Η «Κατοχή» του Γιάννη Παππά παρουσιάζεται στο Εργαστήριό του στου Ζωγράφου, ανάμεσα στο σύνολο των έργων του και σε διάλογο με αυτά.
Η «Κατοχή» του Γιάννη Παππά, ενός από τους σημαντικότερους νεοέλληνες γλύπτες, εκπροσώπου της θρυλικής γενιάς του ’30, η οποία άφησε το στίγμα της στην ιστορία τις σύγχρονης Ελλάδος με την παρουσία της στους χώρους της τέχνης, της πολιτικής και των επιστημών, αναπτύσσεται μέσα στο σύνολο των έργων του καλλιτέχνη και συνομιλεί με αυτά, στον κήπο αλλά και σε όλους του χώρους του Εργαστηρίου, το οποίο αποτελεί παράρτημα του Μουσείου Μπενάκη.
Εργαστήριο Γιάννη Παππά - Μουσείο Μπενάκη
Τα χρόνια της Κατοχής θεωρούνται ως μία από τις πιο σκληρές και βίαιες περιόδους που έζησε η Ελλάδα, η οποία υπέφερε τα πάνδεινα με την πείνα, την εξαθλίωση, τις κακουχίες, τις φρικαλεότητες, τα εγκλήματα πολέμου, τα αντίποινα εναντίον των αμάχων, να κοστίζουν καθημερινά τη ζωή εκατοντάδων ανθρώπων.
Κι όμως ακόμη και σε αυτά τα δύσκολα χρόνια πολλές μορφές τέχνης αναπτύχθηκαν, πραγματευόμενες σκληρά μεν θέματα, προσφέροντας όμως ταυτόχρονα ανακούφιση, ελπίδα και εκτόνωση στον ελληνικό λαό. Οι καλλιτέχνες, εμπνευσμένοι από τη φρίκη της εποχής, προσπάθησαν με τα έργα τους να την αποτυπώσουν, αφήνοντας έτσι μία πολύτιμη παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές, η οποία διαμορφώνει την ιστορική μνήμη και λειτουργεί ως μαρτυρία αλλά και ως προειδοποίηση.
Κατοχή και στιγμιότυπα στους δρόμους της Αθήνας
Η γλυπτική και η ζωγραφική ήταν δύο από τις τέχνες που είχαν έντονη παρουσία κατά τη διάρκεια της Κατοχής και ο Γιάννης Παππάς ήταν ένας από τους καλλιτέχνες που εκείνη την εποχή βίωσε μία από τις πιο δημιουργικές περιόδους της καλλιτεχνικής του πορείας.
Όπως είπε η Πρόεδρος της Διοικητικής Επιτροπής του Μουσείου Μπενάκη, κα Ειρήνη Γερουλάνου: «Η έκθεση αυτή είναι πολύ απλή, χωρίς φιοριτούρες και στολίδια, αλλά πολύ ενδιαφέρουσα. Δείχνει πώς ένας από τους πιο σημαντικούς καλλιτέχνες της εποχής βιώνει την Κατοχή, την τόσο βαριά και δύσκολη περίοδο για την Αθήνα αλλά και πώς όλος αυτός ο πόνος πυροδοτεί μία καλλιτεχνική ενέργεια και μία απόδοση πολύ συναισθηματική που άφησε θαυμάσια έργα».
Συνεχίζοντας η κυρία Γερουλάνου τόνισε ότι «αυτό το Εργαστήρι είναι το μόνο ζωντανό και επισκέψιμο εργαστήρι γλύπτη στην Αθήνα αλλά και στην Ελλάδα».
Το 2002 ο Γιάννης Παππάς ανακοίνωσε την επιθυμία του τα έργα του να περιέλθουν στο Μουσείο Μπενάκη. Λίγο μετά τον θάνατό του, ο γιος του Αλέκος, ο οποίος γεννήθηκε και μεγάλωσε στο οίκημα που βρίσκεται το Εργαστήρι, το δώρισε στο Μουσείο. Και εξήγησε τους λόγους που τον οδήγησαν σε αυτή τη χειρονομία, λέγοντας: «Το εργαστήρι είναι το αποτύπωμα που άφησε μία γενιά μέσα από το πόδι του πατέρα μου. Κάτι τέτοιο δεν βλέπεις πολύ συχνά, η λαίλαπα τα έχει καταστρέψει, τα έχει κρύψει όλα. Αυτό το Εργαστήρι έπρεπε να ενταχθεί κάπου. Και ευτυχώς που υπάρχει το Μουσείο Μπενάκη για να διορθώνει τα κακώς κείμενα της κοινωνίας μας».
