Tεχνητή Nοηµοσύνη και ChatGPT: Οι νέοι δαίµονες της µεταµοντέρνας εποχής

Με το πρόσφατο παράδειγμα της προτροπής του γνωστού επιχειρηµατία, εφευρέτη και µηχανικού Έλον Μασκ για παύση στην ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών Τεχνητής Νοηµοσύνης ισχυρότερων του συστήµατος ChatGPT -4, στο προσκήνιο έρχονται τα εξής ερωτήµατα: Τι είναι τελικά αυτές οι νέες τεχνολογίες, πώς µπορούµε να επωφεληθούµε από αυτές, αλλά και ποιοι είναι οι κίνδυνοι που ελλοχεύουν όσον αφορά τη χρήση τους;

Η πρώτη µας αντίδραση είναι ένας εύλογος και µακροχρόνια καλλιεργηµένος φόβος για το άγνωστο· στο µυαλό µας έρχονται εικόνες µιας «επανάστασης ανθρωποειδών», όπως έχουν προκύψει ανά τα χρόνια από τη δηµοφιλή κουλτούρα των ταινιών και λογοτεχνικών έργων επιστηµονικής φαντασίας, όπου οι µηχανές αναπτύσσουν αυτό που ονοµάζουµε super-intelligence, δηλαδή υπερ-ευφυΐα, µια ικανότητα σκέψης που καταλήγει να υπερβαίνει την ανθρώπινη.

Αλλά τι είναι τελικά η Tεχνητή Nοηµοσύνη, πού µπορεί να µας φανεί χρήσιµη, τι θα έπρεπε να προσέχουµε και γιατί τη φοβόµαστε; Με απλά λόγια, τα εργαλεία Τεχνητής Νοηµοσύνης είναι προγράµµατα που συσσωρεύουν έναν τεράστιο αριθµό πληροφοριών τις οποίες µπορούν να χρησιµοποιούν για να απαντούν σε ερωτήσεις, καθώς και για να εκτελούν διάφορες «έξυπνες» λειτουργίες, όπως το να αυτοµατοποιούν επαναλαµβανόµενες εργασίες, να ερµηνεύουν εικόνες ή διαλόγους, να «βγάζουν» διαγνώσεις στην ιατρική ή να υποστηρίζουν βασικές επιστηµονικές έρευνες (Goodfellow et al, 2016). Οι τεχνολογίες Τεχνητής Νοηµοσύνης αναπτύσσονται ραγδαία και είναι όλο και πιο ακριβείς και ενηµερωµένες, µε αποτέλεσµα η χρήση τους να έχει ήδη λειτουργήσει επικουρικά σε πολλαπλά πεδία, όπως η ιατρική και η εκπαίδευση.

Η πρωτοπόρα αυτή τεχνολογία (παρότι ακόµη πειραµατιζόµαστε µαζί της κινούµενοι σε αχαρτογράφητα νερά) είναι φανερό ότι µπορεί να αποτελέσει σταθµό κλειδί στο κίνηµα του εκπαιδευτικού προοδευτισµού. Σύµφωνα µε άρθρο των Kyoungwon Seo, Joice Tang, Ido Roll, Sidney Fels και Dongwook Yoon σχετικά µε την επίδραση της Τεχνητής Νοηµοσύνης στην αλληλεπίδραση εκπαιδευτή και εκπαιδευόµενου, οι νέες αυτές τεχνολογίες έχουν τη δυνατότητα να προσφέρουν δραστική υποστήριξη στην εκπαιδευτική διαδικασία, µε πιο αξιοσηµείωτη συνεισφορά εκείνη της ενσωµάτωσης συστήµατων προσωποποιηµένης µάθησης.

Για παράδειγµα, ένα εργαλείο Τεχνητής Νοηµοσύνης µπορεί να τροφοδοτηθεί µε πληροφορίες για τις ποικίλες µαθησιακές ανάγκες διαφορετικών µαθητών, για τους τρόπους εκµάθησης που ταιριάζουν καλύτερα µε αυτές τις ανάγκες, καθώς και να παράξει ένα προσωποποιηµένο πρόγραµµα ειδικά φτιαγµένο για να υποστηρίξει και να κατευθύνει τον εκάστοτε µαθητή.

