Το τελευταίο του βιβλίο «Η σχεδία», αν και στηρίζεται σε αληθινά γεγονότα που συνέβησαν το 19o αιώνα στη Γαλλία, αποδείχτηκε μια εξαιρετική αλληγορία για όσα συμβαίνουν σήμερα στην Ελλάδα. Έτσι η συζήτηση απέκτησε πολιτική κατεύθυνση. Δεν θα μπορούσε και διαφορετικά, αφού ο Μιχάλης Μοδινός εκτός από συγγραφέας είναι ένας από τους παλιούς θεωρητικούς και ακτιβιστές του oικολογικού κινήματος στην Ελλάδα.
Στο βιβλίο του «Η σχεδία» (εκδ. Καστανιώτη) ο Μιχάλης Μοδινός, με αφορμή τον πίνακα «Η σχεδία του “Μέδουσα”» του Τεοντόρ Ζερικό,«μπαίνει» στο μυαλό και παρακολουθεί τη ζωή του ζωγράφου κατά τη διάρκεια δημιουργίας του έργου. Θέμα του πίνακα, ένα αληθινό γεγονός που συντάραξε τη Γαλλία του 1816. Όταν η φρεγάτα «Μέδουσα» ναυάγησε περίπου 150 επιβάτες βρέθηκαν παρατημένοι από τις σωστικές λέμβους, που μετέφεραν τον καπετάνιο και τους «φίλους» του, σε μια σχεδία. Σώθηκαν μόνο 15 από τις αψιμαχίες, τις κακουχίες και τον κανιβαλισμό!
Γιατί η έμπνευση ειδικά από αυτό τον πίνακα; Μάλλον πρέπει να ρωτήσουμε τη Μούσα. Μπορεί να βρεθούν αφορμές ακόμα και στα συναισθήματα που γεννούσαν σ’ εμάς τους παλαιο-οικολογούντες τόσο το σύνθημα «Μόνο μια Γη» όσο και η ιδέα του ενιαίου Οικοσυστήματος. Αυτά συμποσούνται μ’ έναν αλληγορικό τρόπο στον πίνακα. Η ιδέα των ναυαγών πάνω σε μια σχεδία λίγο-πολύ συμβολίζει ό,τι ζούμε σήμερα σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι ναυαγοί αλληλοσκοτώθηκαν, προέβησαν σε κανιβαλισμούς, ήταν εκτεθειμένοι στα στοιχεία της φύσης και παράδερναν στα κύματα χωρίς πυξίδα. Η σχεδία μου έχει, θα ήθελα να πιστεύω, τη συμβολική αξία της μη καθοδηγούμενης ανθρώπινης κατασκευής. Επιπλέον, το ναυάγιο οφειλόταν στην κακοδιοίκηση και στην τεχνολογική έπαρση. Η φρεγάτα Μέδουσα ήταν η αιχμή της τεχνολογίας εκείνη την εποχή. Ο καπετάνιος, μακριά από τον υπόλοιπο στόλο, οδήγησε το καράβι του σε μια θάλασσα γεμάτη ξέρες, δείχνοντας την αλαζονεία του ανθρώπου απέναντι στη φύση.
Στη «Σχεδία» διάβασα μια καίρια αλληγορία για όσα βιώνουμε σήμερα στην Ελλάδα. Ήταν στις προθέσεις σας; Ήταν συμπτωματικό – το βιβλίο ξεκίνησα να το γράφω το 2008. Όπως λέει και μια φίλη μου, γελώντας, θα έπρεπε να είμαι χαρούμενος με τις συμφορές μας, αφού τονίζουν ακόμα πιο πολύ τους συμβολισμούς του. Η ελληνική κυβέρνηση, για μένα, αστόχησε στο εξής: Δεν διαπραγματεύτηκε ως κυβέρνηση ενός λαού, αλλά μιας οικονομίας που δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πάει κατά διαόλου. Όμως και η Ευρωπαϊκή Ένωση μοιάζει να βρίσκεται στη σχεδία χωρίς πυξίδα, αφού εγκαταλείφθηκε στις αγορές. Όχι της παραγωγικής αλλά μιας άυλης αγοράς, με ταχύτατη κίνηση κεφαλαίων, παιχνίδια τύπου Καζίνο κ.λπ. Ο Αλέν Τουρέν το λέει ξεκάθαρα: οι κοινωνίες έπαψαν να είναι κοινωνίες και θεωρούνται οικονομίες.
Χρειάστηκε να πνιγούν 135 ναυαγοί για να σηκωθεί η σχεδία πάνω από το νερό και να σωθούν έτσι οι 15. Κάπως έτσι θα συμβεί κι εδώ; Η λύση δεν είναι στην απομείωση του πληθυσμού, αλλά στην απομείωση των καταναλωτικών απαιτήσεών μας.
