Η Τεχνητή Νοημοσύνη μετασχηματίζει τη Δημοκρατία, αποδυναμώνει την κριτική σκέψη και την ενσυναίσθηση, απειλώντας την αυτονομία και τη συνείδηση του πολίτη.
Πολλά άρθρα γράφονται και πολλές συζητήσεις γίνονται σχετικά με το πώς η Τεχνητή Νοημοσύνη επηρεάζει τη λειτουργία των θεσμών και την ίδια τη Δημοκρατία. Το ερώτημα, όμως, που σπάνια τίθεται είναι το πώς η Τεχνητή Νοημοσύνη επηρεάζει τα χαρακτηριστικά εκείνα της ανθρώπινης νόησης που είναι απαραίτητα για την ανάπτυξη αυτού που ονομάζουμε «δημοκρατικός πολίτης».
Σε μία σχετικά πρόσφατη δημοσκόπηση, ένα ποσοστό που κυμαίνεται γύρω στο 55% των Ευρωπαίων πολιτών ηλικίας 25-45 ετών προτιμούν την αντικατάσταση μέρους των βουλευτικών εδρών από αλγορίθμους.
Από τη μια, τα ευρήματα αυτά αναδεικνύουν ένα ισχυρό ρεύμα δυσπιστίας της κοινωνίας προς το πολιτικό σύστημα. Από την άλλη, φαίνεται ότι στο φαντασιακό των νεότερων γενεών, η Τεχνητή Νοημοσύνη από απλό εργαλείο θα μπορούσε να αναβαθμιστεί σε ένα θεσμικά κατοχυρωμένο όργανο πολιτικών αποφάσεων. Με άλλα λόγια, η δυσφορία για το πολιτικό σύστημα, που αδυνατεί να δώσει λύσεις και να παρέχει την απαιτούμενη αίσθηση ασφάλειας για το μέλλον, «επενδύεται» σε μία νέου τύπου «ελπίδα»: Τις μηχανές. Προφανώς, αυτό δεν μπορεί παρά να υποδηλώνει μία διάχυτη, ασύνειδη θα έλεγα, «αποδοχή» ότι οι μηχανές αυτές μπορούν να αφουγκραστούν τα προβλήματα, να παράγουν λύσεις «ορθολογικές», λύσεις πάνω κι έξω από τις δυσλειτουργίες του πολιτικού «κατεστημένου».
Ταυτόχρονα, το δημοσκοπικό αυτό εύρημα εγείρει βαθύτερους προβληματισμούς, πέρα από την πολιτική, που αγγίζουν φιλοσοφικές και ηθικές προεκτάσεις της ύπαρξής μας: Οι νεότερες γενιές θα μπορούσαν να αποδεχτούν την αντικατάσταση της ανθρώπινης κρίσης και εμπειρίας από τις μηχανές. Πηγή μίας τέτοιας αποδοχής είναι η εξοικείωση που έχουν οι νεότεροι με τους αλγορίθμους. Τους θεωρούν κάτι δικό τους. Κι εδώ είναι που αναβλύζει ένας μεγάλος κίνδυνος για τη Δημοκρατία.
Η συνεχής διαδραστική επαφή με την ΤΝ, και μάλιστα από την παιδική ηλικία, της προσδίδει ένα οικείο αλλά και ταυτόχρονα «μυθικό» προσωπείο αυθεντίας, που απαντά και μας συμβουλεύει, σχεδόν, επί παντός επιστητού. Έτσι, αναπτύσσεται, ασύνειδα και σταδιακά, μία σχέση εξάρτησης που δεν αναβλύζει μέσα από την ίδια την κοινωνία αλλά από αλγορίθμους που έχουν σχεδιαστεί όχι με γνώμονα αξίες και υπαρξιακές ανάγκες, αλλά με γνώμονα τη βελτιστοποίηση του κέρδους. Μέσα από μία ψυχολογική πειρατεία της προσοχής, η εξάρτηση αυτή, σταδιακά, «κατασκευάζει» επιθυμίες, ασύνειδα δημιουργεί συνήθειες και, ακόμη χειρότερα, με τέτοιο τρόπο που να δρα καταλυτικά για εθισμό. Η έμφαση μετατοπίζεται από το περιεχόμενο στη διάρκεια της εμπλοκής (engagement).
Σιγά σιγά εθιζόμαστε να αναθέτουμε στις μηχανές όλο και περισσότερες νοητικές λειτουργίες. Η κριτική μας σκέψη, η ικανότητα δηλαδή να αναλύουμε, να επεξεργαζόμαστε δεδομένα, να επιλύουμε αλλά και να αναδεικνύουμε προβλήματα ατονεί. Η κριτική σκέψη απαιτεί συνεχή καλλιέργεια, ιδιαίτερα στην παιδική και νεανική ηλικία. Και βέβαια, πώς θα μπορούσαμε να φανταστούμε μία κοινωνία δημοκρατική, που προϋποθέτει ικανότητα διαλόγου και ανταλλαγή επιχειρημάτων, όταν η κριτική σκέψη δεν έχει καλλιεργηθεί και έχει ατροφήσει.
