Κλέμπερ Μεντόνσα Φίλιου: «Το σινεμά είναι ένα σπουδαίο μέσο επικοινωνίας»

Ήταν το 2008 όταν το ντοκιμαντέρ "Critico" μελέτησε εκτενώς μια ιδιαίτερη και κρίσιμη σχέση για τον χώρο του σινεμά, αυτή μεταξύ των κινηματογραφιστών και των κριτικών κινηματογράφου. Το φιλμ περιέγραφε τις διαχρονικές συγκρούσεις μεταξύ δημιουργών και παρατηρητών, καλλιτεχνών και κριτικών. Στο πλάνο μπήκαν όλα τα στοιχεία που συνθέτουν την κινηματογραφική εμπειρία. Από τον ενθουσιασμό της δημιουργίας, την απόγνωση για τη συχνή έλλειψη χρηματοδότησης, τη σύγκρουση δυναμικών προσωπικοτήτων και τέλος την αφετηρία και τον τρόπο σκέψης του παρατηρητή-κριτικού. Για οκτώ ολόκληρα χρόνια, ο σκηνοθέτης και κριτικός Κλέμπερ Μεντόνσα Φίλιου συγκέντρωσε απόψεις γύρω από το θέμα, αξιοποιώντας την εμπειρία του βάσει και των δύο αυτών ιδιοτήτων. Ανάμεσα στις απόψεις αυτές μάλιστα, κάποιες είχαν ιδιαίτερη βαρύτητα όπως του Κώστα Γαβρά, του Γκας Βαν Σαντ και του Σάμιουελ Λ. Τζάκσον. Το "Critico" είναι μία από τις κορυφαίες στιγμές στην καριέρα του Κλέμπερ Μεντόνσα Φίλιου, ενός κινηματογραφιστή του οποίου οι ταινίες έχουν περισσότερα από 120 βραβεία, εντός και εκτός Βραζιλίας.

Σκηνοθέτης, σεναριογράφος, παραγωγός και κριτικός κινηματογράφου, ο Κλέμπερ Μεντόνσα Φίλιου απέκτησε αρχικά πτυχίο δημοσιογραφίας και εργάστηκε σε εφημερίδες του Ρίο ντε Τζανέιρο και Σάο Πάολο, μεταξύ άλλων και ως κριτικός. Η κατάληξη "Filho" στο όνομά του είναι η λέξη «γιος» στα πορτογαλικά, κάτι αντίστοιχο δηλαδή με το αγγλικό "Junior" ή "Jr". Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 θα κάνει τα πρώτα του βήματα στη σκηνοθεσία, στον χώρο συγκεκριμένα των ντοκιμαντέρ και βίντεο κλιπ. Η επιτυχία του "Critico" θα τον οδηγήσει στην παραγωγή πολλών ακόμα ταινιών μικρού και μεγάλου μήκους, καθώς και ντοκιμαντέρ, ανάμεσα στις οποίες θα ξεχωρίσουν τα "Neighbouring Sounds" (2012), "Aquarius" (2016), "Bacurau" (2019) και "The Secret Agent" (2025). Έχει συμμετάσχει σε ιδιαίτερα σημαντικά φεστιβάλ κινηματογράφου όπως αυτά της Νέας Υόρκης και της Κοπεγχάγης, ενώ έχει λάβει μέρος και στο αντίστοιχο των Καννών, στην ενότητα «Δεκαπενθήμερο των Σκηνοθετών». Στις Κάννες υπήρξε μέλος της κριτικής επιτροπής, κάτι που έχει διατελέσει και στο φεστιβάλ της Βενετίας.

Πριν από λίγες ημέρες ο σκηνοθέτης βρέθηκε στη χώρα μας και συγκεκριμένα στο Costa Navarino στη Μεσσηνία, στο πλαίσιο της 10ης συνάντησης του Oxbelly Retreat. Πρόκειται για μια ετήσια συγκέντρωση ανθρώπων του σεναρίου και της μυθοπλασίας, η οποία είναι αφιερωμένη στην ανταλλαγή ιδεών, την εμβάθυνση της τέχνης και τη διεύρυνση των καλλιτεχνικών οριζόντων μέσω του διαπολιτισμικού διαλόγου. Το Oxbelly Retreat 2025 περιελάμβανε προγράμματα και υποτροφίες για συγγραφείς που εργάζονται στον κινηματογραφικό χώρο, αναπτύσσοντας ιδέες που φιλοδοξούν να παρουσιάσουν σε ένα ευρύτερο και διεθνές κοινό. Σύμφωνα με τον Διευθυντή του Προγράμματος Σεναριογράφων, κο Radu Jude:

