Σκοτεινοί Θάνατοι στην Αρχαιότητα: Η Καλλιόπη Λεγάκη φωτίζει τα μυστήρια σε μία τηλεοπτική σειρά

Στην αρχαιότητα, οι θεοί μιλούσαν με σημάδια και οι άνθρωποι πέθαιναν σαν μύθοι. Κάπου ανάμεσα στην ιστορία και το σκοτάδι, εκεί όπου το φως της αλήθειας αδυνατεί να φτάσει, εστιάζει η νέα σειρά της Cosmote TV, «Σκοτεινοί Θάνατοι στην Αρχαιότητα», σε σκηνοθεσία της Καλλιόπης Λεγάκη.

Με οδηγό τον αρχαιολόγο Θοδωρή Παπακώστα, η σειρά ανασύρει από τη λήθη τις ιστορίες εκείνων που έζησαν με δόξα και πέθαναν με αίμα — από τον Εμπεδοκλή και τον Σωκράτη μέχρι τον Φίλιππο Β', την Ολυμπιάδα και τον Ευριπίδη. Κάθε επεισόδιο ξετυλίγει ένα αρχαίο «true crime», όπου οι ίντριγκες, οι δολοπλοκίες και οι μηχανισμοί εξουσίας γίνονται ο καθρέφτης των σύγχρονων κοινωνιών. Η Καλλιόπη Λεγάκη επιλέγει να αφηγηθεί το παρελθόν όχι ως μουσειακό αντικείμενο, αλλά ως ζωντανή, σκοτεινή ενέργεια που επιμένει να πάλλεται μέσα μας. Στο πλευρό του Θοδωρή Παπακώστα, ο ιστορικός Γιάννης Ξυδόπουλος λειτουργεί σαν συνοδοιπόρος – ένα «δίδυμο» που θυμίζει Σέρλοκ Χολμς και Γουάτσον στην υπηρεσία της αρχαιολογικής αλήθειας. Γυρίσματα σε αρχαιολογικούς χώρους και σύγχρονες τοποθεσίες —από καμίνια μέχρι το Δρομοκαΐτειο— λειτουργούν σαν ρωγμές στον χρόνο, ενώ το animation μεταμορφώνεται σε «οπτική αρχαιολογία».

Σκοτεινοί Θάνατοι στην Αρχαιότητα: Η Καλλιόπη Λεγάκη φωτίζει το σκοτάδι της ιστορίας με τη νέα σειρά της COSMOTE TV

—Η ιδέα για τους «Σκοτεινούς Θανάτους» γεννήθηκε, όπως αναφέρετε, από την παρατήρηση ότι οι βίοι σπουδαίων αρχαίων προσωπικοτήτων τελείωναν πάντα με μυστήριο ή βία. Τι ήταν αυτό που σας συγκίνησε ή σας τρόμαξε περισσότερο σ’ αυτή τη διαπίστωση;

