Μεχρνούς Αλιά: Τι μας είπε η Ιρανοαμερικανίδα σκηνοθέτιδα για τη νέα της ταινία «1001 Frames»

Ενώ ο δημόσιος διάλογος γύρω από το φύλο και τη σεξουαλικότητα έχει γίνει πιο σύνθετος από ποτέ  με τη διεύρυνση των έμφυλων ταυτοτήτων και την αμφισβήτηση των παραδοσιακών ρόλων, το παράδοξο παραμένει: ζούμε σ’ έναν κόσμο όπου ο ανδρικός λόγος εξακολουθεί να έχει το προνόμιο της εξουσίας. Από τα τηλεοπτικά πάνελ και τις πολιτικές αντιπαραθέσεις μέχρι τις πιο απλές, καθημερινές συζητήσεις, το mansplaining επιβιώνει ως σύμπτωμα ενός βαθύτερου μηχανισμού: της επιβολής του «κυρίαρχου φύλου», που ακόμη χρησιμοποιεί τα ίδια εξουσιαστικά μέσα για να ορίζει τον χώρο, τον λόγο, τη σιωπή.

Το φεμινιστικό κίνημα, παρά τις κατακτήσεις του, εξακολουθεί να παλεύει με αυτό το υπόλειμμα πατριαρχίας,  μια αόρατη αλλά υπαρκτή δομή που επιβιώνει ακόμη και μέσα στις πιο προοδευτικές κοινωνίες. Κι αν αυτά ισχύουν για τη Δύση, φανταστείτε πόσο πυκνώνουν οι αντιφάσεις σε μια κοινωνία όπως αυτή του Ιράν, όπου οι γυναίκες διεκδικούν το δικαίωμα στην ορατότητα μέσα σ’ ένα σύστημα που τις θέλει αόρατες.

Σε αυτό το πλαίσιο, το «1001 Frames» της Ιρανοαμερικανίδας σκηνοθέτιδας Μεχρνούς Αλιά (Mehrnoush Alia), που προβλήθηκε στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, μοιάζει με ψυχολογικό τεστ για το βλέμμα του θεατή. Μια ταινία σχεδόν απογυμνωμένη από κινηματογραφικά μέσα –μια καρέκλα, ένα φως, ένα πρόσωπο– κι όμως ικανή να διατηρήσει αμείωτο το ενδιαφέρον μέχρι το τέλος. Από τα πρώτα της καρέ ένιωσα πως είχα μπροστά μου κάτι περισσότερο από μια αλληγορία για την εξουσία· είχα μια ταινία που κατορθώνει να μεταφράσει τη σύγχυση των φύλων και τη βία της ματιάς σε καθαρή κινηματογραφική γλώσσα. Έτσι, αποφάσισα να μιλήσω με τη δημιουργό της.

Η σκηνοθέτρια Μεχρνούς Αλιά μιλάει για την ταινία της «1001 Frames»

Το σκηνικό του «1001 Frames» είναι σχεδόν θεατρικό: μια καρέκλα, ένα φως, μια αίσθηση διαρκούς απειλής. Γιατί επιλέξατε έναν τόσο ριζικά μινιμαλιστικό χώρο;

Ήθελα να παγιδεύσω τόσο το κοινό όσο και την ερμηνεύτρια στο ίδιο ψυχολογικό πλαίσιο, με όσο το δυνατόν λιγότερους περισπασμούς. Όταν υπάρχουν ελάχιστα στοιχεία στην εικόνα, νιώθεις αμέσως ότι κάτι πρόκειται να συμβεί. Η αίθουσα της οντισιόν από μόνη της κουβαλά θεατρικότητα· εκεί ερμηνεύεις, σε παρακολουθούν και σε κρίνουν – υπάρχει τεράστια ανισορροπία δύναμης. Αφαιρώντας τα πάντα γύρω, η ένταση πολλαπλασιάζεται. Όταν δεν υπάρχει τίποτα για να κρυφτείς πίσω του, κάθε παύση, κάθε ανάσα φορτίζεται. Αυτή η λιτότητα δημιουργεί τον τρόμο· ένα μόνο βλέμμα ή μια μικρή κίνηση μπορεί να κουβαλά τεράστιο βάρος. Όταν αφαιρούνται όλοι οι περισπασμοί, αποκαλύπτεται η ψυχολογική ένταση ανάμεσα σ’ αυτόν που παρατηρεί και σ’ αυτόν που παρατηρείται. Είναι ο πιο άμεσος τρόπος να δείξεις πώς η εξουσία μπορεί να μετατρέψει το καθημερινό σε κάτι τρομακτικό.