«Πολλές φορές ο Jean-Luc Godard εξέφρασε την ιδέα ότι ο αμερικανικός κινηματογράφος βρισκόταν στο απόγειό του όταν οι κινηματογραφιστές συναντιόντουσαν στην καφετέρια των στούντιο. Και ήταν επίσης επειδή μιλούσαν μεταξύ τους που οι κινηματογραφιστές της Nouvelle Vague ή του Νέου Γερμανικού Κινηματογράφου της δεκαετίας του '60 κ.λπ. γίνονταν καλύτεροι: μέσω της ανταλλαγής ιδεών για τον κόσμο και για τον κινηματογράφο. Αυτό είναι το μόνο πνεύμα που μπορώ να φανταστώ για το φετινό Oxbelly: μια παθιασμένη και φιλική ανταλλαγή ιδεών για να μας κάνει όλους - συναδέλφους, διοργανωτές, συμβούλους - να σκεφτούμε καλύτερα».

Το Oxbelly είναι ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός που ιδρύθηκε το 2015 από τον Χρήστο Β. Κωνσταντακόπουλο, ιδρυτή της Faliro House productions. Μέσω της δράσης του, ο οργανισμός επιχειρεί να χτίσει γέφυρες μεταξύ των ΗΠΑ και της Ευρώπης, αναπτύσσοντας διεθνή προγράμματα για συγγραφείς και αφηγητές, όπως εν προκειμένω το "Oxbelly Retreat". Στο παρασκήνιο της ετήσιας αυτής συνάντησης, ο Κλέμπερ Μεντόνσα Φίλιου μίλησε στην Athens Voice για την πορεία του στον κινηματογράφο και το ντοκιμαντέρ, ενώ μοιράστηκε και την εσωτερική σύγκρουση της ιδιότητας του κινηματογραφιστή, με αυτή του κριτικού.

Κλέμπερ Μεντόνσα Φίλιου: Το Oxbelly Retreat και οι ταινίες του 

Βρεθήκατε πρόσφατα στη Μεσσηνία στο πλαίσιο του Oxbelly Retreat 2025. Πώς ήταν η εμπειρία σας εκεί και πόσο σημαντικές πιστεύετε ότι είναι αυτές οι ευκαιρίες, για τους νέους συγγραφείς και κινηματογραφιστές; Βλέπετε κάποιες διαφορές σε σχέση με την περίοδο που ξεκινήσατε εσείς την καριέρα σας;

Πιστεύω πως ήταν μια πολύ δυνατή εμπειρία. Είχα τέσσερα σενάρια να διαβάσω πριν έρθω και όταν έφτασα στο Oxbelly κανόνισα αντίστοιχα ραντεβού με τους σεναριογράφους. Μίλησα μαζί τους και κατανόησα τα κίνητρα και το όραμά τους, την οπτική τους για όσα συμβαίνουν στον κόσμο. Επίσης είχα την ευκαιρία να μοιραστώ τη δική μου άποψη για τη δημιουργία ενός φιλμ, για το τι πιστεύω ότι θα έπρεπε να συνιστά ένα σενάριο. Ήταν σίγουρα κάτι ιδιαίτερο. Φέτος ήμουν πάρα πολύ απασχολημένος με την προ-παραγωγή του επόμενου φιλμ μου. Και όταν δέχτηκα την πρόταση δεν μπορούσα να φανταστώ πόσο δυνατή εμπειρία θα ήταν.

Δεν πιστεύω πως υπάρχουν σημαντικές διαφορές με το δικό μου ξεκίνημα, αν και θυμάμαι ότι σε πολλά projects είχα απορριφθεί. Χρειαζόμουν πραγματικά να αφοσιωθώ σε αυτό που έκανα, ώστε να μη χάσω την ελπίδα μου. Οπότε σήμερα, κάθε φορά που παίρνω μέρος σε ένα project ως σύμβουλος ή ειδικός, σκέφτομαι πόσο τυχεροί είναι οι σεναριογράφοι που βλέπουν μια άλλη οπτική. Δεν λέω πως υπάρχει κάποιο μυστικό στην επιτυχία. Το αντίθετο. Η ανταλλαγή της πληροφορίας είναι κάτι το πολύ θετικό. Καταλαβαίνεις έτσι τι σημαίνει το σενάριο σου και πού οδεύει.

