Το σύνδρομο της ραγισμένης καρδιάς στα Εξάρχεια

Είναι το χαμογελαστό πρόσωπο που σε υποδέχεται στο MOMus-Μουσείο Άλεξ Μυλωνά έχοντας στο βιογραφικό της σπουδές στην συντήρηση αρχαιοτήτων και έργων τέχνης αλλά και στη μουσειολογία και την πολιτιστική διαχείριση. Μπορεί, όμως, να θυμάσαι την Φαίδρα Βασιλειάδου και από την έκθεση «Anew» που επιμελήθηκε το καλοκαίρι του 2021 στο Koren στο Κουκάκι με έργα που δημιούργησαν μεταπτυχιακοί φοιτητές του τμήματος Εικαστικών Τεχνών της ΑΣΚΤ μέσα στην καραντίνα ή από την «Μελαγχολία του φύλου» που συνυπέγραψε με τον Θάνο Μακρή τον Νοέμβριο της περασμένης χρονιάς στην Project Gallery.

Αφιερωμένη εξαιρετικά στη γυναικεία δημιουργία θα είναι και η έκθεση «Contemporary womanhood 1.0: Σύγχρονες θηλυκότητες» που ετοιμάζει για το τέλος της άνοιξης του 2023 στο «ανήσυχο» αθηναϊκό παράρτημα του Μητροπολιτικού Οργανισμού Μουσείων Εικαστικών Τεχνών Θεσσαλονίκης στο Θησείο με έργα των Νάνας Σαχίνη, Δέσποινας Χαριτωνίδη, Χαρίκλειας Παπαποστόλου, Μαρίας Λουϊζου, Νικόλ Οικονομίδου, Μαρίνας Βελητσιώτη κ.ά. και στόχο να εξετάσει την εξέλιξη στο μέσο της γλυπτικής από το μάρμαρο και τα μέταλλα σε τρυφερές χειρονομίες με πιο ευαίσθητα υλικά.

Η μνήμη, η απώλεια και οι ανθρώπινες σχέσεις βρίσκονται στο επίκεντρο της επιμελητικής πρακτικής της, έννοιες που διαπλέκονται και στην ομαδική έκθεση «Broken heart syndrome» που μόλις εγκαινιάστηκε στο Two Thirds Project Space στα Εξάρχεια. Πιστεύοντας πως «το κοινό βίωμα συνιστά ένα από τα βασικότερα θεμέλια της κατανόησης της σύγχρονης τέχνης», η 32χρονη επιμελήτρια βρήκε στον πόνο μιας ραγισμένης καρδιάς ένα συναίσθημα με το όποιο μπορούμε όλοι να ταυτιστούμε και κάλεσε επτά καλλιτέχνιδες της γενιάς της να διαπραγματευτούν το θέμα.

Τι είναι, όμως, το σύνδρομο της ραγισμένης καρδιάς, πώς έμαθε γι’ αυτό και γιατί κίνησε το ενδιαφέρον της; «Πρόκειται για μια αναγνωρισμένη πλέον μυοκαρδιοπάθεια που αντιγράφει την καρδιακή προσβολή: εκδηλώνεται δηλαδή με έντονη πίεση στο στήθος, δύσπνοια και ξαφνική αδυναμία. Ανακαλύφθηκε στις αρχές της δεκαετίας του ’90 από Ιάπωνες γιατρούς και έγινε γνωστό ως “νόσος takotsubo” λόγω ομοιότητας του σχήματος της πάσχουσας καρδιάς με το εργαλείο των Ιαπώνων για το ψάρεμα χταποδιών. Συνήθως, η κατάσταση αυτή πυροδοτείται από έντονο stress που είναι ψυχικό, όπως ο θάνατος αγαπημένου προσώπου, ένας χωρισμός, οργή ή αίσθημα προδοσίας» μου εξηγεί.

