Digital boy: ο Θαυµαστός Καινούργιος Κόσµος του 21ου αιώνα

Cause I’m a 21st century digital boy,
I don't know how to read but I've got a lot of toys.
My daddy’s a lazy middle class intellectual,
My mommy’s on Valium, so ineffectual.
Ain’t life a mystery?

Bad Religion, «21st Century Digital Boy»
(πανκ τραγούδι του 1994)

Τάσεις, ιδέες, κινήματα, μανίες στον 21ο αιώνα: woke culture και πολιτική ορθότητα, Black Lives Matter, τουαλέτες τρίτου φύλου, παπάκια σε άρθρα και επίθετα, µεταναστευτικό ζήτηµα, αστυνοµικά εγκλήµατα διαλευκαίνονται χάρη στα smartphones ή εξαιτίας αυτών, Αραβική Άνοιξη, η ανάδυση της συνοµοσπονδίας των πέντε χωρών BRICS (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Λαϊκή ∆ηµοκρατία της Κίνας, Νότιος Αφρική), καλλιέργεια τεχνητών ανθρώπινων οργάνων σε γυάλινο σωλήνα, ευρυζωνικό δίκτυο, lockdown, υπερπληθυσµός, global warming, οικολογική βιωσιµότητα, οι τιµές των ορυκτών καυσίµων συναγωνίζονται αυτές των σιτηρών, ο όρος «τροµοκρατία» µπαίνει στο καθηµερινό λεξιλόγιο µετά την 11/9/01, πόλεµος ξανά στην Ευρώπη έπειτα από τριάντα χρόνια...

Η Αστρονοµία και η Κοσµολογία αγγίζουν πρωτόγνωρα επίπεδα γνώσης και δυνατοτήτων: το New Horizons πετάει πάνω από τον Πλούτωνα που στο µεταξύ είχε αποφασίσει να αφήσει το ηλιακό σύστηµα µε οκτώ πλανήτες, αφού «έγινε» πλανήτης-νάνος· νέος, ακριβέστερος προσδιορισµός της ηλικίας του σύµπαντος (το Big Bang, τελικά, έλαβε χώρα πριν από 13,8 δισεκατοµµύρια χρόνια)· το Perseverance προσγειώνεται στον Άρη· το διαστηµικό τηλεσκόπιο νέας γενιάς James Webb, σύµπραξη της NASA και των οργανισµών διαστήµατος Ευρωπαϊκής Ένωσης και Καναδά κοστίζει δέκα δισεκατοµµύρια δολάρια και συλλέγει εικόνες υψηλής ευκρίνειας από το... µέλλον, καθώς εντοπίζει µαύρες τρύπες που βρίσκονται 1.000 έτη φωτός µακριά από τη Γη.

Ένας θαυµαστός κόσµος; Ασφαλώς! Προβλήµατα πιο σύνθετα από ποτέ; Όχι βέβαια — προβλήµατα ελαφρώς διαφορετικά από τα παλαιότερα (που είτε επιλύθηκαν είτε όχι, κάποια δεν µας απασχολούν πια) και, στην περίπτωση του global warming, πιο σύνθετα και πιο πιεστικά. Πλην όµως, όπως λακωνικά πλην ευστοχότατα είχε επισηµάνει ο Ηράκλειτος πριν από 26 αιώνες, όλα αυτά δεν περιµένουν κανέναν: ούτε εµάς ούτε, ασφαλώς, το ηµερολόγιο.

Οι εξελίξεις δεν ακολουθούν το Γρηγοριανό Ηµερολόγιο, δεν δίνουν δεκάρες για στρογγυλές ηµεροµηνίες, ούτε για χιλιετίες ή άλλα ορόσηµα. Και, τελικά, αυτό είναι το µεγαλύτερο πρόβληµα του µέσου ανθρώπου: αδυνατεί να καταλάβει ότι η ζωή δεν είναι καλύτερη ή χειρότερη — είναι αυτή που είναι. Και όποιος δεν µπορεί να προσαρµοστεί, θα χάσει τον χρόνο του νοσταλγώντας ένα εξωραϊσµένο παρελθόν και γκρινιάζοντας για πράγµατα που δεν καταλαβαίνει.

