Μανώλης Χάρος: «Το έργο που σου μιλάει σε καλεί να το αγγίξεις»

«Κάποια στιγμή κάπως κατάλαβα πως, για να υπάρχει ένα έργο, πρέπει να έχει μέσα του ακέραιο τον χρόνο. Αλλιώς είναι όμορφες γραμμές και χρώματα στον τοίχο. Ο χρόνος που στο σινεμά ή στη μουσική ρέει, στα εικαστικά αιωρείται στον καμβά, αλλά πρέπει να υπάρχει. Αυτό κινητοποίησε τη συγκεκριμένη δουλειά: το γεγονός πως ο χρόνος μέσα στα έργα τέχνης παγώνει ή, πιο καλά, για να πούμε ότι κάτι είναι έργο τέχνης πρέπει να περιέχει τον παγωμένο χρόνο. Εκεί είναι η ψυχή του δημιουργού του. Κάποιοι μπορούν να το κάνουν, κάποιοι όχι. Εγώ αυτό προσπάθησα, πάντα αυτό προσπαθώ», ομολογεί ο Μανώλης Χάρος.

Δεν έχει κλείσει καλά καλά χρόνος από την τελευταία μας συνάντηση –με ευκαιρία τότε την εμπνευσμένη από τον Διονύσιο Σολωμό δουλειά που παρουσίασε στην Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα– και να που τα λέμε ξανά με τον γνωστό ζωγράφο ή καλύτερα χαράκτη, όπως προτιμά να συστήνεται ο ίδιος.

Γύρω μας στην ολόφωτη σάλα της γκαλερί Ζουμπουλάκη, μέσα από την έκθεση «Ο αιωρούμενος χρόνος που τον βλέπεις», παραδίδει το βλέμμα μας σε πανσελήνους, σκονισμένα φεγγάρια, ματωμένες σελήνες, ακτίδες φωτός, λυκαυγή και λυκόφωτα, σε ορίζοντες ακριβούς ιδωμένους από τα πατρογονικά του Κύθηρα και θάλασσες που ανοίγονται και ανοίγουν τον νου πέρα από το σύνορο της πραγματικότητας. Δημιουργίες που επιθυμούν να εμφανίσουν την στιγμή, αλλά που η υλοποίησή τους πήρε καιρό (την περίοδο 2017-2024), έγιναν όμως, όπως λέει, με τον τρόπο που από πολλά χρόνια επεδίωκε· να δουλεύει μια εικόνα απελευθερωμένος από τα όρια του τελάρου και του νόμους του καβαλέτου, με όσα κατάφερε να μάθει στη ζωγραφική, στη χαρακτική και στα σύγχρονα μέσα.

«Αυτή την εικόνα που κάνει τον καλλιτέχνη να αιωρείται στον χρόνο» επιθυμεί να μεταδώσει στον θεατή. «Αυτή την αιώρηση, τον μικρό ίλιγγο (δευτερολέπτων), του σταματημένου χρόνου».

Και η σχέση σου με τον χρόνο ποια είναι; Τι αποτύπωμα αφήνει στη ζωή σου και τι κρατάς από τη «γνωριμία» σας;

Είναι ένα παιδάκι που παίζει μαζί σου ζάρια και πάντα κερδίζει, όπως λέει ο Ηράκλειτος. Είναι και φίλος και δάσκαλος και κριτής, κάποτε και αντίπαλος, κάποιες φορές και σύμμαχος λαμπρός. «Time is on my side», όπως απέδειξαν οι Rolling Stones. Είναι στοιχείο απαραίτητο για το καλλιτεχνικό έργο. Ο χρόνος και πώς θα φερθεί σε ό,τι κάνουμε. Και αυτό αφορά τα πάντα. Τώρα που έχω συνειδητή μνήμη 45-50 χρόνων μπορώ να καταλαβαίνω την έννοια του γελοίου αλλιώς.