«Πριν αρκετούς μήνες, αποφάσισα να ξεκινήσω μια μελέτη γύρω από την έννοια του πένθους και του τραύματος. Η αφετηρία έγινε ερευνώντας τα στάδια του πένθους, αν και βαθμιαία επικεντρώθηκε στα σωματοποιημένα επακόλουθα του μετατραυματικού στρες που προκαλείται έπειτα από μια παρατεταμένη τραυματική εμπειρία. Με αυτόν τον τρόπο, ανακάλυψα το σύνδρομο της ραγισμένης καρδιάς, μια μυοκαρδιοπάθεια που τραυματίζει την καρδιά και προκαλεί -κυριολεκτικά- διαταραχή στην λειτουργία της. Συνεπώς, αντιλήφθηκα πως ένας προσωπικός πόνος ψυχικής φύσεως ανταποκρίνεται σε ένα οικουμενικό αφήγημα, επομένως μπορεί να γίνει αντιληπτό από το ευρύ κοινό».

Πώς το συγκεκριμένο ιατρικό φαινόμενο μεταγράφεται σε εικαστική έκθεση και πώς οι καλλιτέχνιδες προσέγγισαν αυτή την ιδέα σου;

Αρχικά, γοητευμένη από την επικολυρική προσέγγιση του όρου, παρατήρησα πως η ποιητική αναδίπλωση του φαινομένου στην εικαστική πρακτική θα ήταν μια πολύ ενδιαφέρουσα πρόκληση όσον αφορά την απόδοσή της σε αφηγηματικό πλαίσιο. Εξάλλου, αντιλαμβανόμαστε τις πολλαπλές δομές των έργων σύγχρονης τέχνης όταν τα πλησιάζουμε περισσότερο βιωματικά.

Σε πιο πρακτικό επίπεδο, οι συμμετέχουσες καλλιτέχνιδες εξαρχής δείξανε αληθινό ενδιαφέρον με ενσυναίσθηση για το θέμα, γεγονός που με παρακίνησε να καταλήξω στη συγκεκριμένη ομάδα. Δημιουργήθηκε λοιπόν μέσα σε ένα κλίμα εμπιστοσύνης, ειλικρίνειας και σεβασμού, η έντονη επιθυμία να παρουσιαστούν τρυφερά έργα που συνομιλούν με τον πόνο, την απώλεια και την απουσία, όπως επίσης την αναγέννηση και την ανασύνθεση. Μολονότι εξετάζεται το ζήτημα της ψυχικής οδύνης που προκαλεί τα ραγίσματα στις καρδιές μας, την ίδια στιγμή υπάρχουν έργα που αφηγούνται την θεραπευτική προσέγγιση του πόνου και της απώλειας. Έτσι, η έκθεση απαρτίζεται από τρεις νοηματικές ενότητες σχετικά με τη μνήμη και το βίωμα του πόνου, με τον ιεροτελεστικό χαρακτήρα του πένθους και τη ρωγμή καθώς με τα μέσα που επαναδομούν και αναστυλώνουν μια πληγωμένη καρδιά. Παρουσιάζονται νέα έργα ή εξελίξεις υπαρχόντων, τα οποία όμως δείχνουν μια πολύ διαφορετική πλευρά της εικαστικής πρακτικής που υιοθετούσαν μέχρι σήμερα.