Από τα μαθητικά μας χρόνια η γνώση σχετικά με τις μεγάλες προσωπικότητες της αρχαιότητας —βασισμένη σε συγκεκριμένες πηγές και αρχεία— μας έδινε στοιχεία που κανένας δεν τολμούσε να αμφισβητήσει την εγκυρότητά τους. Όταν λοιπόν η σύγχρονη επιστημονική έρευνα έρχεται να αναθεωρήσει και να ανακατασκευάσει παγιωμένες αντιλήψεις σχετικά με τη ζωή και τον θάνατο αυτών των προσωπικοτήτων, δεν μπορεί παρά η ανατροπή αυτή να λειτουργήσει για μένα προκλητικά και συγκινησιακά και να γίνει η αφορμή για την παραγωγή της συγκεκριμένης τηλεοπτικής σειράς. Και είναι αλήθεια ότι η ρήση του γνωστού γάλλου φιλοσόφου και μαθηματικού Ρενέ Ντεκάρτ «Cogito, ergo sum» (Σκέπτομαι άρα υπάρχω) προσωπικά με έχει σημαδέψει, το σίγουρο όμως είναι ότι η μεταγενέστερη παράφρασή της «Dubito, ergo sum» (Αμφιβάλλω άρα υπάρχω) είναι αυτή που λειτουργεί ως κινητήριος μοχλός για να ξεκινήσω μια παραγωγή, γιατί για μένα η «γοητεία» της αμφιβολίας και της ανατροπής των δεδομένων είναι αδιαμφισβήτητη και προκλητική τόσο για τον δημιουργό όσο και για τους θεατές. Από την άλλη όσο προχωρούσε η δουλειά μου για αυτή τη σειρά το τρομακτικό δεν ήταν η αποκάλυψη της βιαιότητας του θανάτου των προσωπικοτήτων αλλά η διαπίστωση σχετικά με τις ίντριγκες, τις συνωμοσίες τις δολοπλοκίες και όλους τους τρόπους γενικά που μεταχειρίστηκαν οι μηχανισμοί εξουσίας της εποχής για να δολοφονήσουν σημαντικούς ανθρώπους της αρχαιότητας που αποτελούσαν απειλή για τα συμφέροντά τους. Το γεγονός επίσης ότι οι μηχανισμοί εξουσίας δεν έχουν σταματήσει χρησιμοποιώντας στις σύγχρονες κοινωνίες παρόμοιους τρόπους και μεθόδους να παγιδεύουν και να συνθλίβουν τον καθένα μας, ήταν η συγκλονιστικότερη διαπίστωση και τελικά αυτή που μου γέννησε τον τρόμο, αυτόν που ένοιωσε ο κύριος Κ., ο ήρωας της «Δίκης» του Κάφκα μπροστά στους δικαστές του.

—Το να μιλάς για την αρχαιότητα μέσα σε ένα καμίνι ή στο Δρομοκαΐτειο είναι μια ευφυής σκηνοθετική πρόκληση. Τι σηματοδοτούσε για εσάς αυτή η μετατόπιση από τους αρχαιολογικούς χώρους σε σύγχρονα περιβάλλοντα;

Η σειρά αποτελεί μια «λοξή» ματιά στον κόσμο της αρχαιότητας και ακόμα μια προσπάθεια να συνδέσουμε το παρελθόν με το σήμερα, γεγονός που επιβάλλει τη διερεύνηση άλλων χώρων, πέρα των γνωστών αρχαιολογικών, την ανεύρεση μιας άλλης αφηγηματικής δομής, γλώσσας και ύφους για να εκπληρώσουμε τους στόχους μας. Επηρεασμένη από τις απόψεις του γνωστού ψυχαναλυτή Κάρλ Γιούνγκ ότι ένα συλλογικό ασυνείδητο, διαμορφωμένο από μνήμες, εικόνες και πρότυπα συμπεριφοράς που μεταφέρονται από γενιά σε γενιά καθορίζει τις σκέψεις και τις πράξεις μας, θέλησα να καταδείξω την κοινή «μοίρα» που συνδέει τις ζωές των ανθρώπων από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας, τους κοινούς φόβους και αγωνίες, αναζητώντας τόπους που είχαν την δική τους δυναμική, που μπορούσαν να λειτουργήσουν αλληγορικά και συνειρμικά για τον σύγχρονο θεατή και να τον συνδέσουν με το παρελθόν. Με βάση αυτόν τον άξονα στο επεισόδιο για τον Κλεομένη τον Α', τον βασιλιά της Σπάρτης που κατηγορήθηκε για ψυχασθένεια από τους πολιτικούς του αντιπάλους αποδίδοντας σε αυτήν το φρικτό του τέλος για να δικαιολογήσουν την δολοφονία του, δεν διστάζουμε να παρουσιάσουμε έναν ψυχίατρο στο Δρομοκαΐτειο για να μας αναλύσει το ψυχικό νόσημα που ταλαιπωρούσε τον δύστυχο Κλεομένη και ταυτόχρονα να μας συνδέσει με τους σημερινούς πάσχοντες και τα προβλήματα τους. Επίσης με την ίδια λογική στο επεισόδιο για την Ολυμπιάδα, η μύησή της στα Καβείρια Μυστήρια, που την ανέδειξαν σε ιέρεια με μεγάλη δύναμη και επιρροή εξιστορείται από μια ιστορικό σε ένα παλαιό καμίνι στον Πειραιά. Σύμφωνα με τη μυθολογία οι Κάβειροι ήταν παιδιά του θεού Ήφαιστου, του θεού της φωτιάς και πρωτεργάτη των μεταλλουργών και των χαλκουργών, για αυτό και το καμίνι κρίθηκε ως ο καταλληλότερος τόπος για να μιλήσουμε για τα Καβείρια Μυστήρια σήμερα.             