Η εξουσία συχνά λειτουργεί μ’ αυτόν τον τρόπο: κρύβεται πίσω από έναν τόνο, μια σιωπή, μια υπόνοια. Είναι περισσότερο αυτό που δεν λέγεται ή δεν φαίνεται.

Υπάρχει μια συνεχής αμφισημία: βλέπουμε μια πραγματική οντισιόν, μια ερμηνεία ή κάτι ανάμεσα στα δύο; Πόσο σκόπιμη ήταν αυτή η σύγχυση ως κινηματογραφικό εργαλείο;

Από την αρχή αποφάσισα ότι η ταινία έπρεπε να φαίνεται όσο το δυνατόν πιο αληθινή για να έχει το αποτέλεσμα που ήθελα. Γι’ αυτό και όλα γυρίστηκαν μέσα από την κάμερα της οντισιόν· δεν αλλάζουμε ποτέ οπτική γωνία, δεν «κόβουμε» σε άλλη κάμερα. Οι χαρακτήρες βασίζονται σε πραγματικούς ανθρώπους, των οποίων τις ιστορίες ερεύνησα. Ήθελα το κοινό να αναρωτιέται συνεχώς αν αυτό που βλέπει είναι αληθινό ή αναπαράσταση – αυτή η αβεβαιότητα δημιουργεί επιπλέον ένταση. Ταυτόχρονα, θέτει ένα ηθικό ερώτημα: έχουμε ακούσει πολλά για σκηνοθέτες που χειραγωγούν τους ηθοποιούς τους· τι συμβαίνει όταν ο θεατής γίνεται συνένοχος, βλέποντας τα πάντα μέσα από το βλέμμα του σκηνοθέτη;

Η ίδια η οντισιόν είναι μια θολή ζώνη ανάμεσα στην αλήθεια και την ερμηνεία. Αναζήτησα αυτή την αμφισημία αντί να την ξεκαθαρίσω. Αυτή η αβεβαιότητα μάς κρατά σε εγρήγορση απέναντι στο πώς λειτουργεί η εξουσία  και πόσο εύκολα σβήνει το όριο ανάμεσα στη γνησιότητα και στη χειραγώγηση όταν κάποιος βρίσκεται υπό παρατήρηση.

Ο άνδρας σκηνοθέτης μέσα στην ταινία είναι μια τρομακτική παρουσία, κι όμως δεν τον βλέπουμε ποτέ καθαρά. Ήταν αυτό μια μεταφορά για το πώς η εξουσία κρύβεται σε κοινή θέα;

Η απόφαση να μην τον δείξω ποτέ πλήρως ήταν απόλυτα συνειδητή. Στη μικρού μήκους εκδοχή του φιλμ είχα τραβήξει μερικές σκηνές όπου φαινόταν, αλλά στο μοντάζ τις έκοψα και συνειδητοποίησα πόσο πιο ισχυρό γίνεται όταν δεν τον βλέπεις. Έτσι, στη μεγάλου μήκους ταινία δεν τον κινηματογράφησα καθόλου. Θέλω το κοινό να τον αισθάνεται, όχι να τον βλέπει. Το να μην τον γνωρίζεις είναι πιο δυνατό, γιατί υπονοεί ότι θα μπορούσε να είναι οποιοσδήποτε, κι αυτό είναι πιο ανησυχητικό από το να τον περιορίσεις σε ένα συγκεκριμένο πρόσωπο.

Η εξουσία συχνά λειτουργεί μ’ αυτόν τον τρόπο: κρύβεται πίσω από έναν τόνο, μια σιωπή, μια υπόνοια. Είναι περισσότερο αυτό που δεν λέγεται ή δεν φαίνεται.