Οι κίνδυνοι δεν είναι θεωρητικοί. Η ανάθεση αρμοδιοτήτων χωρίς διαφάνεια οδηγεί σε εξάρτηση. Όσο θα εθιζόμαστε να εμπιστευόμαστε τις μηχανές να ενεργούν για λογαριασμό μας θα είναι αδύνατο να διαχωρίζουμε την ευκολία χρήσης, που μας παρέχουν, από τη χειραγώγηση. Όσο περισσότερο θα αναθέτουμε γνωστικές ικανότητες σε μηχανές, τόσο θα διευκολύνουμε τα τεχνολογικά-οικονομικά-πολιτικά κέντρα εξουσίας, που έχουν μονοπωλιακή πρόσβαση στα δεδομένα και το σχεδιασμό των αλγορίθμων, να διαμορφώνουν τις συμπεριφορές μας.
Μία άλλη διάσταση της συνεχούς εμπλοκής μας με τις μηχανές είναι αυτό που στην ορολογία της ΤΝ είναι γνωστή ως παιχνιδοποίηση. Οι μηχανές ΤΝ στη διεπαφή με τον άνθρωπο τείνουν να επικροτούν τις απόψεις του χρήστη, ανεξάρτητα από το περιεχόμενο. Αυτό μπορεί να έχει, και οι μελέτες δείχνουν ότι έχει, καταστροφικές συνέπειες ως προς την ανάπτυξη αυτογνωσίας και κατ’ επέκταση της κοινωνικής συμπεριφοράς. Η αυτογνωσία και η κοινωνικότητα αποτελούν ουσιαστικές παραμέτρους για την ανάπτυξη δημοκρατικής συμπεριφοράς και συνείδησης.
Καθώς οι ανθρώπινες σχέσεις ατροφούν και οι κοινωνικοί δεσμοί αποδυναμώνονται, το ψηφιακό αντίβαρο του Κόσμου γίνεται όχι μόνο ελκυστικό αλλά και απαραίτητο. Όσο περισσότερο υποβαθμίζονται οι κοινότητες του φυσικού κόσμου τόσο περισσότερο αναζητούμε παρηγοριά σε φαντασιώσεις και προσομοιώσεις που, φαινομενικά, υποκαθιστούν την κοινωνική μας διάσταση, δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο, όπου η θεραπεία επιδεινώνει την ασθένεια. Ο πραγματικός κόσμος, μέσα στον οποίον ενεργοποιούνται οι αισθήσεις μας, με την πολυπλοκότητά του, τις αντιφάσεις του, τις συγκρούσεις του αλλά και τις απαιτήσεις του, μετατρέπεται σε κάτι από το οποίο δραπετεύουμε και παύει να είναι ο ζωτικός χώρος μας. Αυτός, δηλαδή, που βιώνουμε και μέσα στον οποίο δημιουργείται η ανάγκη να τον μετασχηματίσουμε. Με άλλα λόγια εκχωρούμε την αυτονομία μας, που αποτελεί βασική προϋπόθεση για τη Δημοκρατία.
Μία άλλη ανθρώπινη διάσταση που η συνεχής διεπαφή με τις μηχανές επηρεάζεται, όπως δείχνουν πρόσφατες μελέτες, είναι η ενσυναίσθηση και η συναισθηματική νοημοσύνη μας, γενικότερα. Οι μηχανές αυτές αν και δεν έχουν συνείδηση και συναισθήματα, συμπεριφέρονται ως να έχουν συνείδηση κα ως να έχουν συναισθήματα, υλοποιώντας λειτουργικά αλγοριθμικά υποκατάστατα. Οι ψυχονοητικοί μηχανισμοί, κυρίως των παιδιών και των νέων, που είναι υπεύθυνοι για την ανάπτυξη κοινωνικών στερεοτύπων τρέφονται όλο και περισσότερο από τη διεπαφή τους με τις μηχανές και τα αντίστοιχα προσομοιωμένα συναισθήματα, και στη συνέχεια αυτά μεταφέρονται ως μιμήσεις στις συμπεριφορές μας μέσα στην κοινωνία.
Εάν μία τέτοια διαδικασία ανάπτυξης συναισθημάτων συνδυαστεί με τη δυσκολία που πλέον έχουμε να διακρίνουμε το ψεύδος από την αλήθεια, το κατασκευασμένο από το αυθεντικό και με την ταυτόχρονη ατροφία κριτικής σκέψης, εγείρει σοβαρά ερωτήματα ως προς τη δυνατότητα καλλιέργειας δημοκρατικών πολιτών. Ένα τέτοιο μείγμα αποτελεί βόμβα στα θεμέλια της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Έμμεσα, όπως ήδη το περιέγραψα, αλλά και άμεσα, δεδομένου ότι η ατροφία βασικών γνωστικών ιδιοτήτων μας καθιστά ιδιαίτερα ευάλωτους σε χειραγώγηση. Μιας χειραγώγησης με πολύ ιδιαίτερα και «φρέσκα» χαρακτηριστικά. Δεν υπάρχει, πια, λόγος να χειραγωγείς με «ιδεολογίες», άλλωστε κι αυτές «κάπως» έχουν ξεθωριάσει. Χειραγωγείς προσφέροντας εξάρτηση από την «ευχαρίστηση». Η συνεχής διέγερση είναι μια πολύ πιο αποτελεσματική μορφή ελέγχου από ό,τι ήταν ποτέ η λογοκρισία. Δεν μας κατηχούν, σταδιακά μας αναισθητοποιούν.