—Η σειρά μοιάζει με ένα αρχαίο true crime. Γιατί πιστεύετε ότι σήμερα, στην εποχή των podcasts και του Netflix, μας έλκει τόσο η ιδέα του «σκοτεινού θανάτου»;

Θεωρώ ότι η έννοια του σκότους, δηλαδή του μυστηριώδους, του ανεξερεύνητου, του απόκρυφου είναι ένα στοιχείο που έρχεται από τα βάθη του χρόνου και πάντα εξασκούσε πάνω μας μια παράδοξη γοητεία. Στη μυθολογία η γέννηση του κόσμου έχει να κάνει με το σμίξιμο της Νύχτας με το Έρεβος, ένα από τα παιδιά της είναι ο Θάνατος, που σημασιοδοτεί το τέλος της ανθρώπινης ζωής, το σκότος γενικά μας «καταδυναστεύει» με την έννοια του φόβου για αυτό που κρύβει, ταυτόχρονα όμως μας «συντροφεύει» φωλιάζοντας μέσα μας και «μεταγγίζοντας» τα «υλικά» του στα όνειρά μας, στη φαντασία και στην τέχνη μας. Δεν θα μπορούσε λοιπόν παρά η γοητεία που μας εξασκεί να είναι ανελέητη ακόμα και σήμερα που η τεχνολογία και ο εξορθολογισμός μας «υπόσχονται» ότι μπορούν να μας αποκαλύψουν τα πάντα, το σκοτάδι ξέρει να κρύβει καλά τα μυστικά του, κάθε φορά μας προσκαλεί να το εξερευνήσουμε, τα μονοπάτια του είναι υπόγεια και ύπουλα, είναι τόσο μεγάλη όμως η ανάγκη μας για περιπέτεια που δεν μπορούμε να αντισταθούμε. Άλλωστε μετά από τόσους αιώνες που έχουμε διανύσει στους κύκλους του Χρόνου, έχουμε αναγνωρίσει ότι μόνο περπατώντας στα μονοπάτια του σκότους μπορούμε να φτάσουμε στο φως, στην αλήθεια, στην ουσία της ύπαρξης. «Η πεταλούδα που νύκτωρ εγεννήθη μας αναγγέλλει την αυγή, σφαδάζουσα στο ράμφος της πρωίας» γράφει ο Αντρέας Εμπειρίκος στην «Ενδοχώρα», καταδεικνύοντας τους γόνιμους «σπόρους» που κρύβονται στο σκοτάδι· από αυτούς θα γεννηθούν τα πλάσματα της φαντασίας μας, άλλα καταδικασμένα να πεθάνουν στο πρωινό φως της αυγής όπως μια πεταλούδα στροβιλιζόμενη στο φως μιας λάμπας πετρελαίου και άλλα θα πρωταγωνιστήσουν στην «παράσταση» που κάθε φορά στήνουμε για να ξεγελάσουμε τον χρόνο και να παρηγορήσουμε την αγωνία του θανάτου μας.