Το τελευταίο σας φιλμ "The Secret Agent" τα πήγε περίφημα στο Φεστιβάλ των Καννών. Πρωταγωνιστεί δε ο Βάγκνερ Μόουρα, γνωστός από τη σειρά "Narcos". Πώς ακριβώς προσεγγίσατε ένα τόσο ευαίσθητο θέμα όπως η στρατιωτική δικτατορία στη Βραζιλία;

Η επιθυμία μου ήταν να επιστρέψω πίσω στο χρόνο και να χρησιμοποιήσω το σινεμά ώστε να εξερευνήσω τις αναμνήσεις μου. Αποφάσισα να θέσω το φιλμ στο 1977. Στον βραζιλιάνικο και αργεντίνικο κινηματογράφο υπάρχει αυτό το υποείδος του «δικτατορικού» σινεμά. Ήθελα να αποφύγω να χαρακτηριστεί έτσι η ταινία οπότε κοίταξα να θυμηθώ τη χώρα που θυμάμαι από τότε, ήμουν 9 χρονών συγκεκριμένα. Αυτό που έχει σημασία είναι η ατμόσφαιρα εκείνης της εποχής, περισσότερο από τα γεγονότα καθαυτά. Τα συναισθήματά και οι αναμνήσεις της οικογένειάς μου και των οικογενειακών φίλων μας. Ένα φιλμ για το πώς περνάει ο χρόνος στις ζωές μας. Είμαι 56 ετών και νομίζω ότι γερνάω, αλλά οι ταινίες, τα βιβλία και η μουσική που μου αρέσει δεν «γερνάνε» αντίστοιχα. Είναι νομίζω ένα πολύ δυνατό συναίσθημα, όταν δημιουργείς ένα φιλμ.

Υπάρχει ίσως μια «θολή» εικόνα στον υπόλοιπο κόσμο, κυρίως στην Ευρώπη, για τη ζωή στη Βραζιλία. Ο κόσμος φαίνεται να έχει υπόψιν του μόνο καταστάσεις όπως το Καρναβάλι στο Ρίο και όσα σχετίζονται με το ποδόσφαιρο. Πώς μπορεί το σινεμά να δείξει μια άλλη αλήθεια σε σχέση με τη χώρα;

Το σινεμά είναι ένα σπουδαίο μέσο επικοινωνίας. Θυμάμαι πρωτοπήγα στις ΗΠΑ το 1991 και όσα έβλεπα μου φαίνονταν πολύ οικεία λόγω της τηλεόρασης και της μουσικής. Όταν πρωτοέφτασα στο αεροδρόμιο του Μαϊάμι είδα τα οχήματα της αστυνομίας και ήταν ακριβώς όπως τα είχα δει στις ταινίες, κάτι που είναι ένα παράδειγμα μόνο. Στο σινεμά, όταν λες μια ιστορία με τρόπο όμορφο, ενδιαφέροντα και δυνατό, αναπόφευκτα φέρνεις την πραγματικότητα και την κουλτούρα σου σε αυτό. Είμαι ευτυχισμένος βασικά με τον τρόπο που έχουν γίνει αποδεκτές οι ταινίες. Κάθε μία από αυτές θεωρώ πως είναι ένα «μήνυμα σε μπουκάλι» (σ.σ. Message in a Bottle) σχετικά με τη Βραζιλία.

Αν είσαι ειλικρινής με τον εαυτό και την κουλτούρα σου μπορείς να ανοίξεις ένα παράθυρο για τη χώρα σου σε όποιον κι αν απευθύνεσαι. Έτσι είδα τη Σουηδία μέσω του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν, έτσι είδα την Ισπανία μέσω του Πέδρο Αλμοδόβαρ, έτσι και το Χόλιγουντ. Αλλά το ίδιο έγινε και με την Ελλάδα και τον Κώστα Γαβρά, παρόλο που δεν έμενε στη χώρα αλλά η υπόθεση ταινιών όπως το "Z" είχε να κάνει με αυτή. Επίσης θεωρώ τις ταινίες του Σπάικ Λι σημαντικά χρονικά των ΗΠΑ. Αλλά είναι η οπτική ένος μαύρου από τις ΗΠΑ, κάτι που το κάνει πιο ξεχωριστό.

Έχουν περάσει εννιά χρόνια από την ταινία "Aquarius" με πρωταγωνίστρια την Σόνια Μπράγκα. Καταπιαστήκατε με άλλο ένα ευαίσθητο θέμα, αυτό της αστικής ανάπτυξης και του gentrification. Ποιο είναι κατά τη γνώμη σας το αποτύπωμα του φιλμ σήμερα;

Θεωρώ πως μέχρι σήμερα η σχέση μου με τις ταινίες μου είναι «υγιής». Είναι ουσιαστικά αυτό που θέλω. Δε θα μπορούσα να δω μια ταινία μου μετά από χρόνια και να πω κάτι του στυλ «εντάξει, αυτός ήμουν τότε και τώρα είμαι κάτι διαφορετικό». Ελπίζω να μη συμβεί στο μέλλον. Το "Aquarius" ήταν μια όμορφη εμπειρία καθώς συνεργάστηκα με μια σπουδαία ηθοποιό της Βραζιλίας, τη Σόνια Μπράγκα, την οποία παρακολουθώ από μικρό παιδί σε σαπουνόπερες. Συζητούσα θυμάμαι ένα βράδυ με τους συνεργάτες μου και ο διευθυντής φωτογραφίας της ταινίας πρότεινε να της στείλουμε το σενάριο. Έτσι έγινε. Και η ταινία είχε σημαντικό αντίκτυπο στη Βραζιλία, καθώς συνέπεσε χρονικά με το πραξικόπημα εναντίον μιας γυναίκας που ήταν πρόεδρος εκείνη την εποχή, της Ντίλμα Ρούσεφ.

