Ήταν ο Ζαν Λυκ Γκοντάρ αντισημίτης;

Το 2010, όταν η Ακαδημία Κινηματογράφου ανακοίνωσε ότι σχεδίαζε να απονείμει τιμητικό Όσκαρ στον Ζαν Λυκ Γκοντάρ, πολλά μέλη της εβραϊκής κοινότητας εξεγέρθηκαν. Καλώντας την Ακαδημία να ακυρώσει το Όσκαρ, η δεξιά Σιωνιστική Οργάνωση της Αμερικής χαρακτήρισε τον Γκοντάρ «σκληρό αντισημίτη», υποστηρίζοντας ότι είχε κάνει αντισημιτικά σχόλια και είχε χρησιμοποιήσει αντισημιτική γλώσσα στις ταινίες του και έξω από αυτές. Σύσσωμος εβραϊκός τύπος κατηγορούσε τον σκηνοθέτη ως αντισημίτη.

Τέτοιοι ισχυρισμοί για αντισημιτισμό ακούγονταν συχνά σε όλη τη μακρά και ιδιότυπη καριέρα του πρωτοπόρου Γάλλου σκηνοθέτη του Νέου Κύματος, ο οποίος πέθανε την περασμένη εβδομάδα σε ηλικία 91 ετών με υποβοηθούμενη αυτοκτονία. Αλλά για τον Γκοντάρ, η ζωή ήταν απλώς μια προέκταση του κινηματογράφου: «όλα ήταν μια δημόσια παράσταση», όπως έγραφε ο βιογράφος του, ο Richard Brody, στο βιβλίο με τον τίτλο «Everything Is Cinema». Έτσι, ενώ ο σκηνοθέτης Γκοντάρ εξέφραζε στις ταινίες του ριζοσπαστικές και μερικές φορές αντιφατικές πολιτικές απόψεις, οι σχολιαστές και οι στενοί φίλοι του δεν μπορούσαν ποτέ να είναι σίγουροι αν ο άνθρωπος Γκοντάρ πίστευε πραγματικά σε αυτές.

Παρόλο που οι ταινίες του περιελάμβαναν αστεία για τη σφαγή Εβραίων (στο «Μια παντρεμένη γυναίκα» του 1964) και μια ατάκα ότι οι Εβραίοι επινόησαν το Χόλιγουντ (στο «Film Socialisme» του 2010), εξέφρασε επίσης συμπάθεια για τον εβραϊκό λαό, έγινε φίλος με κορυφαίους Εβραίους διανοούμενους της Ευρώπης και συμμετείχε σε στοχαστικές συζητήσεις σχετικά με την ηθική του πώς και πότε μπορεί να απεικονιστεί το Ολοκαύτωμα σε ταινία. Όλα αυτά συνεβαιναν στο πλαίσιο του φιλοπαλαιστινιακού ακτιβισμού του η οποία αποτελούσε συνιστώσα της παγκόσμιας αριστεράς, ιδιαίτερα της άκρας αριστεράς η οποία στήριζε την παλαιστινιακή τρομοκρατία στη δεκαετία του 1970. Η δοκιμιακή του ταινία του 1976 «Εδώ και αλλού», την οποία σκηνοθέτησε μαζί με την επί χρόνια σύντροφό του Αν-Μαρί Μιεβίλ, εξυμνεί τους Παλαιστίνιους αγωνιστές κατά των Ισραηλινών και συγκρίνει την πρώην πρωθυπουργό του Ισραήλ Γκόλντα Μέιρ με τον Χίτλερ. Η ταινία γεννήθηκε από τα απομεινάρια της αποτυχημένης προσπάθειας του ντουέτου να γυρίσει μια ταινία για την οργάνωση της Απελευθέρωσης της Παλαιστιίνης, που θα τη χρηματοδοτούσε ο Αραβικός Σύνδεσμος. Μ’ αυτά και μ’ εκείνα, σύμφωνα με το ρεπορτάζ του Εβραϊκού Τηλεγραφικού Πρακτορείου, μια μαχητική σιωνιστική ομάδα αυτοαποκαλούμενη «Οφθαλμόν αντί Οφθαλμού» εξαπέλυσε βόμβες δύσοσμων αερίων και ποντίκια σε έναν κινηματογράφο του Παρισιού όπου προβαλλόταν η ταινία, προς μεγάλη οργή του Εβραίου αιθουσάρχη, ο οποίος αποκάλεσε την επίθεση «ναζιστική».

