Ιωάννινα: Άνθρωποι και μνήμες, μια ιστορία συνύπαρξης

Ο Θεόδωρος Πουλάκης, ο Έλληνας αγιογράφος, γεννημένος στα Χανιά της Κρήτης, γύρω στα 1620 υπογράφει μια από τις αγιογραφίες που φιλοξενούνται σε έναν χώρο με ιδιαίτερη ιστορία. Είναι μια πολυπρόσωπη εικόνα με τίτλο: «Επί σοί χαίρει». Η χρυσοκέντητη μήτρα του μητροπολίτη Γαβριήλ Β’ Γκάγκα, θείου της διάσημης κυρά Φροσύνης, στέκει σε περίοπτη θέση. Βημόθυρα ωραίας πύλης από ένα μοναστήρι της νήσου της λίμνης Παμβώτιδας. Ο κάματος, οι πολλές ώρες δουλειάς, το τάλαντο του καλλιτέχνη στέκουν μπροστά σου και αφηγούνται ιστορίες άλλων αιώνων μιας και η συλλογή της Μητρόπολης Ιωαννίνων έχει αγιογραφίες που χρονολογούνται από τον 14^ο αιώνα έως τον 19^ο αιώνα.

Ένα αρχοντικό σπίτι, στην οδό Κουντουριώτου, φτιαγμένο από πέτρα, ξύλο και πηλό αναγεννήθηκε κυριολεκτικά από τις στάχτες του. Ήταν μισοκαμένο, γκρεμισμένο, μια σκιά του πρότερου εαυτού του. Τα μεγέθη του μαρτυρούν την ιστορία του. Εκτείνεται σε παραπάνω από πεντακόσια τετραγωνικά μέτρα, σε τρία επίπεδα, με ζηλευτά ανοίγματα, με δεκάξι μεγάλα παράθυρα, με αυλή στο πίσω μέρος όπως όλα τα σπίτια εκείνης της εποχής.

Η Μητρόπολη Ιωαννίνων ετούτο εδώ τον χώρο διάλεξε για να στεγάσει μια θαυμαστή συλλογή. Θέλησε να δημιουργήσει ένα κέντρο προστασίας και προβολής της ιστορίας και της τέχνης. Κειμήλια που φυλάσσονταν καλά για πολλά χρόνια, που συντηρούνταν, έφτασε η ώρα να εκτεθούν για να διηγηθούν τη ζωή μιας άλλης εποχής. Μια ζωή που όχι μόνο δεν πρέπει να ξεχαστεί αλλά πρέπει να παραμείνει ζωντανή. Η διατήρηση της συλλογικής μνήμης είναι χρέος για να μπορέσουμε να πάμε παρακάτω.

Έκλεισαν τρία χρόνια δουλειάς στον χώρο αυτό ο Ηλίας Παπαγεωργίου, συντηρητής αρχαιοτήτων και έργων τέχνης-μουσειολόγος και ο Παντελής Φελέρης, αρχιτέκτονας, μουσειογράφος και συντηρητής. Μαζί με τους συνεργάτες τους, Παναγιώτα Αποστόλου και Φοίβο Παπαγεωργίου, μου μιλούν για τον χώρο, για τις σημειολογικές και δομικές λεπτομέρειες του κτιρίου, για την ομορφιά των εκθεμάτων.

«Κύριος στόχος μας με το που αρχίσαμε να δουλεύουμε ήταν να αναδειχθεί ο διάλογος ανάμεσα στο ορθόδοξο και εβραϊκό στοιχείο με ένα ξεκάθαρο και τίμιο τρόπο. Παρόλο που το πρώτο συναίσθημα ήταν ο «φόβος» μιας και το εγχείρημα για να ισορροπήσουν όλα τα στοιχεία της συνύπαρξης είναι δύσκολο. Δεν ξέραμε από που να ξεκινήσουμε».