Θα µας πάρουν τις δουλειές οι µηχανές;

Ένα από τα πιο προσφιλή debates του αιώνα μας είναι η Τεχνητή Νοηµοσύνη. Πέρα από την πλάκα του chatbot software, ήδη έχει ξεκινήσει η αγωνία-έτοιµη-να-γίνει-οργή «θα µας πάρουν τις δουλειές οι µηχανές». Αν σε µια άλλη ζωή είχατε υπάρξει Βρετανός υφαντουργός, το πιθανότερο είναι ότι πριν από 110 χρόνια είχατε φωνάξει αυτό το σύνθηµα, σπάζοντας ταυτόχρονα και δυο-τρεις µηχανές γνεσίµατος για το καλό, πιστεύοντας, αφελώς ή απελπισµένα, λόγω της φτώχειας της εποχής, ότι οι µηχανές θα έπαιρναν το µάθηµά τους και τα αφεντικά το µήνυµά σας. Όπως έγινε και τότε µε τους Λουδίτες, όµως, έτσι και τώρα όντως οι µηχανές δεν θα πάρουν τις δουλειές κανενός: απλώς θα κάνουν κάποιες δουλειές περιττές και θα δηµιουργήσουν ανάγκες για κάποιες άλλες.

Ήδη, οι µεγάλες εταιρείες logistics χρησιµοποιούν µηχανές που ούτε διαπραγµατεύονται υπερωρίες, ούτε φεύγουν σε άδειες µητρότητας, ούτε παθαίνουν δισκοκήλη. Σκληρό και «νεοφιλελεύθερο»; Κατ’ αρχάς... ποιος είχε dream job να εργάζεται σε µία αποθήκη και του στέρησαν τα... ροµπότ την ευκαιρία; Κατά δεύτερον, ποιος θα φορτίσει, προγραµµατίσει και, στην ανάγκη, λαδώσει και βιδώσει τις περίφηµες «µηχανές»; Και αν µεθαύριο το κάνουν µόνες τους κι αυτό, πάλι θα έχει δηµιουργηθεί κάτι καινούριο που θα έχει ανάγκη τον άνθρωπο.

Αρκεί να µην περιµένει κανείς µε ένα πεπερασµένο πτυχίο και µερικά χρόνια αφοσίωσης σε µία κοµµατική νεολαία (όρος από µόνος του άσχετος και παντελώς ασύµβατος µε τον αιώνα που εξετάζουµε) να εξασφαλιστεί και να πάρει σύνταξη από την πρώτη του δουλειά. Γιατί το συνταξιοδοτικό, η µουσική όπως την ξέραµε (οι Muse, το τελευταίο συγκρότηµα των µεγάλων σταδίων, έχει ήδη 30 χρόνια καριέρας στην πλάτη του και ο τραγουδιστής τους είναι ήδη 45 ετών) και ο κινηµατογράφος, όπως τον θυµούνται όσοι πρόλαβαν στις αίθουσες σενάρια και όχι franchises, είναι ήδη οι τρεις πρώτες απώλειες της νέας εποχής.

Ο τρέχων αιώνας δεν διαφέρει σε τίποτα από τους προηγούµενους — τουλάχιστον αυτούς που έχει καταγράψει η Ιστορία ή η Επιστήµη: ο άνθρωπος προσπαθεί να επιβιώσει, συχνά αδιαφορώντας για τον διπλανό του, ενίοτε σεβόµενος τους κανόνες των κοινωνικών συνόλων και, καµιά φορά, καταπλήσσοντας είτε µε τα έργα του (πολιτιστικά, καλλιτεχνικά, αρχιτεκτονικά, τεχνολογικά) είτε, απλά, µε την ανθρωπιά του. Το αν θα καταφέρει όντως να επιβιώσει είναι ένα διαφορετικό ζήτηµα, καθώς, όπως προαναφέρθηκε, η παγκόσµια κλιµατική αλλαγή είναι ένα πρόβληµα που δεν επιδέχεται snooze: δεν θα περιµένει το 2050 για να µας θυµίσει ότι δεν θα µείνει κανένας κοραλλιογενής ύφαλος ζωντανός και λειτουργικός...