Τη βδομάδα που εκδιώχθηκε, το "Aquarius" έκανε πρεμιέρα στη χώρα, στα τέλη του Αυγούστου του 2016. Υπήρξε λοιπόν ένας μαγικός σχεδόν συγχρονισμός με το zeitgeist στη Βραζιλία εκείνη την εποχή. Ένα μεγάλο μέρος του φιλμ σχετίζεται με αυτό που είχα στη φαντασία μου για το πως θα είχε εξελιχθεί η μητέρα μου, η οποία πέθανε πολύ νέα. Η Σόνια Μπράγκα έφερε τη δική της ενέργεια και ουσιαστικά το "Aquarius" είναι η «προβολή» της μητέρας μου στα 65 της χρόνιa, ένα είδος «Φρανκεστάιν». Ήταν μια πολύ περίεργη αλλά και όμορφη εμπειρία που είχα.

Το Critico και η μετάβαση από την κριτική στη δημιουργία 

Το ντοκιμαντέρ "Critico" πήρε οκτώ χρόνια για να ολοκληρωθεί. Εσείς ξεκινήσατε από κριτικός και κάνατε τη μετάβαση στο film making. Πώς άλλαξε την προσέγγιση σας στην κριτική και γενικότερα στη δουλειά σας αυτή η διαδικασία;

Πιστεύω πως το "Critico" είναι η τέλεια απόδοση αυτής της μετάβασης στη ζωή μου. Έδωσα πολλά στην κριτική κινηματογράφου μέχρι το 2010, καθώς θεωρώ ότι το να γράφεις για το σινεμά και την κουλτούρα του ουσιαστικά ταυτιζόταν με τη δημιουργία του κινηματογράφου. Θεωρώ τους κριτικούς ένα είδος "filmmakers". Το πιστεύω πραγματικά. Καταλαβαίνω το διαχωρισμό και τη διαμάχη που υπάρχει μεταξύ των δύο αλλά οι δημιουργοί είναι ως ένα μέρος αυτό που προκύπτει από την προβολή τους στην κριτική. Έτσι λοιπόν βλέπω την καλύτερη δυνατή εκδοχή του κριτικού. Υπάρχουν καλοί και κακοί κριτικοί, αλλά επίσης υπάρχουν καλοί και κακοί γιατροί, αρχιτέκτονες και οδηγοί λεωφορείων. Οι καλύτεροι κριτικοί σκέφτονται εις βάθος και αναρωτιούνται σοβαρά το τι κάνουν οι δημιουργοί.

Ένας καλός κριτικός γενικότερα στην τέχνη είναι αυτός που προσπαθεί να καταλάβει τι μας λέει η κουλτούρα του δημιουργού. Οι δημιουργοί πολλές φορές δεν καταλαβαίνουν το προϊόν τους καθώς δεν είναι αποκομμένοι από την κουλτούρα τους. Εκεί λοιπόν ο κριτικός οφείλει να εξηγήσει αυτό το σημείο. Ο κακός κριτικός δεν αμφισβητεί τίποτα και συνήθως είναι προκατειλημμένος. Αφιέρωσα πολλά χρόνια από τη ζωή μου σε αυτή τη δουλειά με πολύ πάθος. Μετά από έξι χρόνια ένιωσα μια κούραση και είχα ήδη αποφασίσει πως θέλω να κάνω δικές μου ταινίες. Έκανα κριτικές για ταινίες μικρού μήκους, καθώς και αφιερωματικές, είδη με τα οποία η γραφή μου είχε ταυτιστεί και ήμουν αρκετά νέος. Μίλησα με τους αρχισυντάκτες μου και κατέληξα να γράφω για Χόλιγουντ και κινηματογράφο εκτός Βραζιλίας. Δεν ήθελα όμως ο κόσμος να με βλέπει σαν «μηχανή γνώμης». Ήθελα να πάω σε ένα μέρος όπου δεν είχα γνώμη ουσιαστικά. Οπότε όταν ξεκίνησα τις δικές μου ταινίες, ο κόσμος με ρωτούσε αν είδα το τάδε φιλμ και εγώ έλεγα με ανακούφιση «Όχι»...

Δεν μπορείς να αναγκάσεις κανέναν να του αρέσει ή όχι η ταινία σου. Όποια γνώμη κι αν ακούς είναι συνήθως ειλικρινής. Την αποδέχεσαι και προχωράς.