     

—Ο Σωκράτης, ο Φίλιππος, η Ολυμπιάδα… ήταν ιστορικά πρόσωπα αλλά και μυθολογημένες φιγούρες. Πόσο σας απασχόλησε η λεπτή γραμμή ανάμεσα στην ιστορική αλήθεια και τη συλλογική φαντασία; Πώς αντιμετωπίσατε το υλικό ιστορικά και καλλιτεχνικά; Πού σταματά η επιστημονική ακρίβεια και πού αρχίζει η δραματουργική ελευθερία;

Η αλήθεια είναι ότι όλες αυτές οι προσωπικότητες αποτελούν μυθολογημένες φιγούρες και με την προγονοπληξία που μας χαρακτηρίζει θα ήταν δύσκολο να τις παρουσιάσουμε όπως ήταν στην πραγματικότητα αν δεν καταφέρναμε να αποδεσμευτούμε από τα δεδομένα και αν δεν φοβόμαστε να προβάλλουμε ελαττώματα, μειονεκτήματα και αδυναμίες τους, γιατί μόνο έτσι μπορούμε να καταλάβουμε καλύτερα τα βαθύτερα κίνητρα των πράξεών τους και τον ρόλο που έπαιξαν στη διαμόρφωση της ιστορικής εξέλιξης. Ο βασικός γνώμονας όμως σε όλη τη διαδικασία της συγκρότησης των επεισοδίων ήταν η ιστορική αλήθεια, η ανάγκη να εξερευνήσουμε πρόσωπα και πράγματα βασισμένη στις ιστορικές πηγές και αρχεία, σε ντοκουμέντα αδιαμφισβήτητα χωρίς να παρασυρθούμε από μυθεύματα και φαντασιώσεις. Από την άλλη έπρεπε να διαχειριστούμε το υλικό της έρευνάς μας με τρόπο καλλιτεχνικό για να ξεφύγουμε από μια «δοκιμιακή» παρουσίαση, όπως συνήθως γίνεται στις θεματικές που σχετίζονται με ιστορικές και αρχαιολογικές έρευνες. Αυτό ήταν τόσο δικό μου μέλημα όσο και των συνεργατών μου, του αρχαιολόγου Θοδωρή Παπακώστα και του ιστορικού Γιάννη Ξυδόπουλου, και ήταν μια ανάγκη που συνειδητοποιήσαμε από την πρώτη στιγμή ότι δηλαδή πρέπει να απελευθερωθούμε από τα «φαντάσματα του παρελθόντος» και να ακολουθήσουμε καινούργιες τεχνικές αφήγησης και παρουσίασης, χωρίς όμως να «παρεκκλίνουμε» από τον «δρόμο» της επιστήμης, χωρίς να αμφισβητήσουμε τις μεθόδους και τα κριτήρια αξιολόγησης που χρησιμοποιεί η επιστημονική έρευνα. Έτσι λοιπόν συνειδητοποιήσαμε ότι η δραματουργική ελευθερία και η πρωτοτυπία «κερδίζεται» στην παρουσίαση της σειράς, για αυτό και υιοθετήσαμε μια άλλη αφηγηματική γλώσσα και μια άλλη σεναριακή δομή, διαφορετική από τις δεδομένες, επιλέξαμε χώρους και πρόσωπα με κριτήρια διαφορετικά από τα αναμενόμενα, χρησιμοποιήσαμε ακόμα και σύγχρονους τρόπους παρουσίασης, όπως το animation, για να μπορέσει ο σημερινός θεατής να παρακολουθήσει το κάθε επεισόδιο ως το τέλος.              