Το πρώτο ανάχωμα, που θα μπορούσε να σκεφτεί ένας δάσκαλος, για την αντιμετώπιση της ατροφίας των νοητικών ικανοτήτων, στις οποίες αναφέρθηκα, είναι η Παιδεία. Κύριο μέλημα της οποίας θα πρέπει να γίνει η καλλιέργεια συνείδησης δημοκρατικών πολιτών, μέσα από την ενδυνάμωση των χαρακτηριστικών που αυτή προϋποθέτει. Ταυτόχρονα, απαιτείται μία ισχυρή δέσμη μέτρων και σχετικών θεσμικών θωρακίσεων. Θωρακίσεις που δεν θα αρκούνται μόνο στην προστασία των ατομικών δικαιωμάτων και προσωπικών δεδομένων, αλλά θα περιλαμβάνουν και μελέτες κινδύνων, ανάλογα με αυτές που έχουν υιοθετηθεί για τις ιατρικές και βιολογικές επιστήμες. Κινδύνων που θα αφορούν την ψυχική υγεία των νέων, τη διάβρωση του πολιτικού διαλόγου, την εξατομίκευση της κοινωνίας, και όλων αυτών των ανθρώπινων χαρακτηριστικών που εξέθεσα παραπάνω. Τίποτε απ’ όλα αυτά, όμως, δεν υπεισέρχεται ως παράμετρος σε εταιρικούς ισολογισμούς.
Το 2018, ο Κινέζος επιστήμονας He Jiankui δημιούργησε τα πρώτα γενετικά τροποποιημένα μωρά, χρησιμοποιώντας την τεχνολογία CRISPR, για να τα κάνει ανθεκτικά στον ιό HIV. Η αντίδραση της παγκόσμιας επιστημονικής κοινότητας ήταν άμεση και σκληρή, καταδικάστηκε, φυλακίστηκε και το έργο του καταγγέλθηκε ως μη ηθικά αποδεκτό. Γιατί, όμως, είναι ηθικά αποδεκτό να επαφίενται η κοινωνικοποίηση και η καλλιέργεια των γνωστικών ικανοτήτων των παιδιών μας, όλο και περισσότερο, σε αλγοριθμικές προσομοιώσεις του κόσμου και της ίδιας της ζωής; Γιατί είναι ηθικά αποδεκτές ετερόνομα σχεδιασμένες εξωθεσμικές παρεμβάσεις –με τη μορφή αλγοριθμικής ντοπαμίνης– στις συναισθηματικές και βιωματικές εμπειρίες, με τις οποίες όπλισε το ανθρώπινο ον η εξέλιξη μέσα από εκατομμύρια χρόνια μεταλλάξεων και φυσικών επιλογών;
Στον βαθμό που μπορούμε, ακόμη, να αφουγκραζόμαστε και να διακρίνουμε τα σκιρτήματα της φιλελεύθερης Δημοκρατίας, η Ευρώπη δεν μπορεί να περιορίζεται στο να τρέχει «ξωπίσω» από τις τεχνολογικές εξελίξεις και απλά, ασθμαίνοντας, να «ρυθμίζει». Η Ευρώπη πρέπει να προσφέρει ενναλακτικές τεχνολογικές λύσεις, και δημόσιες πολιτικές που να προωθούν τον πραγματικό ανταγωνισμό, μαζί με ανεξάρτητη έρευνα και, κυρίως, διαφορετικά επιχειρηματικά μοντέλα. Μοντέλα που να περιορίζουν τις έντονα μονοπωλιακές δυναμικές που απελευθερώνουν οι νέες Τεχνολογίες αν αφεθούν, όπως στην παρούσα φάση, ανεξέλεγκτες. Οι έννοιες της διαφάνειας, της λογοδοσίας, της υπευθυνότητας, ουσιαστικά αποκτούν προσχηματικό χαρακτήρα όταν δεν έχεις την ισχύ να τις εφαρμόσεις και να τις επιβάλεις.
Είναι εύκολο; Όχι. Πολλά πράγματα, όμως, στην εξέλιξη του πολιτισμού μας αρχικά φάνταζαν δύσκολα αλλά η ιστορία έδειξε ότι μπορούν να κατακτηθούν. Όχι να χαριστούν, αλλά να κατακτηθούν.