Τελικά, αυτό είναι το µεγαλύτερο πρόβληµα του µέσου ανθρώπου: αδυνατεί  να καταλάβει ότι η ζωή δεν είναι καλύτερη ή χειρότερη — είναι αυτή που είναι.

Πόσος χρόνος µας αποµένει;

Στο ντοκιμαντέρ «Μια ενοχλητική αλήθεια» του Ντέιβις Γκουγκενχάιµ, όταν ο Αλ Γκορ ρωτάει τον Λόνι Τόµσον, παλαιοκλιµατολόγο και καθηγητή Γεωεπιστήµης στο Πανεπιστήµιο του Οχάιο, που έχει αφιερώσει τις τελευταίες δεκαετίες της ζωής και του έργου του στη µελέτη των πάγων της Αρκτικής και στα µοντέλα πρόβλεψης των επιπτώσεων που θα έχει το λιώσιµό τους, «πόσος χρόνος µας αποµένει;», ο Τόµσον απαντά χωρίς δισταγµό: «Αν δεν έχει αλλάξει ήδη κάτι στα µέτρα που λαµβάνουµε αναφορικά µε την εξασφάλιση βλάστησης ικανής να απορροφήσει το διοξείδιο του άνθρακα που παράγεται ήδη από χθες, όχι από σήµερα, φοβάµαι όχι πολύς…».

Το ντοκιµαντέρ γυρίστηκε το 2005 και προβλήθηκε το 2006. ∆εκαεπτά χρόνια αργότερα δεν έχει αλλάξει τίποτα δραστικά, εποµένως µπορείτε να κάνετε τις —δυστοπικές— εκτιµήσεις σας. Φυσικά, ο πλανήτης δεν θα αντιµετωπίσει κανένα πρόβληµα επιβίωσης: πριν από 65 εκατοµµύρια χρόνια οι συνθήκες ήταν πολύ χειρότερες και, όπως γνωρίζουµε, ο πλανήτης είναι ακόµα εδώ. Οι δεινόσαυροι ήταν αυτοί που εξαφανίστηκαν.

Υπάρχει, εντούτοις, µια σηµαντική παράµετρος: παρόλο που αυτά που συµβαίνουν (κοινωνικές αναταραχές λόγω ανισοτήτων, νέοι εθισµοί, πόλεµοι, µεταναστευτικό, αποθέωση λαϊκισµού, ανεξέλεγκτα fake news, επιδηµίες, εγκληµατικότητα, υπερκαταναλωτισµός, έλλειψη βασικών παροχών στις χώρες του Τρίτου Κόσµου, ανίατες ασθένειες, µαζικά προβλήµατα ψυχικής υγείας) στην ουσία είναι παραλλαγές θεµάτων που η ανθρωπότητα έχει αντιµετωπίσει και στο παρελθόν, µία είναι η τεράστια διαφορά: η αλµατώδης πρόοδος της Επιστήµης και της Τεχνολογίας. Έχουµε µεν τα δεδοµένα σήµερα να προβλέψουµε τι θα συµβεί, συνδυάζοντας µελέτη της Ιστορίας και επιστηµονικά data, πλην όµως δεν µπορούµε µε σιγουριά να γνωρίζουµε ακριβώς τα µέσα που θα έχουµε στα χέρια µας για να αντιµετωπίσουµε τα προβλήµατα.

Ποτέ άλλοτε ο ρυθµός των εξελίξεων δεν ήταν τόσο ταχύς και απρόβλεπτος. Αποµένουν οκτώ δεκαετίες, λογικά κανένας από εκείνους που διαβάζουν αυτές τις γραµµές στη συγκεκριµένη έκδοση της ATHENS VOICE δεν θα είναι ζωντανός για να το διαπιστώσει, αλλά, άπαξ και σήµερα κάποιος στο Ντουµπάι κάνει σκι σε τεχνητό χιονοδροµικό κέντρο, γιατί να µη συµβούν εξ ίσου απίστευτα πράγµατα; Να εποικηθεί κάποιος άλλος πλανήτης [αν και ο Λόρδος Martin Rees, επίσηµος Βασιλικός Αστρονόµος στη Βρετανία, στο βιβλίο του «Περί του µέλλοντός µας - Προοπτικές για την ανθρωπότητα» (Εκδόσεις Κάτοπτρο, 2020), σηµειώνει ότι «το ∆ιάστηµα δεν προσφέρει διέξοδο από τα προβλήµατα της Γης. Πρόκειται για επικίνδυνη αυταπάτη.