Ο Μανώλης Χάρος και οι… ορίζοντές του στην γκαλερί Ζουμπουλάκη

Βάλε μας στο εργαστήριό σου. Πώς δούλεψες τα συγκεκριμένα έργα, με τι τεχνικές; Πώς εξελίσσει αυτή η δουλειά τη μέχρι τώρα γνώση στα μέσα σου;

Εργαστήρι-α, πληθυντικός. Τα προσωπικά μου στην Αθήνα, τα Κύθηρα και το Παρίσι, αλλά και εκείνα συνεργατών. Όσο η εικόνα που υπάρχει στο νου μου εξελίσσεται –γιατί αυτό νομίζω χαρακτηρίζει την δουλειά μου, το γεγονός πως η εικόνα διαμορφώνεται μέσα από διαφορετικές ύλες και τεχνικές–, τόσο ψάχνω το πώς θα γίνει. Σαν έναν μακρύ διάδρομο με πόρτες που ανοίγω και βλέπω δωμάτια. Έτσι, χαράσσω, τυπώνω, ζωγραφίζω, ξανατυπώνω, ψηφιοποιώ, ζωγραφίζω, εκτυπώνω πάνω στην ίδια εικόνα αναζητώντας την. Κάποτε από αυτήν την περιπέτεια προκύπτουν και άλλες καινούργιες εικόνες, που δίνουν άλλη καινούργια διακλάδωση στον διάδρομο που προανέφερα.

Κάποια από αυτά τα εργαστήρια, μου δίνουν την δυνατότητα συνεργασίας με σπουδαίους βοηθούς από τους οποίους ζητάω και συνήθως μου δίνουν το αδύνατο. Εννοώ πως με τον τρόπο που ο διευθυντής ορχήστρας ζητάει από τον σολίστα να του δώσει εκείνη εκεί ΤΗΝ νότα, έτσι κι εγώ μπορώ να ζητάω κάτι από εξαιρετικούς βοηθούς. Υπάρχει η λάθος εντύπωση του εικαστικού μοναχικού αυτιστικού καλλιτέχνη. Όμως στην Ιστορία της Τέχνης πολλά αριστουργήματα έγιναν με απαραίτητη συνεργασία λαμπρών βοηθών. Άσχετα αν μελανώνει μια πλάκα, ετοιμάζει ένα χρώμα ή μια επιφάνεια, η γνώση του εικαστικού να διαχειριστεί την ιδέα του αναζητώντας το απόλυτο νομίζω είναι το ουσιαστικό και κάτι σπουδαίο. Στο τέλος και πριν την στιγμή της έκθεσης, είμαστε στο εργαστήριο μόνος εγώ και το έργο για να ειπωθεί το ΟΚ, τελείωσε.

Δηλώνεις πάντα χαράκτης και όχι ζωγράφος. Γιατί; Ποια τα γνωρίσματα του χαράκτη που σε συντροφεύουν και σε καθορίζουν καλλιτεχνικά;

Στη ζωγραφική ο καλλιτέχνης ψάχνει μια εικόνα με την οποία παλεύει στον καμβά του προσπαθώντας να την παρουσιάσει, να της δώσει την τελική μορφή. Στην χαρακτική κάνει μια σειρά από πράξεις –χαράσσει, προετοιμάζει, οξειδώνει κ.λπ. – έχοντας μια εικόνα στον νου του, που κάποια στιγμή εμφανίζεται. Σηκώνει το χαρτί και είναι εκεί.

Το γεγονός πως η απόχρωση που υπάρχει στο νου δημιουργείται εκτός, μετά μπαίνει στην εικόνα και την βλέπεις ως τελικό αποτέλεσμα και όχι σαν πινελιά που την τοποθετείς ή την σβήνεις, κάνει τα πάντα αλλιώς. Το ίδιο και με την γραμμή που την δημιουργεί και μετά την τοποθετεί πάνω στην εικόνα. Αυτό το γεγονός της αποκάλυψης της εικόνας νομίζω είναι η ουσία που κράτησα από την χαρακτική.

Μου είχες αναφέρει παλιότερα ότι στη δουλειά σου κυριαρχεί το τοπίο γιατί σε ενδιαφέρει η ελευθερία της εικόνας και του μυαλού, το σημείο φυγής. Νιώθεις ότι την κατακτάς, την προσεγγίζεις έστω αυτή την ελευθερία και τη φυγή; Και τι δρόμους σου έχει ανοίξει;