Η κα Ζ. Αντωνοπούλου, η κα Ε. Γερουλάνου και ο κος Α. Παππάς
Το Εργαστήρι έχει συντηρηθεί και έχει διατηρηθεί η ατμόσφαιρά του, με έργα ολόγυρα που καλύπτουν τη μεγαλύτερη καλλιτεχνική παραγωγή του Γ. Παππά, από το 1930 έως το 2005, να βρίσκονται στο φυσικό τους περιβάλλον και σε απόλυτη και άμεση επαφή με τον επισκέπτη, ο οποίος μπαίνοντας μέσα στο ατελιέ έχει την αίσθηση ότι ο καλλιτέχνης μπορεί να είναι κάπου εκεί γύρω.
Ο ανδριάντας του Μ. Αλεξάνδρου
Τόσο το οίκημα και ο όμορφος, γεμάτος αγάλματα κήπος –δημιουργίες του Γιάννη Παππά– όσο και το μικρό παρακείμενο οικόπεδο με τον έφιππο ανδριάντα του Μ. Αλεξάνδρου να δεσπόζει σε αυτό, αποτελούν μία ευχάριστη «παραφωνία» και όαση πράσινου ανάμεσα στις αδιάφορες πολυκατοικίες της πυκνοκατοικημένης περιοχής του Ζωγράφου.
Και λίγο πριν ξεναγηθούμε στην έκθεση, η επιμελήτρια της έκθεσης και συνεργάτης του Εργαστηρίου κα Ζέττα Αντωνοπούλου, η οποία έχει κάνει διατριβή πάνω στο έργο του Γιάννη Παππά, μας είπε λίγα λόγια για τις δραστηριότητες του Εργαστηρίου. «Η ατμόσφαιρα του Εργαστηρίου είναι απλή και προσιτή και ένας από τους βασικούς στόχους είναι να έλθουν όσο το δυνατόν περισσότερα παιδιά και φοιτητές και μέσα από συνεργασίες με πανεπιστήμια να γίνουν πράγματα. Να μάθουν και να εντρυφήσουν στην τέχνη και τις τεχνικές».
Η Ζ. Αντωνοπούλου με το γλυπτό για την Αδελφή-νοσοκόμα
Όσον αφορά την «Κατοχή», η κα Αντωνοπούλου ανέφερε ότι «λίγα πράγματα είναι γνωστά για τον Γιάννη Παππά κατά την περίοδο της Κατοχής. Η έκθεση αυτή, εκτός από γλυπτά, έχει και έργα ζωγραφικά. Είναι μία προσέγγιση για όλη του την καλλιτεχνική δημιουργία εκείνα τα χρόνια. Η έκθεση είναι λιτή, ενταγμένη στο πλαίσιο του Εργαστηρίου και στη μόνιμη συλλογή. Είναι το βλέμμα του καλλιτέχνη και το βίωμα εκείνης της εποχής, πώς αντιλαμβανόταν αυτά που συνέβαιναν, ποιος ήταν ο δικός του τρόπος να αντισταθεί σε όσα συνέβαιναν, τα συναισθήματα που αναζητούσε για τη δική του πνευματική ενάργεια και την ανύψωση του φρονήματος τις δύσκολες εκείνες ώρες».
Μπαίνοντας μέσα στο ισόγειο, στον μεγάλο και καλά φωτισμένο χώρο που είναι το ατελιέ, βλέπουμε γλυπτά της περιόδου της Κατοχής. Η τέχνη του είναι κυρίως ανθρωποκεντρική και φτιάχνει πρόσωπα που έχουν σχέση με το βίωμά του, όπως είναι οι συμπολεμιστές του. Η πνευματική του ανάγκη να αναφερθεί στον ελληνισμό ακουμπά στον Κάλβο, τον Σολωμό και τις ηρωικές φυσιογνωμίες της αρχαίας και σύγχρονης ιστορίας. Από το 1941 είχε αρχίσει να μελετά το έφιππο και μέσα στο ατελιέ βλέπουμε αρκετά έργα με αυτό το θέμα και ειδικά με τον Μ. Αλέξανδρο.