Το επιτοίχιο γλυπτό της Ηλέκτρας Σταμπούλου από φυσητό γυαλί σε προσκαλεί να «μυρίσεις» την απώλεια. Η Ναταλία Παπαδοπούλου συνταιριάζει σε βίντεο πλάνα που τράβηξε ως επτάχρονη αλλά και μεταγενέστερα, στα οποία συνομιλεί με τον πατέρα της για την ποίηση και τον έρωτα. Σχεδιάζοντας με μολύβι σε χαρτί η Εύη Ζαμπέλη καταθέτει το δικό της μνημείο για μια χαμένη αγάπη. Στο διαμελισμό ενός παλιού cd η Ελεάννα Μπαλέση αναγνωρίζει κομμάτια παλιών αγαπημένων της. Μεταγγίζοντας την καλειδοσκοπική εικονογραφία της από το βίντεο σε ένα τύπωμα σε μεγάλη βελούδινη επιφάνεια, η Ναταλία Παπαδοπούλου δημιουργεί ένα μνημείο για το θραύσμα και την ύπαρξη ως ένα σύνολο από σπασμένα κομμάτια. Την αίσθηση του «νάρθηκα» επούλωσης τραυμάτων φιλοδοξούν να ζωντανέψουν οι εύθραυστες, ποιητικές γλυπτικές χειρονομίες της Ιλέανας Αρναούτου με αλουμινένια «κλαδιά», κόκκαλα χελώνας και πορσελάνη. Η Mariandrie κατασκευάζει μια πανοπλία ενάντια στην αγάπη με ένα τμήμα από φλοιό δέντρου. Η Σεβαστιάνα Κωνστάκη, πάλι, συμμετέχει στην έκθεση με ένα τετράπτυχο έργο στο οποίο πρωταγωνιστούν οι πλέξεις ως μανδύας προστασίας.

Γιατί αναζήτησες μόνο τη γυναικεία εικαστική ματιά στο θέμα;

Βάσει της έρευνας γύρω από το σύνδρομο, ανακάλυψα πως εμφανίζεται σε γυναίκες πλήττοντας τες έως και δέκα φορές περισσότερο από ό,τι τους άντρες. Η επίσημη ιστοσελίδα του Harvard Medical School, που ενημερώνει για την συγκεκριμένη μυοκαρδιοπάθεια, αναφέρει πως «χρόνια ερευνών που έχουν γίνει με βάση το φύλο έχουν δείξει πως στα θέματα της καρδιάς, οι διαφορές αφθονούν». Έρευνες υποδηλώνουν ότι έως και το 5% των γυναικών για τις οποίες υπάρχει υποψία καρδιακής προσβολής έχουν στην πραγματικότητα αυτή τη διαταραχή. Οπότε δεν θα μπορούσα να μην ενσωματώσω στο επιμελητικό αφήγημα την αμιγώς γυναικεία τοποθέτηση και προσέγγιση.

Ποια σημασία έχουν για σένα οι ρωγμές, τα θραύσματα και οι ασυνέχειες στη ζωή και την τέχνη; Είναι έννοιες που τροφοδοτούν την επιμελητική σου πρακτική, γιατί και με ποιον τρόπο;

Από νεαρή ηλικία, η προσωπική ενδοσκόπηση και αναζήτηση, το να βουτάω βαθιά με απλά λόγια, αποτελούσε κάτι μαγευτικά γοητευτικό για μένα την ίδια. Στον προσωπικό βυθό, ανακάλυψα τις ρωγμές, τα τσακίσματα που έχουν επέλθει μετά από γεγονότα που συγκλονίζουν τον πυρήνα μας. Συνειδητοποίησα πως οι λεπτές δέσμες φωτός που ενίοτε έβλεπα προέρχονταν από τα σπασίματα που θεωρούσα ως πλήγματα. Έτσι κατάλαβα πως μια ρωγμή μπορεί να αποτελέσει και ένα άνοιγμα, μια πύλη προς την φωτεινή πλευρά, ένα άλλο δωμάτιο, αποφασίζοντας να την διαφοροποιήσω από την έννοια ενός τραύματος και να την αξιοποιήσω επουλωτικά. Μέρος της επιμελητικής πρακτικής που εφαρμόζω στηρίζεται στην ψυχαναλυτική εξέταση και πραγμάτευση, τόσο των θεμάτων στα οποία αφιερώνομαι όσο και του τρόπου που τα ερευνώ. Αυτό έχει ως αποτελέσματα την εφαρμογή μια προσωπικής και βιωματικής μεθοδολογίας στον διάλογο που επιδιώκω με τους καλλιτέχνες που συνεργάζομαι: το μοίρασμα των ρωγμών που χαρακτηρίζουν την ανθρώπινη φορεσιά μας και εν τέλη καθορίζουν την ανάγκη για δημιουργία και έκφραση. Με τον ίδιο τρόπο παρατηρώ και την σύγχρονη εικαστική Αθήνα. Καθότι βρισκόμαστε σε μια περίοδο που μετακινούνται συνεχώς οι γεωλογικές καλλιτεχνικές πλάκες, είναι πολύ ενδιαφέρον να δημιουργώ μια συνθήκη που διαφέρει από αυτό που συνηθίζουμε να βλέπουμε –μια κατάσταση που εν τέλει δημιουργείται από τα ραγίσματα και τα φωτεινά μέρη που ξεπροβάλουν από την μάζα.

