Προσανατολισμός: Ποιοι είναι οι πολιτιστικοί και φυλετικοί παράγοντες που τον καθορίζουν;
Μερικοί άνθρωποι μοιάζουν σαν να έχουν εσωτερική πυξίδα· άλλοι μπορούν να χαθούν ακόμα και στη γειτονιά τους. Η δεύτερη κατηγορία θαυμάζει την πρώτη: Μα πώς το καταφέρνετε; Όπως λέει η Nora Newcombe, γνωσιακή ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο Temple, οι δεξιότητες πλοήγησης διαμορφώνονται περισσότερο από την ανατροφή παρά από τη βιολογία. Αξιοποιώντας τεχνολογίες όπως η εικονική πραγματικότητα και η παρακολούθηση GPS, οι επιστήμονες μπόρεσαν να παρακολουθήσουν εκατοντάδες, μερικές φορές ακόμη και εκατομμύρια ανθρώπους που προσπαθούν να βρουν το δρόμο τους μέσα από πολύπλοκους χώρους και να μετρήσουν πόσο καλά τα καταφέρνουν.
Υπάρχουν ακόμη πολλά να μάθουμε. Η Margherita Malanchini, αναπτυξιακή ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο Queen Mary του Λονδίνου, συνέκρινε την απόδοση 2.600 διδύμων ατόμων καθώς περιηγούνταν σε εικονικό περιβάλλον, για να συμπεράνει αν η ικανότητα προσανατολισμού και πλοήγησης σχετίζεται με τα γονίδια. Όντως σχετίζεται, αλλά όχι 100%. Ο σπουδαιότερος συντελεστής είναι αυτό που οι γενετιστές αποκαλούν «μη κοινόχρηστο περιβάλλον», δηλαδή, οι μοναδικές εμπειρίες που συσσωρεύει κάθε άτομο καθώς εκτυλίσσεται η ζωή του. Οι καλοί πλοηγοί δεν γεννιούνται, γίνονται.
Ένα αξιοσημείωτο πείραμα, μεγάλης κλίμακας, με επικεφαλής τον Hugo Spiers, νευροεπιστήμονα στο University College του Λονδίνου, σε συνεργασία με την εταιρεία τηλεπικοινωνιών T-Mobile, ανέπτυξαν ένα παιχνίδι για κινητά τηλέφωνα και tablets, το Sea Hero Quest. Μέσω αυτού, οι ερευνητές συμπέραναν ότι άνθρωποι από τις σκανδιναβικές χώρες έτειναν να είναι ελαφρώς καλύτεροι πλοηγοί, ίσως επειδή στη Σκανδιναβία είναι δημοφιλές το άθλημα του προσανατολισμού, που συνδυάζει τρέξιμο και πλοήγηση. Επίσης, οι κάτοικοι της επαρχίας τα πήγαν καλύτερα, κατά μέσον όρο, από εκείνους των πόλεων, ενώ μεταξύ των κατοίκων των πόλεων, όσοι είχαν εμπειρία πιο χαοτικών οδικών δικτύων τα πήγαν καλύτερα από όσους έμεναν σε πολεοδομικά εύκολες πόλεις. Λόγου χάρη, στο Σικάγο, όπου οι δρόμοι σχηματίζουν ένα κανονικό πλέγμα, φαίνεται ότι οι άνθρωποι δεν εξασκούνται στον προσανατολισμό: οι κάτοικοι πόλεων με σχέδιο κάνναβου δεν χρειάζεται να φτιάχνουν περίπλοκους νοητικούς χάρτες. Τέτοια αποτελέσματα υποδηλώνουν ότι η εμπειρία ζωής ενός ατόμου είναι καθοριστικός παράγοντας για το πόσο καλά μπορεί να προσανατολιστεί.
Σύμφωνα με την εμπειρία και το κλισέ, οι άνδρες έχουν καλύτερες επιδόσεις από τις γυναίκες. Αλλά αποδεικνύεται ότι το χάσμα μεταξύ των φύλων είναι περισσότερο ζήτημα πολιτισμού και εμπειρίας παρά έμφυτης ικανότητας. Οι σκανδιναβικές χώρες, για παράδειγμα, όπου η ισότητα των φύλων είναι μεγαλύτερη, δεν παρουσιάζουν σχεδόν καμία διαφορά φύλου στη ναυσιπλοΐα. Αντίθετα, οι άνδρες υπερτερούν κατά πολύ των γυναικών σε μέρη όπου οι γυναίκες αντιμετωπίζουν πολιτιστικούς περιορισμούς όσον αφορά την εξερεύνηση του περιβάλλοντός τους μόνες τους, όπως είναι π.χ. οι χώρες της Μέσης Ανατολής. Αυτή την πολιτιστική πτυχή και τη σημασία της εμπειρίας υποστηρίζουν επίσης μελέτες των Tsimane, μιας κοινότητας ιθαγενών στον Αμαζόνιο της Βολιβίας. Η ανθρωπολόγος Helen Elizabeth Davis του κρατικού πανεπιστημίου της Αριζόνα, που τοποθέτησε ιχνηλάτη GPS σε 305 ενήλικες Tsimane για να μετρήσει τις καθημερινές τους κινήσεις σε μια περίοδο τριών ημερών, δεν βρήκε διαφορά στην απόσταση που διανύουν άνδρες και γυναίκες.