Και όμως αναζήτησαν την ψυχή του κτιρίου προσπαθώντας να την αναδείξουν. «Στον χώρο αυτό πρέπει να πούμε την αλήθεια, να αναδείξουμε την πολιτισμικότητα της κοινωνίας. Υπάρχουν δυο αναγνώσεις. Το κτίριο είναι από μόνο του ένα μουσείο. Κάποιος μπορεί να έρθει και να μελετήσει την αρχιτεκτονική, να καταλάβει τον καθημερινό τρόπο ζωής των ανθρώπων. Τα εκθέματα από την άλλη, διηγούνται μια δική τους ιστορία. Η Μητρόπολη τα έχει δανειστεί από τους ναούς, με την υπόσχεση ότι θα τα φυλάξει, θα τα συντηρήσει. Εικόνες και εκκλησιαστικά αντικείμενα. Χωρίσαμε τον νομό σε περιφερειακές ενότητες. Ο κάτω χώρος είναι αφιερωμένος στα Γιάννενα και στο νησί των Ιωαννίνων. Στον όροφο είναι οι υπόλοιπες περιφέρειες. Τα δεκαέξι παράθυρα του κτιρίου έχουν στις πλάτες τους από ένα ριντό με φωτογραφίες και χάρτες των μοναστηριών της περιοχής. Ένας γεωγραφικός προορισμός».

Χριστιανοί, Εβραίοι, Οθωμανοί συγκατοικούν, ζουν μια κοινή ζωή. Κοιτώ ένα δισκοπότηρο φτιαγμένο σε οθωμανικό εργαστήριο. Πολυπολιτισμικότητα, συνύπαρξη, θεμέλια μιας κοινωνίας που επέτρεψε στους ανθρώπους να εκφράσουν πραγματικά ποιοι είναι.

Φωτογραφίες από εικόνες της καθημερινής ζωής της εβραϊκής κοινότητας ενσωματώνονται στις αίθουσες. Ένα δίπτυχο από μια γιορτή, από μια εκδρομή στο νησί, εικόνες που υπάρχουν. Και ναι και όχι. Άνθρωποι που κινούνται στον χώρο, μέλη της Ρωμανιώτικης κοινότητας με ιστορία χιλίων χρόνων. Άνθρωποι που μιλούσαν την ελληνική γλώσσα με εβραϊκές λέξεις. Η συνύπαρξη αφορούσε όλες τις στιγμές κι εκφάνσεις της ζωής.

«Στο πέρασμα στον επάνω χώρο, εδώ, έλα να δεις…» μου λέει ο Ηλίας Παπαγεωργίου. «Εδώ θελήσαμε να τοποθετήσουμε τα αντικείμενα που μας δάνεισε η εβραϊκή κοινότητα». Ένας κύλινδρος της Εσθήρ ή βιβλίο της Εσθήρ, ένα από τα συγγράμματα που συγκροτούν την Αγία Γραφή και περιλαμβάνεται στην Παλαιά διαθήκη. Στο πέρασμα προς τον επάνω όροφο φωτογραφίες άλλοτε μισές άλλοτε ολόκληρες. Η ψυχή του κτιρίου είναι μέσα στο πέρασμα, οι άνθρωποι περπατούν.

Ένα χειρόγραφο μουσικό βιβλίο, χειρόγραφα βυζαντινά ευαγγέλια, εικόνες, δισκοπότηρα, καντήλια, εργαλεία προετοιμασίας της θείας κοινωνίας κοσμούν τον δεύτερο όροφο. Οι σημειολογικές λεπτομέρειες δίνουν πνοή σε μια δεύτερη ανάγνωση του χώρου. Οι εικόνες αιωρούνται, κι οι προθήκες είναι τοποθετημένες επάνω σε σιδερένιες κατασκευές σε σχήμα σταυρού.

Τα σίδερα της κατασκευής συνομιλούν με την πέτρα. Αυτόνομες προθήκες οι οποίες πρέπει να συνδιαλέγονται με τα υφιστάμενα δομικά στοιχεία του κτιρίου. Νέα μεταλλικά στοιχεία που συνδέονται με τις μεταλλικές κατασκευές που στηρίζουν τις προθήκες των εικόνων. Το κτίριο είναι πλούσιο σε δομικά υλικά όπως πλούσια ήταν και η ζωή των ανθρώπων που ζούσαν, εργάζονταν και ωρίμαζαν σε μια κοινωνία με διαφορετικά στοιχεία. Εκεί που ο άνθρωπος μπορεί να οικειοποιηθεί στοιχεία, να απορρίψει, να διακρίνει, να κρίνει, να συγκρίνει.

Οι πολιτισμικές ιδιαιτερότητες διευρύνουν τους νοητικούς ορίζοντες, καλλιεργούν την πνευματική δεκτικότητα, την ανεκτικότητα, τον σεβασμό στην ετερότητα.