Άνθρωποι της γειτονιάς υπήρξαν μοντέλα του, όπως η οικογένεια Δέτση που βλέπουμε έξω από την πόρτα του ατελιέ, μία οικογένεια από τη Νάξο την οποία αγάπησε, όπως έλεγε, για την ελληνοπρέπεια που διέκρινε στη μορφή, στη συμπεριφορά και στη συναναστροφή μαζί τους.
Η οικογένεια Δέτση
Ένα μεγάλο άγαλμα μίας γυναίκας δίπλα στην οικογένεια Δέτση, είναι η Κατίνα, το μικρό κοριτσάκι με τις πλεξίδες που όταν τη συνάντησε το 1960 ήταν πια ολόκληρη γυναίκα και της ζήτησε να του ποζάρει, και έτσι μπορεί ο θεατής να δει τη μεταφορά από το μικρό παιδάκι στη μεγάλη κοπέλα.
Η Κατίνα Δέτση (σε μικρή ηλικία) και δίπλα η Κατίνα μερικά χρόνια αργότερα
Αγαπούσε τα παιδιά και λάτρευε την αισιοδοξία που αυτά αποπνέουν ακόμη κι αν είναι θλιμμένα. Θεωρούσε ότι το παιδικό πρόσωπο ήταν το αντίδοτο για τη μιζέρια εκείνης της εποχής, για τη θλίψη για τον ξαφνικό θάνατο του πατέρα του, αλλά και για τον θάνατο που ήταν συνέχεια δίπλα τους εκείνα τα χρόνια. Έκανε ένα χώρισμα στο εργαστήρι και μάζευε τα παιδιά της γειτονιάς. Τους έδινε πηλό και ό,τι άλλο είχε για παιχνίδι και αυτός έπλαθε παιδικές μορφές, μορφές παιδιών ανώνυμων, πορτραίτα και φυσιογνωμίες εκείνης της εποχής.
Αριστερά, ο ποιητής Μ. Μαλακάσης, λίγο πριν πεθάνει. Δεξιά, νεκρικό προσωπείο του Λαπαθιώτη
Σε κάθε ένα από τα άλλα δύο επίπεδα της έκθεσης υπάρχει ένας σταθμός που «μιλάει» για την Κατοχή μέσα από γλυπτά και σκίτσα σε λάδι ή κάρβουνο. Η μνήμη του πολέμου με τα σκίτσα συμπολεμιστών του, τα μνημεία για τους πεσόντες ή τη γυναίκα αδελφή-νοσοκόμα, το πένθος, ο θάνατος με τις νεκρικές εικόνες του Παλαμά του Λαπαθιώτη, του Μαλακάση, η πείνα και οι σκηνές εξαθλίωσης στους δρόμους της Αθήνας, είναι τα θέματα που πραγματεύεται και τα οποία δημιουργούν μία διάδραση με τα έργα της μόνιμης συλλογής, δίνοντας στον θεατή την επιλογή για πολλές αναγνώσεις.
Το χέρι του Παλαμά. Νεκρικό αντίγραφο.
Ιδιαίτερα ξεχωριστή είναι μία σειρά από αθηναϊκά τοπία και την Ακρόπολη όπου δείχνει, όπως λέει η κα Αντωνοπούλου, αυτό το ιδιαίτερο που είχε ο Γιάννης Παππάς «χωρίς πολλά λόγια να λέει πολλά. Δηλαδή λιτές γραμμές, λίγα χρώματα και να βγάζει αυτό που είναι. Την Κατοχή στην Ακρόπολη, μέσα από σκιές και χρώματα που έρχονται από τον ουρανό, που φανερώνουν την ελπίδα στα επόμενα χρόνια».
