μάνο Δανέζη στην κρατική τηλεόραση και γνώρισαν μεγάλη επιτυχία). Το έβλεπες σαν παιχνίδι. Πάντως, η Ένωση Ελλήνων Φυσικών είναι η μόνη επιστημονική ένωση που γνωρίζω, η οποία δεν έχει το συνδικαλισμό ως πρώτο θέμα».
(γέλια) Στ.Θ. «Οκ, έχει δίκιο. Όλο το χρόνο η Ένωση κάνει μια σειρά διαλέξεων με τίτλο “Η Φυσική μαγεύει”. Γυρνάμε όλη την Ελλάδα με τη συμμετοχή των άριστων και θίγοντας θέματα αιχμής. Αυτό όμως που θέλω είναι να έρθουν όλοι οι φοιτητές να δουν την παράσταση. Τους το λες και το ξαναλές και ξεχνούν. Τι άλλο να κάνω;»
Γ.Κ. «Εγώ πάντως τρελάθηκα από τη χαρά μου, όταν ήρθαν φοιτητές στο τέλος μιας παράστασης και μου είπαν πως ήθελαν να σηκώσουν το χέρι και να κάνουν διευκρινιστικές ερωτήσεις». (γέλια)
Στ.Θ. «Καλά, έχω δει πολλές φορές την παράσταση, όταν την είχε ξανανεβάσει, κι έχω πει πως ο Κοτανίδης πλέον έχει μεταμορφωθεί σε Φάινμαν!»
Γ.Κ. «Με έχει επηρεάσει, δεν υπάρχει αμφιβολία. Θα βγάλω μια ποιητική συλλογή στον Γαβριηλίδη με τίτλο “Ηθοποιός σημαίνει φως;”. Σε κάποιο σημείο λέω πως ο ρόλος τελικά είναι μια άλλη κβαντική εκδοχή του εαυτού σου».
Στ.Θ. «Τι είπες τώρα! Πολύ ωραίο. Σημείωσέ το αυτό στη συνέντευξη»... (γέλια)
* Ο Στ.Θ. είναι αναπληρωτής καθηγητής της Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Αστρονομίας και των Φυσικών επιστημών, Τομέας Αστροφυσικής-Αστρονομίας-Μηχανικής, Τμήμα Φυσικής Πανεπιστήμιου Αθηνών & Πρόεδρος της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών.
Πόση βία κρύβουν οι σχολικές τάξεις; Μπορούμε να διδάξουμε με τη βία; Γιατί είναι σημαντικό να δουν εκπαιδευτικοί και μαθητές την παράσταση «Η Μέρα της Φούστας»;
Τι μας είπε για τα ιστορικά γεγονότα και τη σχέση τους με το σήμερα, τους ακίνητους ταξιδιώτες και την παράσταση «Ματαρόα στον ορίζοντα» στην Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ
11°