—Το δίδυμο Παπακώστας – Ξυδόπουλος λειτουργεί σαν αρχαιολογικός Σέρλοκ και Γουάτσον. Πόσο σκόπιμα εντάξατε αυτό το «buddy στοιχείο» ως αφήγηση για να συνδέσετε το κοινό με την έρευνα;

Η απόφαση να καθιερωθεί στα επεισόδια όσον αφορά την διαδικασία της έρευνας το δίδυμο αρχαιολόγος - archaeostoryteller Θοδωρής Παπακώστας και ιστορικός Γιάννης Ξυδόπουλος ήταν συνειδητή, προσομοιάζοντας στο διάσημο ντουέτο Σέρλοκ Χολμς και Τζον Γουάτσον, που καθιερώθηκε στην αστυνομική λογοτεχνία από τον Σερ Κόναν Ντόυλ. Και όπως στα μυθιστορήματα του γνωστού Σκωτσέζου συγγραφέα οι δύο φίλοι συνεργάζονται στην εξιχνίαση των εγκλημάτων, έτσι και στη σειρά το δίδυμο που δημιουργήσαμε παρουσιάζεται στην αρχή και στο τέλος κάθε επεισοδίου, συζητώντας στην πρώτη σεκάνς τα βασικά στοιχεία για την έρευνα και ανταλλάσσοντας γνώμες σχετικά με την προσωπικότητα και την διαδικασία που θα ακολουθήσει ο αρχαιολόγος – ντεντέκτιβ και στην τελευταία σεκάνς ανακεφαλαιώνοντας και καταλήγοντας σε συμπεράσματα σχετικά με τον μυστηριώδη θάνατο του θύματος. Κατά τη γνώμη μου το ντουέτο λειτουργεί καταλυτικά γιατί ο μεταξύ τους διάλογος δημιουργεί ένταση και αγωνία στον θεατή, τον κάνει να ταυτίζεται και να συμμετέχει διανοητικά και συναισθηματικά και κυρίως να παίρνει μέρος στη λύση του γρίφου, που αποτελεί ο κάθε μυστηριώδης θάνατος.     

—Η σειρά κινείται ανάμεσα σε documentary, performance και κινηματογραφικό δοκίμιο. Πώς χτίσατε αυτή την «υβριδική» γλώσσα — τι σας οδήγησε να επιλέξετε αυτό το ύφος αντί για την παραδοσιακή αφήγηση;

Το γεγονός ότι ήθελα να ξεπεράσω τις παραδοσιακές συμβάσεις που χαρακτηρίζουν την κλασική κινηματογραφική αφήγηση του ντοκιμαντέρ, με έκανε να αναζητήσω μια άλλη γλώσσα και ένα άλλο ύφος τόσο στη σεναριακή ανάπτυξη όσο και στα γυρίσματα επιλέγοντας χώρους και τόπους διαφορετικούς από τους αναμενόμενους καθώς και στην τελική παρουσίαση κάθε επεισοδίου επιδιώκοντας στο μοντάζ να δημιουργήσω έναν πιο έντονο και γρήγορο ρυθμό. Πιστεύοντας από την πρώτη μου ταινία μικρού μήκους ότι η δουλειά στον κινηματογράφο και στην τηλεόραση είναι συλλογική, θα ήθελα να σημειώσω ότι η χρησιμοποίηση αυτής της «υβριδικής» γλώσσας είναι αποτέλεσμα ατέλειωτων συζητήσεων με τους συνεργάτες μου που θεωρώ σημαντικό να τους αναφέρω. Τον Θοδωρή Παπακώστα και τον Γιάννη Ξυδόπουλο, το μοναδικό δίδυμο που έδωσε μια άλλη «πνοή» στη σειρά, τους ανθρώπους της Foss Productios, που ανέλαβε την εκτέλεση της παραγωγής και συγκεκριμένα την Άννα Νομικού, υπεύθυνη δημιουργικού, τη Μάρα Χαρμαντά, υπεύθυνη εξεύρεσης αρχείων, τον Lawrence Elwick, που σχεδίασε το animation, την Γκρατσιέλλα Κανέλλου, on line producer στα γυρίσματα. Και φυσικά τον διευθυντή φωτογραφίας, τον Πέτρο Γκορίτσα, που η παρουσία του και η δουλειά του ήταν καταλυτική, τον Γιάννη Παπαναστασόπουλο, βοηθό κάμερας και χειριστή drone που μας έδωσε συγκλονιστικά πλάνα, τον Αλέξανδρο Σακελλαρίου, ηχολήπτη και τον Γιάννη Νταρίδη, μοντέρ, μόνιμους συνεργάτες στις δουλειές μου τα τελευταία χρόνια και τέλος τους ίδιους τους παραγωγούς της Cosmote TV, που η σειρά τους χρωστάει πολλά. 