Ο Γκοντάρ είχε πει κάποτε ότι ο παππούς του «ήταν αντι-Εβραίος.» «Ενώ εγώ είμαι αντισιωνιστής, εκείνος ήταν αντισημίτης». Παρέμεινε αντισιωνιστής μέχρι το τέλος: το 2018 δάνεισε το όνομά του σε μποϊκοτάζ κινηματογραφιστών σε αφιέρωμα στον ισραηλινό κινηματογράφο. Πάντως, όταν δεν έκανε δυσάρεστες δημόσιες δηλώσεις, μερικές από τις οποίες ήταν εντελώς αλλοπρόσαλλες, ο Γκοντάρ έκανε ταινίες· συνεργάστηκε με τα μεγαλύτερα ονόματα της έβδομης τέχνης —ακόμα και με τον Γούντι Άλεν, τον οποίο θαύμαζε― ενώ έφερε μια επανάσταση στο μοντάζ η οποία, αν και δεν τον «αναγέννησε», τουλάχιστον τον εμπλούτισε. Η ιδεολογία του, ιδιαίτερα μετά το 1967-8, η κινεζοφιλία, ο μαοϊσμός, η «αριστερά της αριστεράς» δεν ωφέλησαν το έργο του: ενσωματώνοντας ριζοσπαστικές πολιτικές δηλώσεις της μόδας στις ταινίες του, δημιούργησε δοκιμιακά κολάζ για ένα φάσμα κοινωνικοπολιτικών ζητημάτων, τα οποία αφορούσαν πολύ λίγους και εκνεύριζαν πάρα πολλούς. Ως πνεύμα αντιλογίας, ακόμα και στην περίπτωση του εβραϊκού ζητήματος ήρθε σε αντιπαράθεση με τον Γαλλοεβραίο σύγχρονό του Κλοντ Λανζμάν, σκηνοθέτη του θρυλικού ντοκιμαντέρ «Shoah», σχετικά με την ηθική της προσέγγισης του Λανζμάν στην απεικόνιση του Ολοκαυτώματος: υποτίθεται ότι θεωρούσε τη χρήση εικόνων αρχείου προβληματική, αν και στο δικό του έργο είχε χρησιμοποιήσει εικόνες αρχείου, τις οποίες θεωρούσε πιο ηθικές και αυθεντικές. Παρ’ όλ’ αυτά, όπως αφηγείται στο βιβλίο του ο Brody, ο Γκοντάρ θαύμαζε το «Shoah» και στα τέλη της δεκαετίας του 1980 σχεδίαζε να ξεκινήσει μια σειρά σχετικών συζητήσεων με τον Λανζμάν και τον Γαλλοεβραίο διανοούμενο Μπερνάρ-Ανρί Λεβί. Τα σχέδια για την κινηματογράφηση τέτοιων συζητήσεων απέτυχαν. Αλλά στο βίντεο-δοκίμιο ποταμός του Γκοντάρ «Histoire(s) du Cinema», που κυκλοφόρησε από το 1988 μέχρι το 1998, επέστρεψε στο ζήτημα του πώς να κινηματογραφηθεί το Ολοκαύτωμα, δημιουργώντας μοντάζ των διαφόρων απεικονίσεων του ως τρόπο να τους ασκήσει κριτική. Ο Γκοντάρ ενδιαφερόταν για τη σχέση μεταξύ του ιστορικού τραύματος και της ικανότητας της εικόνας να αναπαριστά ή να απεικονίζει αυτό το τραύμα.

Αν και διαφωνούσε με τον Λανζμάν, σεβάστηκε την απεικόνιση του Ολοκαυτώματος στο «Shoah»· δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο για τις απόψεις του περί του Στίβεν Σπίλμπεργκ. Η ταινία του Γκοντάρ του 2001 «Éloge de l'amour» αποδείχθηκε αμφιλεγόμενη, μεταξύ άλλων, επειδή έκανε σκληρή κριτική στη «Λίστας του Σίντλερ». Με τον τυπικά ελλειπτικό τρόπο του σκηνοθέτη, μέρη του «Éloge» απεικονίζουν ένα ηλικιωμένο ζευγάρι που πήρε μέρος στη Γαλλική Αντίσταση το οποίο προσεγγίζουν συνεργάτες του Σπίλμπεργκ για να ζητήσουν τα πνευματικά δικαιώματα της ιστορίας της ζωής τους. Η ταινία κατηγορεί ανοιχτά τον Σπίλμπεργκ ότι δεν αποζημίωσε επαρκώς τη χήρα του Όσκαρ Σίντλερ ενώ επωφελήθηκε από την περιπέτεια του συζύγου της. Τότε, οι περισσότεροι Αμερικανοί κριτικοί υπερασπίστηκαν τον Σπίλμπεργκ και ο γνωστός και πολύ δημοφιλής Ρότζερ Έμπερτ χαρακτήρισε την οργή του Γκοντάρ «οδυνηρή και άδικη». Πάντως το Όσκαρ τού απονεμήθηκε για τη συνολική προσφορά του στον κινηματογράφο αλλά, όπως θα περίμενε κανείς, ο βραβευθείς δεν μπήκε στον κόπο να πάει στη Λος Άντζελες για την τελετή. Είπε ότι το βραβείο δεν σήμαινε τίποτα για εκείνον.