Κατάλαβα τον κόσμο από ένα παράθυρο στο δωμάτιό μου στη Χώρα των Κυθήρων, που ο ορίζοντας ήταν εντελώς ανοιχτός. Όλα τα χρόνια του δημοτικού έβλεπα από τη θέση που καθόμουν στην τάξη έναν ορίζοντα επίσης ολάνοιχτο. Άρχισα να καταλαβαίνω κολυμπώντας προς την κατεύθυνσή του πως ο ορίζοντας είναι εκεί μακριά και ανεξάντλητα ελεύθερος. Όταν ήμουν στη σχολή και κάναμε μάθημα προοπτικής, άκουσα πρώτη φορά για το σημείο φυγής. Και από την πρώτη στιγμή κατάλαβα την ποίηση των λέξεων, πως για να στήσεις στη σύνθεση της εικόνας προοπτική, πρέπει να ορίσεις το σημείο φυγής. Και γι’ αυτό χρειάζεσαι ανοιχτό ορίζοντα.

Άλλωστε οι ορίζοντες, που επανέρχονται σταθερά στα τελάρα σου, μαζί με τα διαβάσματα, σου έδειξαν τον δρόμο για την τέχνη. Αναρωτιέμαι, όμως, τι σημαίνει η προσήλωσή σου στον ορίζοντα όσον αφορά θέματα που σε προβληματίζουν γενικότερα, σε σχέση με την εποχή μας και την κοινωνία.

Οι καλές εποχές για τους ανθρώπους και τον πολιτισμό είναι εποχές που οι κοινωνίες βλέπουν ανοιχτούς ορίζοντες. Και πραγματικά τότε δημιουργούνται διάφορα σε πολλούς τομείς γιατί οι άνθρωποι, κινούμενοι προς τον ορίζοντα, διευρύνουν τα δικά τους προσωπικά όρια. Υπάρχουν εποχές πιο γόνιμες και άλλες λιγότερο. Τώρα στους καιρούς της υπερεπίδοσης, του προσωπικού «μπορώ», χάνεται το σημείο φυγής στην προοπτική της κοινωνίας. Δεν νομίζω πως υπάρχει συνολικό αίτημα αφού η έννοια της μέγιστης προσωπικής ανταμοιβής στην ατομική προσπάθεια κάνει τον ορίζοντα των ανθρώπων πεπερασμένο.

Βλέπεις τη ζωγραφική ως κάτι τελείως ερωτικό. Ενέχει και μια διάσταση εξομολόγησης για σένα;

Από την ώρα που είναι μεγάλο ζητούμενο η αλήθεια στη δουλειά του καλλιτέχνη, περιέχει υποχρεωτικά εξομολόγηση. Το ερωτικό είναι η πρωτόγονη ευχαρίστηση της δημιουργίας, η αφθονία και η πενία μαζί, που είναι γονείς του έρωτα κατά τον Πλάτωνα, ή ο δρόμος προς την αθλιότητα ή την αρετή κατά τον Ευριπίδη. Αυτή η αιώρηση είναι η ζωγραφική και η σχέση εντελώς ερωτική και σωματική. Τα χρώματα αγγίζονται και στο τέλος είναι πάνω σου παντού, τα έχεις στη γλώσσα σου και δεν καταλαβαίνεις πώς έγινε αυτό. Το έργο που σου μιλάει σε καλεί να το αγγίξεις.

Αν κάποιος σου ζητούσε να συστηθείς μέσα από ένα έργο σου, ποιο θα ήταν αυτό και γιατί;

Επειδή δεν είναι ένα προφανώς, δεν μπορώ να πω. Όμως ξέρω πως επειδή είναι πάντα καθρέφτες μου, όταν βλέπω μετά από χρόνια έργα μου, ψάχνω να με βρω. Και τότε ψάχνω να δω τι είναι αυτός που βλέπω, πώς ήμουν, ποιος ήμουν. Άρα μέσα από κάθε έργο συστήνομαι και μεταφέρω το συναίσθημά μου της όποιας τότε στιγμής.

Μετά από τόσα χρόνια σ’ αυτό το métier, έχεις καταλήξει τι κάνει κάποιον καλό καλλιτέχνη;

33% ταλέντο, 33% προσπάθεια, 33% τύχη και ό,τι μένει αστάθμητος παράγοντας, αυτά για να γίνεις καλλιτέχνης. Το καλός, δεν ξέρω. Αυτό εξαρτάται από τα μάτια των άλλων. Αν δουν στο έργο τους εαυτούς τους, τα δικά του συναισθηματικά όρια ο καθένας, αυτό κάνει ένα έργο καλό.