—Το animation λειτουργεί σχεδόν σαν «οπτική αρχαιολογία». Πώς αποφασίσατε τη μορφή και το ύφος του; Ποια ήταν η πιο δύσκολη «οπτική μετάφραση» ενός αρχαίου γεγονότος; Κάποια στιγμή που το παρελθόν έμοιαζε να αντιστέκεται στην κάμερα;

Η άποψη να χρησιμοποιήσουμε animation κυριάρχησε στο τραπέζι των μεταξύ μας συζητήσεων και διαπραγματεύσεων από την πρώτη στιγμή. Μεσολάβησαν πολλά σχέδια, ακούστηκαν διάφορες γνώμες σχετικά με το σχέδιο που θα ήταν το κατάλληλο, στην πορεία αντιληφθήκαμε ότι έπρεπε να γνωρίζουμε το σημείο, όπου θα παρεμβάλλονταν το animation για να λειτουργήσει σωστά στην εξέλιξη του επεισοδίου, ακόμα και την χρονική διάρκεια κάθε animation έπρεπε να καθορίσουμε ώστε να δημιουργήσουμε αμεσότητα και δραματικότητα στον θεατή. Στο τέλος για κάθε πρωταγωνιστή επιλέξαμε στιγμές – σταθμούς στη ζωή του για να παρουσιάσουμε με animation, προσδίδοντας ένταση στην αφήγηση και συνειδητοποιώντας για άλλη μια φορά την φοβερή δύναμη της εικόνας σε σχέση με τον λόγο. Επίσης συνειδητοποιήσαμε ότι όσο πολύπλοκες και πολυάριθμες ήταν οι σκηνές τόσο αντιστέκονταν στην παρουσίαση τους με animation, όπως ας πούμε μια πολεμική σύγκρουση, που ήθελε έναν χειρισμό διαφορετικό από αυτόν που είχαμε αποφασίσει, ώστε να μην καταλήξει καρικατούρα.     

—Ποιο στοιχείο σας εξέπληξε περισσότερο κατά την έρευνα — κάτι που άλλαξε τη δική σας σχέση με την αρχαιότητα;

Στη διάρκεια της έρευνας το σημαντικότερο στοιχείο για μένα ήταν η αποκάλυψη ελαττωμάτων, διαταραχών και γενικά προβληματικών συμπεριφορών από προσωπικότητες, που από τα μαθητικά μας χρόνια μας έμαθαν να αναγνωρίζουμε και να σεβόμαστε ως πρωτεργάτες της πολιτισμικής και της  ιστορικής μας εξέλιξης, αποκρύπτοντας μεθοδικά και συστηματικά τις πλευρές του χαρακτήρα τους, που θα δημιουργούσαν αμφιβολίες και ανατροπές σχετικά με την δόξα και την φήμη τους. Από την άλλη η έρευνα μου αποκάλυψε προσωπικότητες που δεν γνώριζα, ανθρώπους που έζησαν μια ζωή πλούσια για να καταλήξουν με φρικτό θάνατο, όπως η νεαρή Ρήγιλλα, που δολοφονήθηκε από τον σύζυγο της, τον γνωστό Ηρώδη, ανθρώπους που βίωσαν το τραύμα και τον πόνο όπως ο βασιλιάς της Σπάρτης, ο Κλεομένης ο Α', που «εξαργύρωσε» το μεγαλείο του με την παράνοια, τον εγκλεισμό και την δολοφονία του.      