Γυρίσατε την ταινία μυστικά στο Ιράν, ενώ ζείτε στις Ηνωμένες Πολιτείες. Πώς διαχειριστήκατε τους κινδύνους, τόσο καλλιτεχνικά όσο και προσωπικά;

Η αλήθεια είναι πως το γύρισμα δεν ήταν το πιο δύσκολο κομμάτι. Επειδή όλα έγιναν σε εσωτερικούς χώρους, μπορούσαμε να μείνουμε διακριτικοί. Το πραγματικό θάρρος ανήκει στους ηθοποιούς μου,  εκείνοι ρίσκαραν περισσότερο. Εγώ ήξερα πάντα πως, στη χειρότερη περίπτωση, θα μπορούσα να φύγω, χάρη στη διπλή υπηκοότητά μου. Οι υπόλοιποι δεν είχαν αυτή την επιλογή.

Η μεγάλη πρόκληση ήρθε μετά, όταν μάθαμε ότι η ταινία θα έκανε πρεμιέρα στο Φεστιβάλ Βερολίνου ως η μοναδική μεγάλου μήκους από το Ιράν. Ξαφνικά τράβηξε πολλή προσοχή και μαζί της ήρθε και ο φόβος. Νιώθαμε περηφάνια, αλλά και άγχος για το τι θα σήμαινε αυτή η δημοσιότητα για όσους είχαν μείνει πίσω. Ένιωθα και νιώθω υπεύθυνη για την ασφάλειά τους.

Ακόμα και τώρα, όταν συμβαίνει κάτι, όπως η βράβευσή μου στη Θεσσαλονίκη, η πρώτη μου σκέψη δεν είναι «θα το γιορτάσω», αλλά «θα γραφτεί αυτό στις εφημερίδες του Ιράν;». Γιατί, όταν το νέο κυκλοφορήσει, δεν μπορείς να το ελέγξεις πια. Φυσικά θέλεις το έργο σου να το δουν άνθρωποι, αλλά πάντα υπάρχει αυτή η σκιά του φόβου πόσο μακριά μπορεί να φτάσει πριν κάποιος αποφασίσει να το κάνει δύσκολο για σένα ή για όσους αγαπάς.

Κατά τη γνώμη σας, η τέχνη είναι ένας ασφαλέστερος χώρος για να καταγγείλει κανείς την κακοποίηση ή αναπαράγει τελικά τις ίδιες ιεραρχίες που καταγγέλλει;

Θέλουμε να πιστεύουμε ότι η τέχνη είναι ασφαλέστερος χώρος, αλλά συχνά καθρεφτίζει τις ίδιες ιεραρχίες που προσπαθεί να αποκαλύψει. Οι δομές εξουσίας μεταμφιέζονται σε δημιουργικότητα, καθοδήγηση, “όραμα”  και μαζί τους έρχεται η κατάχρηση. Αυτή η ψευδαίσθηση ασφάλειας μέσα στον καλλιτεχνικό χώρο είναι μέρος του «1001 Frames». Εκεί που υποτίθεται ότι υπάρχει ελευθερία, πολύ εύκολα όλα μετατρέπονται σε έλεγχο.

Παρ’ όλα αυτά, πιστεύω βαθιά στη δύναμη της τέχνης να στηλιτεύει την κατάχρηση εξουσίας, αλλά μόνο αν είμαστε ειλικρινείς για το πώς κυκλοφορεί η εξουσία μέσα στις ίδιες μας τις πρακτικές: ποιος μιλά, ποιος ακούει, και ποιος μένει αόρατος.

Το «1001 Frames» είναι μια ταινία για το βλέμμα, αλλά και για τη φωνή που κόβεται: Η Μεχρνούς Αλιά δεν ενδιαφέρεται να δείξει τον «κακό» άντρα, αλλά τον μηχανισμό που τον παράγει: τη σιωπή, τη συνήθεια, την αποδοχή του mansplaining ως φυσικού τρόπου επικοινωνίας. Και ίσως αυτό είναι που κάνει την ταινία της τόσο τρομακτική και τόσο αληθινή: το ότι δεν αφορά μόνο το Ιράν, αλλά όλους μας.