Η Ακρόπολη
Λίγα ακόμη λόγια για τον Γιάννη Παππά και το Εργαστήριό του
Ο Γιάννης Παππάς γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη στις 13 Μαρτίου του 1913 και μεγάλωσε σε ένα ευκατάστατο και μορφωμένο περιβάλλον με δύο γιατρούς στην οικογένεια, τον πατέρα του και τον παππού του, πράγμα που δεν τον άφηνε εντελώς ανεπηρέαστο. Όπως έλεγε χαρακτηριστικά, «είναι βέβαιο ότι το μόνο που θα ήθελα και θα μπορούσα να είχα κάνει με αγάπη είναι η ιατρική –και μάλιστα η χειρουργική– αν... δεν είχα ξεστρατίσει». Το 1922 η οικογένεια εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και το 1930 ο Γιάννης Παππάς έφυγε για σπουδές στο Παρίσι, όπου γράφτηκε στη Νομική και στη Σχολή των Καλών Τεχνών, στο εργαστήριο του καθηγητή Jean Boucher.
Το οίκημα που στεγάστηκε το Εργαστήριό του, στην οδό Ανακρέοντος 38, στην περιοχή του Ζωγράφου χτίστηκε το 1930, σε σχέδια του φίλου του αρχιτέκτονα Πάνου Τσολάκη, και για κάποια χρόνια, ως τη δεκαετία του ’60, ήταν και η κατοικία της οικογένειάς του.
To 1939 ο Γιάννης Παππάς γύρισε στην Ελλάδα για να υπηρετήσει τη θητεία του και με την κήρυξη του πολέμου επιστρατεύτηκε. Το 1941 επέστρεψε από το μέτωπο και όλα τα χρόνια της Κατοχής τα πέρασε στην Αθήνα και εργαζόταν στο εργαστήριό του.
Κατά τα Δεκεμβριανά, η Εθνοφυλακή επίταξε το κτίριο. Το εργαστήριο λεηλατήθηκε ενώ ο Γιάννης Παππάς συνελήφθη και οδηγήθηκε για ένα διάστημα σε στρατόπεδο συγκεντρώσεως. Εκείνη την περίοδο έγιναν μεγάλες υλικές ζημιές και πολλά έργα χάθηκαν. Ο αρχιτέκτων Π. Τσολάκης, παντρεμένος με την αδελφή του Γιάννη Παππά, Μαρίκα, ανέλαβε την επισκευή του καθώς και τη φροντίδα όσων έργων είχαν απομείνει.
Από το 1945 έως το 1951 ο Γιάννης Παππάς έζησε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου ως ναύτης στη Ναυτική Βάση της Αλεξάνδρειας. Η παραμονή του στην πόλη αυτή καθώς και η αρχαία αιγυπτιακή τέχνη επηρέασαν πολύ και τη δουλειά του.
Το 1953 εκλέγεται καθηγητής της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών. Μέχρι το 1978 που συνταξιοδοτήθηκε πήρε πρωτοβουλίες που αναβάθμισαν τη Σχολή και από τα χέρια του πέρασαν πολλοί από τους νεότερους καλλιτέχνες μας.
Εκτός από τον ανδριάντα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, γλυπτό που πρόσφατα τοποθετήθηκε στη συμβολή των οδών Αμαλίας και Βασιλίσσης Όλγας στην Αθήνα, πολλά έργα του –ανδριάντες και προτομές προσωπικοτήτων– είναι εγκατεσπαρμένα σε όλες τις περιοχές της Ελλάδας της, όπως ο ανδριάντας του Βενιζέλου στο Πάρκο Ελευθερίας, οι ανδριάντες του Βενιζέλου και Τρικούπη στον περίβολο της Βουλής, του Οδυσσέα Ελύτη στην πλατεία Δεξαμενής, του στρατηγού Μακρυγιάννη στην Διονυσίου Αρεοπαγίτου, του Ευάγγελου Αβέρωφ - Τοσίτσα στο Μέτσοβο, του Ίωνα Δραγούμη στη Πλατεία Μακεδονομάχων Θεσσαλονίκης, του Παντελή Πρεβελάκη στο Ρέθυμνο κ.ά.
Ένα από τα πολύ γνωστά του έργα είναι το άγαλμα του φίλου του και γλύπτη Χρήστου Καπράλου, το οποίο έκανε στο Παρίσι το 1936. Ο «Χρήστος Καπράλος» εντυπωσιάζει με τη φυσική του στάση (γερμένο κεφάλι, ένα χέρι στην τσέπη) αλλά κυρίως με την έκφραση του προσώπου του.
Το 1980 εκλέχθηκε τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.