Οι άνδρες και οι γυναίκες ήταν επίσης εξίσου έμπειροι στο να επισημαίνουν τοποθεσίες που δεν ήταν ορατές· ακόμη και τα παιδιά είχαν εξαιρετικά καλή απόδοση σε αυτό το έργο πλοήγησης. Η τοπική κουλτούρα ενθαρρύνει τα παιδιά να εξερευνούν το δάσος. Αλλά βεβαίως, οι περισσότεροι πολιτισμοί δεν είναι σαν τους Tsimane: οι γυναίκες είναι πιο προσεκτικές στην εξερεύνηση για λόγους προσωπικής ασφάλειας. Όχι μόνο συγκεντρώνουν λιγότερη εμπειρία στην πλοήγηση, αλλά η νευρικότητα για την ασφάλειά τους έχει επίσης άμεση επίδραση στην πλοήγηση. Το άγχος εμποδίζει τον καλό προσανατολισμό, ενώ η προθυμία για εξερεύνηση τον ευνοεί. Άρα, οι άνθρωποι που απολαμβάνουν υπαίθριες δραστηριότητες, όπως η πεζοπορία και η ποδηλασία, τείνουν να έχουν καλύτερη αίσθηση κατεύθυνσης, σημειώνει η Mary Hegarty, γνωστική ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια στη Σάντα Μπάρμπαρα. Το ίδιο κάνουν και οι άνθρωποι που παίζουν πολλά βιντεοπαιχνίδια, πολλά από τα οποία περιλαμβάνουν εξερεύνηση εικονικών χώρων.
Μπορεί να μάθει κανείς να βρίσκει εύκολα τον δρόμο του; Ναι, μπορεί. Σε εργαστηριακά πειράματα η απλή εξάσκηση λειτουργεί. Σύμφωνα με τον Arne Ekstrom, γνωστικό νευροεπιστήμονα στο Πανεπιστήμιο της Αριζόνα, χρειάζονται περίπου δύο εβδομάδες για να φανούν τα αποτελέσματα. Αλλά, υπάρχει μια υποσημείωση: από μια μελέτη του 2020 που δημοσιεύθηκε στο Scientific Reports, οι πιο συχνοί χρήστες GPS δεν μπορούν πια να προσανατολιστούν χωρίς GPS. Η συνεχής χρήση αυτών των εργαλείων μπορεί να οδηγήσει σε μείωση της δραστηριότητας στον ιππόκαμπο, μια περιοχή του εγκεφάλου κρίσιμη για την πλοήγηση και τη μνήμη.
Οι έρευνες συνεχίζονται. Ερευνητές από το Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ και το Πανεπιστήμιο Ludwig Maximilian του Μονάχου εντόπισαν ένα μοτίβο εγκεφαλικής δραστηριότητας που λειτουργεί σαν εσωτερική πυξίδα για την πλοήγηση. Αυτή η ανακάλυψη έχει σημαντικές επιπτώσεις για την κατανόηση νευρολογικών ασθενειών όπως το Πάρκινσον και το Αλτσχάιμερ, όπου επηρεάζονται η πλοήγηση και ο προσανατολισμός. Μια μελέτη του 2024 χρησιμοποίησε τεχνικές ηλεκτροεγκεφαλογραφήματος για να εξετάσει τη χρονική πορεία της αναπαράστασης του προσανατολισμού στον ανθρώπινο εγκέφαλο, αποκαλύπτοντας πώς ο εγκέφαλος επεξεργάζεται πληροφορίες προσανατολισμού σε πραγματικό χρόνο. Τέλος, μια μελέτη του 2024 που χρησιμοποίησε τεχνολογία εικονικής πραγματικότητας διαπίστωσε ότι η χωρική ικανότητα των ανδρών μειώνεται με την ηλικία, ενώ οι γυναίκες ηλικίας 28 έως 37 ετών παρουσίασαν καλύτερες επιδόσεις σε συγκεκριμένες δοκιμασίες.
25°