Αναφέρεις ότι τα έργα φλερτάρουν με την οδύνη και το πένθος μέσα από το καλειδοσκοπικό πρίσμα ανάδυσης στην επιφάνεια. Τι (επι)γεύση θέλεις να αφήνει η περιήγηση στην έκθεση στον επισκέπτη;

Η έκθεση αυτή σηματοδοτεί το πέρασμα διαμέσου του πόνου στην απέναντι όχθη, αφού τον αποδημήσουμε στα συστατικά του στοιχεία και τον βιώσουμε. Ενδεχομένως να μπορούμε να παρατηρήσουμε την ζωή που ακολουθεί αφού θανατώσουμε ένα αρνητικό συναίσθημα, συμφιλιωθούμε με τον θάνατο και τους ανθρώπους που χάσαμε, συγχωρήσουμε και διαγράψουμε αυτούς που μας φέρθηκαν άδικα. Μπορεί να ακουστεί τετριμμένο, όμως την στιγμή που η νύχτα σκοτεινιάζει περισσότερο, είναι η ίδια στιγμή που ξεκινάει να ανεβαίνει ο ήλιος σταδιακά. Και έπειτα βραδιάζει ξανά, για να ξημερώσει πάλι –αυτή, άλλωστε, είναι και η διαδικασία της ζωής της ίδιας.

Η δική σου καρδιά γιατί θα μπορούσε να σπάσει κυριολεκτικά;

Επειδή η καρδιά μου έχει διαλυθεί τόσες πολλές φορές, έχω εκπαιδευτεί να την κολλάω και να την ράβω πλέον με χειρουργική ακρίβεια, με αποτέλεσμα στο τέλος κάθε μιας διαδικασίας ραγίσματος να ξεχνάω τον αρχικό τρόπο που έσπασε. Όπως ξεχνάω και τους ανθρώπους που προκάλεσαν αυτόν τον ψυχικό πόνο. Επιλέγω να τους συγχωρήσω και να τους αφήσω να ταξιδέψουν στην λήθη, ενώ ταυτόχρονα αξιοποιώ θεραπευτικά τον πόνο του ραγίσματος για να αναδυθώ στην επιφάνεια της ζωής ξανά. Η Κλαρίσε Λισπέκτορ, στο πρώτο της βιβλίο που ονομάζεται Κοντά στην άγρια καρδιά (1944) γράφει: «Συνεχίζω πάντα να εγκαινιάζω, ανοίγοντας και κλείνοντας κύκλους ζωής, πετώντας τους σε μιαν άκρη, μαραμένους, γεμάτους από παρελθόν». Οι άγριες καρδιές δίνονται και αγαπούν ολοκληρωτικά, θρυμματίζονται σε χιλιάδες κομμάτια, κολυμπούν επιδέξια στο βυθό του πόνου μέχρι που ξεπροβάλλουν στην επιφάνεια πάλι. Έτσι και η δική μου άγρια καρδιά.

INFO
Broken heart syndrome
Two Thirds Project Space, Θεμιστοκλέους 42, Εξάρχεια, 5^ος
Διάρκεια έκθεσης: μέχρι 10 Δεκεμβρίου
Ημέρες & ώρες λειτουργίας: Τρ., Πέμ., Παρ. 17:00-21:00, Σάβ. 11:00-14:00