Όσο και αν µας τροµάζει η αντιµετώπιση της κλιµατικής αλλαγής, είναι µάλλον παιχνιδάκι σε σύγκριση µε τη “γεωδιαµόρφωση” του Άρη»]. Να ζούµε σε κοινωνίες σαν αυτές που περιγράφει ο Στίβεν Κινγκ στο «Ο Θόλος». Να δούµε το φουτουριστικό σύµπαν του Φίλιπ Κ. Ντικ να γίνεται πραγµατικότητα. Να φτιαχτούν βιώσιµες πόλεις αποκλειστικά για εκείνους που θα µπορούν να αντέξουν οικονοµικά τα... κοινόχρηστα και έξω από αυτές να επικρατεί πλήρης αναρχία, όπως στις δύο ταινίες «Escape From NY»/ «Escape From L.A.» του Τζον Κάρπεντερ. Να επιστρέψουµε στο πρωτόγονο παρελθόν, σαν να γράφει την ιστορία µας ο Χ. Τζ. Γουέλς. Ή να γίνουµε κοµπάρσοι σε ατελείωτα, αληθινά sequels του Mad Max, ευχόµενοι όλες οι γυναίκες να είναι σαν τη Σαρλίζ Θέρπν και όλοι οι άνδρες σαν τον Τοµ Χάρντι. Να γίνουν... πράγµατα και θαύµατα, που δεν µπορούµε να περιγράψουµε διότι ακόµα και η πιο καλπάζουσα φαντασία και η πιο καταρτισµένη προόραση δεν µπορεί να προλάβει την πρόοδο, όποιο µανδύα και αν ενδυθεί η τελευταία.

Ένα µικρό παράδειγµα της ταχύτητας των αλλαγών, µέσα από µια απλή µορφή ψυχαγωγίας, που άµεσα έχει αγγίξει τους πάντες: το 1976 λανσαρίστηκε το format του VHS. Μέσα σε λίγα χρόνια, εκατοντάδες εκατοµµύρια ανθρώπων σε όλο τον κόσµο µπορούσαν να δουν σπίτι τους σχεδόν οποιαδήποτε κινηµατογραφική ταινία ήταν διαθέσιµη. Χρειάστηκαν 30 (τριάντα!!!) ολόκληρα χρόνια µέχρι να επικρατήσει το επόµενο format, το dvd, ενώ το µεθεπόµενο, αισθητά αναβαθµισµένο, το blu-ray, το µεγάλο καµάρι της Sony που το λάνσαρε µε υπερηφάνεια το 2006, δεν πρόλαβε ποτέ να εδραιωθεί, καθώς στο µεταξύ εµφανίστηκε τάχιστα η δυνατότητα του streaming, καθιστώντας την έννοια «physical format» κάτι που αφορά µόνον εµµονικούς συλλέκτες και το niche κοινό του high definition και φαντάζει πιο µακρινό ακόµα και από τα µαγνητόφωνα.

Αν δεν τα πηγαίνετε καλά µε τους χρονικούς υπολογισµούς, ώστε να συλλάβετε την αντοχή στον χρόνο κάθε καινοτοµίας κρατήστε το εξής κλισέ: ό,τι διδάσκεται στα δύο πρώτα χρόνια µίας πανεπιστηµιακής σχολής, είναι παντελώς ξεπερασµένο όταν έρχεται η ώρα της αποφοίτησης. 