—Αν οι αρχαίοι είχαν social media, ποιος από τους ήρωές σας θα ήταν influencer της εποχής και ποιος θα κατέληγε «cancelled»;

Ο influencer της εποχής θα ήταν σίγουρα ο Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος, μέγας φιλόσοφος, ποιητής, μάγος, μύστης, αποκρυφιστής, θαυματοποιός, πανέξυπνος και παμπόνηρος, που τα πλήθη τον ακολουθούσαν με απέραντο θαυμασμό, πιστεύοντας ακράδαντα στις μοναδικές του δεξιότητες. Ο ίδιος διαλαλούσε την θεϊκή του φύση, έκανε τους πάντες να πιστεύουν ότι ήταν ένας δαίμονας που ξέπεσε στη γη και ότι θα επιστρέψει -μέσα από την διαδικασία των αλλεπάλληλων μετανσαρκώσεών του– στον ουρανό. Ένας μεγάλος θεατρίνος που έπειθε τους πάντες για την αλήθεια των λόγων του, το τέλος του όμως ήταν τραγικό γιατί δεν δίστασε –σε μια ύστατη προσπάθεια να αποδείξει τη θεϊκότητα του –να πέσει στον κρατήρα του ηφαιστείου της Αίτνας, πείθοντας τους πιστούς του ακόλουθους ότι θα αναληφθεί στα ουράνια. Όσο για τον cancelled, κατά τη γνώμη μου, θα ήταν ο Παυσανίας, ο ένδοξος Σπαρτιάτης στρατηγός, που διακρίθηκε στη μάχη των Πλαταιών, συγκρούστηκε με τους Πέρσες σε πολλά πεδία μαχών, η φήμη και η δόξα του ξεπέρασε τα σύνορα της ελληνικής επικράτειας και έφτασε ως τα μικρασιατικά παράλια, στο τέλος όμως παρασύρθηκε από τον πλούτο των αντιπάλων του, των Περσών, και προσχώρησε στο στρατόπεδό τους. Οι συμπατριώτες του δεν μπορούσαν να πιστέψουν ότι τους πρόδωσε, η γενναιότητά του ήταν απαράμιλλη, η ακεραιότητά του ήταν υποδειγματική, οι αποδείξεις όμως ήταν κατηγορηματικές και οι αντιδράσεις θυελλώδεις. Ο μέγας στρατηγός άρχισε σταδιακά να χάνει την εμπιστοσύνη των Σπαρτιατών, παραπέμφθηκε σε δικαστήρια, αθωώθηκε και ενοχοποιήθηκε για να καταλήξει δραπέτης – ικέτης στο ιερό της Χαλκιοίκου Αθηνάς, όπου βρήκε φρικτό θάνατο, όταν οι συμπολίτες του με πρωτοστάτισσα την ίδια του τη μάνα, τον έχτισαν ζωντανό μέσα στον ναό.            

—Αν μπορούσατε να συνοψίσετε τη σειρά σε μία φράση που θα γραφόταν στην επιτύμβια στήλη της, ποια θα ήταν αυτή;

Ακολουθώντας την γραφή των επιτύμβιων επιγραμμάτων θα μπορούσα να έγραφα: «Ενθάδε κείμεθα άξια τέκνα ενδόξων προγόνων· αλλά το τέλος άδοξον. Η αλήθεια κρύπτεται στο σκότος· ανάγκη εστί τους απογόνους αυτήν ετάζειν». Και σε ελεύθερη μετάφραση: «Σε αυτό το χώμα έχουμε θαφτεί ως αντάξιοι διάδοχοι ένδοξων προγόνων· το τέλος μας όμως ήταν άδοξο. Η αλήθεια κρύβεται στο σκοτάδι· οι απόγονοι μας έχουν χρέος να ψάξουν για αυτήν».