Επιπλέον, τα εργαλεία Τεχνητής Νοημοσύνης µπορούν να λειτουργήσουν συµπληρωµατικά στην εκπαιδευτική διαδικασία, όχι όµως να αντικαταστήσουν ολοσχερώς τον ρόλο του εκπαιδευτή. Να σηµειώσουµε ότι, στη µετά-Covid εποχή, οι διαδικτυακές τάξεις δεν τείνουν να αντικαταστήσουν τις φυσικές, κι αυτό γιατί ο ανθρώπινος παράγοντας διατηρεί πρωτεύουσα θέση στη µαθησιακή, κοινωνική και συµπεριφορική ανάπτυξη ενός νεαρού µαθητή.

Με τον ίδιο τρόπο τα νέα αυτά εργαλεία ενδέχεται να λειτουργήσουν επικουρικά για τους εκπαιδευτές, βοηθώντας τους στα πιο διοικητικά τους καθήκοντα, όπως στο να δηµιουργήσουν προσωποποιηµένα διαγωνίσµατα, να βαθµολογήσουν διαδικτυακές εξετάσεις µε ερωτήσεις κλειστού τύπου και να αυτοµατοποιήσουν επαναλαµβανόµενες διαδικασίες, προσφέροντάς τους έτσι περισσότερο χρόνο που θα µπορούσαν να αφιερώσουν σε εργασίες υψηλότερων απαιτήσεων (όπως η βελτιστοποίηση των εκπαιδευτικών προγραµµάτων ή ακόµα και η έµφαση στην ανάπτυξη της συναισθηµατικής νοηµοσύνης των παιδιών).

Σύμφωνα με έρευνα σχετικά με την Τεχνητή Νοημοσύνη στην εκπαίδευση, που χρηµατοδοτήθηκε από το Εθνικό Ταµείο Χρηµατοδότησης Φυσικών Επιστηµών της Κίνας (National Natural Science Foundation of China), παρότι οι νέες τεχνολογίες διαφαίνεται να έχουν στρατηγική αξία για την εκπαίδευση, η αναδιαµόρφωση των εκπαιδευτικών διαδικασιών και µοντέλων είναι πιθανό να προκαλέσει και αναδιαµόρφωση των κλασικών ρόλων εκπαιδευτικού και εκπαιδευόµενου, µε αποτέλεσµα η ίδια η διδασκαλία να χρειαστεί επαναπροσδιορισµό. 

Ήδη, παρότι στην Ελλάδα η τεχνολογία αυτή δεν έχει ακόµα ενσωµατωθεί στα διδακτικά προγράµµατα, οι µαθητές και οι φοιτητές, ως digital citizens (ψηφιακοί πολίτες), έχουν αρχίσει να βασίζονται στην τεχνολογία AI και συγκεκριµένα στο πρόγραµµα ChatGPT για τη σύνταξη των εργασιών τους. Εδώ ελλοχεύει και ο µεγαλύτερος κίνδυνος: Λόγω της σχεδόν ανύπαρκτης επιµόρφωσης γονέων και καθηγητών στις νέες τεχνολογίες, αλλά και της καχύποπτης αντιµετώπισής τους, τα εργαλεία αυτά αποκτούν φύση απαγορευµένη, θεωρούνται εργαλεία απάτης και δαιµονοποιούνται. Εποµένως, οι µαθητές, ακολουθώντας την ανθρώπινη ανάγκη για εξερεύνηση του αγνώστου και ειδικά του απαγορευµένου, υιοθετούν τη στάση των µεντόρων τους και οδηγούνται σε κρυφή ή λανθασµένη χρήση των εργαλείων.

Τονίζεται, συνεπώς, η όλο και αυξανόµενη ανάγκη για ορθή εισαγωγή αυτών των καινούριων τεχνολογικών εργαλείων στην εκπαιδευτική διαδικασία, έτσι ώστε αυτό που τώρα κυκλοφορεί προς ελεύθερη χρήση να τεθεί υπό περιορισµούς και όρους µε σκοπό την καθοδηγούµενη χρήση.