ΜΑΠΑ: Μεταβαλλόµενος, Αβέβαιος, Πολύπλοκος, Ασαφής

Το Υπουργείο Άμυνας των ΗΠΑ είχε πλάσει έναν νέο όρο τη δεκαετία του 1990, για να περιγράψει τις πολυεπίπεδες προκλήσεις που είχαν εµφανιστεί µετά το τέλος του Ψυχρού Πολέµου: VUC, ακρωνύµιο από τις λέξεις volatile, uncertain, complex και ambiguous — αυτός ο όρος υιοθετήθηκε µε ενθουσιασµό τον 21ο αιώνα από τον επιχειρηµατικό κόσµο στο αφήγηµά του περί αποτελεσµατικής και out of the box ηγεσίας — το marketing, βλέπετε, αγαπά τον µαγικό αριθµό των τεσσάρων αρχικών γραµµάτων και µάλιστα χωρίς καµία πρωτότυπη µεταβολή από τον περασµένο αιώνα στον τρέχοντα: αρκεί να διαβάζεται εύκολα. If it sounds good, it seems right.

Στα ελληνικά το αντίστοιχο ακρωνύµιο από τις λέξεις Μεταβαλλόµενος, Αβέβαιος, Πολύπλοκος, Ασαφής είναι το... ΜΑΠΑ. Και αυτό ακριβώς πρέπει να έχουµε στο νου µας ως πολίτες αυτής της χώρας.

Αυτό είναι το µόνο που θα... κερδίσουµε, αν συνεχίσουµε να µένουµε προσκολληµένοι σε ζητήµατα που δεν υφίστανται καν, άρα δεν έχουν και καµία εφαρµογή στο σήµερα ή το αύριο. Όσο πολεµάµε αόρατους εχθρούς, όσο επιµένουµε σε διαχωρισµούς τύπου «Αριστερός/∆εξιός», ενώ τα πάντα τριγύρω µεταλλάσσονται, όσο παράγουµε αµπελοφιλοσοφίες και τίποτα απτό, όσο ορκιζόµαστε εκδίκηση στο όνοµα µία ασαφούς κληρονοµιάς που κανείς δεν θυµάται πώς προέκυψε, όσο θεωρούµε ψεκασµένους απλά εκείνους που διαφωνούν µαζί µας για ασήµαντα πράγµατα και όσο δεν αποδεχόµαστε τις µεταβολές που µας ξεπερνούν και δεν εστιάζουµε στις αλλαγές που µπορούµε να επηρεάσουµε, ο κόσµος όλος θα προοδεύει και εµείς θα επαναλαµβάνουµε κενά νοήµατος σλόγκαν από το παρελθόν.

Ως πολίτες του ευρύτερου κόσµου, εντούτοις, δεν έχει νόηµα να απογοητευόµαστε, τουλάχιστον όχι πλήρως και χωρίς γόνιµο προβληµατισµό. Όπως σηµειώνει και η Αυστραλή ψυχολόγος και ειδική στα «Βιώσιµα µέλλοντα» Τζένιφερ Γκίντλεϊ στο βιβλίο της «Το µέλλον» (Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2022), «...βρισκόµαστε σε καλύτερη θέση από ποτέ για να αντιστρέψουµε την αρνητική πορεία χρησιµοποιώντας τα µέσα που έχουµε στη διάθεσή µας. Ως είδος, ουδέποτε οι άνθρωποι υπήρξαµε περισσότερο συνειδητοποιηµένοι, περισσότερο συνδεδεµένοι παγκοσµίως, ούτε και περισσότερο ικανοί για µια ριζική θετική αλλαγή, απ’ ό,τι σήµερα. Με τις διαθέσιµες δυνατότητες άµεσης επικοινωνίας, εκατοµµύρια άνθρωποι µπορούν να κινητοποιηθούν µέσα σε µια στιγµή και να δράσουν για κάποιον καλό σκοπό, αρκεί να υπάρχει κατανόηση, πάθος και θέληση».

Αρκεί, φυσικά, να µη ρίξετε µια µατιά στο timeline σας για να αναζητήσετε τις τρεις τελευταίες αρετές. Εκεί όντως θα νιώσετε ότι δεν υπάρχει ελπίδα...

* Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην ειδική έκδοση για τα 20 χρόνια Athens Voice «Επιβιώνοντας στον 21ο αιώνα - Οι πολιτικές, οι τάσεις, τα ρεύµατα της εποχής µας», σε επιµέλεια Σώτης Τριανταφύλλου