Στο κλείσιμο της έκθεσης, το δίπτυχο «Η κατάσταση των πραγμάτων» αφήνει μια ανοιχτή συνθήκη, δίνει ίσως ακόμα την αίσθηση μιας εκκρεμούς ισορροπίας και μιας δυνατότητας θέασης και από την ανάποδη. Είναι αυτές σκέψεις που σε απασχόλησαν; Τι σχολιάζεις μέσα από αυτό το έργο;

Ακριβώς αυτό, τη συνθήκη εκκρεμούς ισορροπίας και τη δυνατότητα θέασης και από την ανάποδη σε ό,τι αφορά την πραγματικότητα. Ο Πικάσο έλεγε πως το καρφί στον τοίχο κάνει τον πίνακα κι εγώ σε αυτό επάνω λέω πως όλα έχουν και ένα βλέμμα ακριβώς ανάποδο. Είναι και ένα κλείσιμο ματιού στους λάτρεις του σινεμά στην ομότιτλη ταινία του Βιμ Βέντερς που λέει τόσα πολλά για την καλλιτεχνική δημιουργία και τον δημιουργό.

Αλήθεια, ποια είναι η πιο όμορφη καθηλωτική εικόνα που έχεις αντικρύσει;

Η τέχνη, το έργο τέχνης. Με καθήλωνε και με καθηλώνει. Αυτή η ενέργεια που έρχεται κάθε φορά που έρχομαι σε επαφή με κάθε γνωστό ή ανακαλύπτω ένα νέο άγνωστο έργο τέχνης. Καθηλώνομαι. Είμαι εκτός τόπου και χρόνου και λέω, τι ωραία! Ευτυχώς! Ευτυχώς που το ζω.

Υπάρχει, ίσως, κάποια η εικόνα/αίσθηση που θα ήθελες να καταγράψεις στο έργο σου αλλά νιώθεις διαρκώς να σου διαφεύγει;
Τη δροσιά στο λυκαυγές και την ζέστη στο λυκόφως.

Παράλληλα, ετοιμάζεις με τις εκδόσεις Διάττων μια αγγλόφωνη έκδοση των ποιημάτων του Καβάφη που θα διατεθεί σε κέντρα νεοελληνικών σπουδών και συλλέκτες στο εξωτερικό. Η σχέση σου με τον κόσμο της τυπογραφίας παραμένει σταθερή μέσα στα χρόνια. Τι σου έχει προσφέρει στη δουλειά σου και στο βλέμμα σου στην τέχνη;

Η χαρακτική, η εστάμπα, η τυπωμένη εικόνα, όπως και να το πούμε, έχει πολύ ιδιαίτερη γοητεία. Θυμάμαι πριν από πολλά χρόνια που έκανα ένα έργο για να τυπωθεί στην ATHENS VOICE, δίφυλλο στο κέντρο, σαν να ήταν έργο σε κάποιες χιλιάδες αντίτυπα. Είχαν έρθει τότε πάρα πολλοί άνθρωποι με την εφημερίδα στο χέρι να την υπογράψω και το έκανα με πολύ χαρά. Αυτοί είχαν στο χέρι τους ένα έργο μου και το αντιμετώπιζαν έτσι. Κι εγώ χαιρόμουν γιατί δεν ήταν πληροφορία που αναπαραγόταν στον Τύπο, αλλά σχέση κάποιου με την τέχνη μου, σχέση προσωπική και βιωματική. Είτε είναι συλλεκτική έκδοση μικρή ή μεγάλη, η αίσθηση πως η εικόνα που έφτιαξα απευθύνεται και γίνεται αποδεκτή από κάποιον είναι η σχέση μου με την τυπογραφία.

INFO:
Γκαλερί Ζουμπουλάκη, Πλατεία Κολωνακίου 20, 2103608278
Διάρκεια έκθεσης: 29 Φεβρουαρίου-23 Μαρτίου (εγκαίνια στις 18:00-21:00)
Ημέρες & ώρες λειτουργίας: Τρ., Πέμ., Παρ. 11:00-20:00, Τετ., Σάβ. 11:00-15:00

Η ATHENS VOICE είναι χορηγός επικοινωνίας της έκθεσης