Χαρακτηριστικό είναι το πρόσφατο παράδειγμα που έφερε στο φως ο κ. Διοµήδης Σπινέλλης, καθηγητής στο Τµήµα Διοικητικής Επιστήµης και Τεχνολογίας του Οικονοµικού Πανεπιστηµίου Αθηνών, ο οποίος, µέσα από την προσωπική του σελίδα σε γνωστή κοινωνική πλατφόρµα, σχολίασε το πώς έλαβε την πρώτη φοιτητική εργασία που ήταν φανερό ότι είχε συνταχθεί µε χρήση του διάσηµου εργαλείου Τεχνητής Νοηµοσύνης, ChatGPT. Ο κ. Σπινέλλης, αντί να αντιδράσει σπασµωδικά και αφοριστικά, χρησιµοποίησε το περιστατικό ως ευκαιρία µάθησης και προέτρεψε τον φοιτητή του να επιβεβαιώσει και να ελέγξει την ορθότητα των στοιχείων που εκµαίευσε από το πρόγραµµα, καθώς και να προσθέσει νέες επεξηγηµατικές ενότητες στην εργασία του προσδιορίζοντας τον βαθµό της δικής του επέµβασης στην εργασία και στη γενικότερη διαδικασία παραγωγής και συµπαραγωγής µε το πρόγραµµα Τεχνητής Νοηµοσύνης.

Αρκετοί έδειξαν να ενοχλούνται µε την αρχή της ενσωµάτωσης αυτών των τεχνολογιών στην εκπαιδευτική διαδικασία, αλλά οι περισσότεροι αιτιολόγησαν την αυτόµατη τάση του ανθρώπινου νου να αναζητά τον πιο «εύκολο» δρόµο επίλυσης προβληµάτων και εργασιών, ενώ επικρότησαν τον ρόλο του παιδαγωγού στην κατεύθυνση προς µια πιο σωστή χρήση τέτοιων εργαλείων.

Χωρίς την προσπάθεια έρευνας και περισυλλογής δεν είµαστε ικανοί να επαναφέρουµε τις πληροφορίες, να τις επανασυνθέσουµε ή να τις εξελίξουµε, µε κίνδυνο η ανθρώπινη διαδικασία παραγωγής σκέψης να ατροφήσει.

Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι πρόκειται πράγματι για εργαλεία έρευνας, δηµιουργίας περιεχοµένου και εργασίας, εργαλεία συλλέκτες πληροφοριών, που τροφοδοτούνται συνεχώς από νέες πληροφορίες οι οποίες προκύπτουν από την ίδια την ανθρώπινη γνώση. Αν αυτό µας βοηθάει, µπορούµε να τα θεωρήσουµε και τεράστιες κινητές εγκυκλοπαίδειες αυξηµένης ευφυΐας, ικανές για αναπαραγωγή και συλλογή πληροφοριών, αλλά όχι για «πρωτογενή παραγωγή» γνώσης. Δεν διαφέρει, λοιπόν, υπερβολικά η σύγχρονη διαδικασία αναζήτησης από εκείνη της δικής µας εποχής. Κάποτε, ανατρέχαµε σε βιβλιοθήκες, τώρα ανατρέχουµε στο Διαδίκτυο και στις έξυπνες µηχανές τύπου ChatGPT. Η κύρια διαφορά έγκειται στη σύνθεση: Κάποτε έπρεπε να συλλέξουµε και να συνθέσουµε τις πληροφορίες µόνοι µας χρησιµοποιώντας την αντιληπτική µας ικανότητα, καθώς και τις πηγές που κρίναµε αξιόπιστες. Σήµερα, η πληροφορία καταλήγει σε εµάς έχοντας ήδη περάσει από τη διαδικασία έρευνας και σύνθεσης, µια διαδικασία που ολοκληρώθηκε επιτυχώς από ένα εργαλείο Τεχνητής Νοηµοσύνης.

Ένας ανησυχητικός παράγοντας της χρήσης τέτοιων τεχνολογιών στην εκπαίδευση είναι ακριβώς αυτή η οριοθέτηση στις δικές µας διαδικασίες εξερεύνησης και σύνθεσης. Στερούµενοι την πιο «επίπονη» µέθοδο και έχοντας έτοιµες απαντήσεις στα ερωτήµατά µας, οι πληροφορίες που κρατάµε στα χέρια µας δεν είναι αυτές που κατέχουµε πραγµατικά. Χωρίς την προσπάθεια έρευνας και περισυλλογής δεν είµαστε ικανοί να επαναφέρουµε τις πληροφορίες στον νου µας, να τις επανασυνθέσουµε ή να τις εξελίξουµε, µε κίνδυνο η ανθρώπινη διαδικασία παραγωγής σκέψης, αυτή η ίδια διαδικασία που µας έφερε ως εδώ, να ατροφήσει και, πιθανόν, να µην καταφέρει να συνεχίσει τις παραγωγικές διαδικασίες περαιτέρω ανάπτυξης της τεχνολογίας. Και κάπως έτσι προκύπτουν τα σενάρια επιστηµονικής φαντασίας –που δεν µοιάζουν τόσο µακρινά πια–, κατά τα οποία οι µηχανές Τεχνητής Νοηµοσύνης υπερβαίνουν τον ανθρώπινο νου και, τελικά, στρέφονται εναντίον του.

Σημαντικό είναι, λοιπόν, να θυμόμαστε πως ξεχωρίζουµε από τους άλλους ζωντανούς οργανισµούς του πλανήτη µας λόγω εκείνης της λειτουργίας του νου που µας στρέφει προς τη µάθηση, που µας προ(σ)καλεί να ανακαλύψουµε νέα µέρη, να κατασκευάσουµε καινούργια εργαλεία, να πειραµατιστούµε: την περιέργεια. Έχουµε στα χέρια µας ένα εργαλείο τέτοιας δύναµης, που µερικοί το προσοµοιάζουν µε την ανακάλυψη της φωτιάς και µιλάνε για την τέταρτη βιοµηχανική επανάσταση. Όµως, ακριβώς όπως όλα τα εργαλεία, έτσι και οι νέες τεχνολογίες Τεχνητής Νοηµοσύνης απαιτούν προσεκτική και καθοδηγούµενη χρήση έτσι ώστε να παραµείνουν αρωγοί της ανθρώπινης εξελικτικής πορείας.

Στη διαδικασία έρευνας και καταιγισµού ιδεών για τη συγγραφή αυτού του άρθρου, πειραµατίστηκα, όπως είναι φυσικό, µε το πρόγραµµα ChatGPT, προσφέροντας στον εαυτό µου µια µεταµοντέρνα αντίληψη της πραγµατικότητας. Έτσι, συνειδητοποίησα τρία πράγµατα:

1. Το πρόγραµµα δεν µπορεί να κάνει προβλέψεις.
2. Το πρόγραµµα δίνει λογικές, ορθές, ολοκληρωµένες και ευγενικές απαντήσεις.
3. 3. Το πρόγραµµα δεν µπορεί –ακόµα– να γράψει αυτό το άρθρο.

Επιπλέον, τέτοιες τεχνολογίες µας φέρνουν αντιµέτωπους µε πολλαπλά ηθικά ζητήµατα, όπως και µε φιλοσοφικά ερωτήµατα ταυτότητας και ύπαρξης. Εάν µια µηχανή µπορεί να σκέφτεται όπως εµείς, τότε τι είναι αυτό που µας χωρίζει από µια µηχανή;

Ας αναρωτηθούµε όµως για αρχή ένα πράγµα: Τι είναι πιο τροµακτικό; Μια µηχανή που µπορεί να σκεφτεί ή ένας άνθρωπος που έχει σταµατήσει να σκέφτεται;

* Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην ειδική έκδοση για τα 20 χρόνια Athens Voice «Επιβιώνοντας στον 21ο αιώνα - Οι πολιτικές, οι τάσεις, τα ρεύµατα της εποχής µας», σε επιµέλεια Σώτης Τριανταφύλλου