Σε κάποιο σημείο ένας ήρωας αναρωτιέται «αν οι θέσεις του Βολταίρου και του Ρουσό έχουν θέση στην Αφρική». Σήμερα η «Αφρική», μέσω μεταναστών, έχει έρθει στην Ευρώπη και το ερώτημα τέθηκε εντός των συνόρων μας. Αποδείχτηκε πως δεν διαθέτουμε ούτε τα ιδεολογικά ούτε τα κοινωνικά κριτήρια για να καταφέρουμε να διαχειριστούμε την πολυπολιτισμικότητα. Επιπλέον η Ευρώπη συμπεριφέρθηκε ενοχικά, λόγω αποικιοκρατικού παρελθόντος, και δεν μπόρεσε να προστατέψει ούτε τα κεκτημένα της. Αν και έχει νομικό πλαίσιο, δείχνει μια αμφιθυμία αν πρέπει να εφαρμόσει τους νόμους – μόνο να θυμηθούμε τι έγινε με το τσαντόρ στη Γαλλία. Πάντως θέλουμε να ξεχνάμε πως η αιτία της μετανάστευσης βρίσκεται πολύ πίσω. Μετά το Β΄ παγκόσμιο πόλεμο Αμερική και Ευρώπη, ζώντας εκπληκτικούς ρυθμούς ανάπτυξης, πίστεψαν πως αυτό το μοντέλο μπορεί να λειτουργήσει παντού. Αυτή η στάση οδήγησε στην καταστροφή. Η εφαρμογή της εντατικής γεωργίας, αμερικανικού τύπου, πήγε για παράδειγμα να εφαρμοστεί στην Ινδία και δημιούργησε εκατομμύρια άκληρους αγρότες. Η γη μετατράπηκε σε εργοστασιακό δάπεδο, αφού τα προϊόντα της δεν προορίζονταν για διατροφή των ντόπιων αλλά για εξαγωγές. Εν ολίγοις ζήσαμε οικονομική ανάπτυξη –και στον 3ο κόσμο–, η οποία όμως συνοδεύτηκε από περιθωριοποίηση και οικολογική καταστροφή.
Μιλώντας για οικολογική καταστροφή, ο Έλληνας «μισεί» το περιβάλλον; Η Ελλάδα ήταν πάντα μια αυτάρκης οικονομία, είχε δάση, νερά, αποδοτική γεωργία, μεταποίηση και εμπόριο. Για το μίσος που δείχνει στη φύση δεν φταίει ούτε η φτώχεια ούτε η Κατοχή, που πολλοί χρησιμοποιούν ως δικαιολογίες. Νιώθω ανίκανος να εξηγήσω από πού προέρχεται, αλλά και γιατί στρέψαμε τα νώτα στην οικονομία της υπαίθρου – και δεν μιλάω μόνο για τη γεωργία αλλά και για τις ακμάζουσες επαρχιακές πόλεις. Ίσως ένας από τους σοβαρότερους λόγους ήταν πως στην Ελλάδα ο αναπτυξιακός μοχλός ήταν η οικοδομή. Αυτή μας έμαθε πως έπρεπε να περιφράξουμε ένα χώρο και να τον χτίσουμε, αδιαφορώντας για το τι γίνεται τριγύρω. Έτσι φτάσαμε και στο αντιλαμβάνεται ο Έλληνας το δημόσιο χώρο σαν δική του ιδιοκτησία.
Σήμερα η οικολογία έγινε μόδα. Τα χρόνια που εκδίδατε τη «Νέα Οικολογία» πώς ήταν τα πράγματα; Τότε είχαμε συνείδηση πως δεν μπορείς να μιλάς για μια πράσινη κοινωνία, χωρίς να διαπραγματευτείς τους κοινωνικούς όρους υπό τους οποίους θα υλοποιηθεί. Ήμασταν περισσότερο υποψιασμένοι – τώρα είμαστε πιο… χαζοχαρούμενοι. Μπορεί σήμερα η οικολογία να είναι στη μόδα, αλλά βλέπω πολλές οπισθοδρομήσεις. Κάποιοι πρόοδοι έχουν γίνει, όμως το γεγονός πως δεν μπορούμε να χωροθετήσουμε μια απλή χωματερή φανερώνει πολλά για τη σχέση μας με το περιβάλλον. Βέβαια με μια διάθεση αυτοκριτικής, τα θέματα της καθημερινότητας, π.χ. καθαρισμός δρόμων, τα θεωρούσαμε τότε επουσιώδη. Λάθος μας. Τριάντα χρόνια μετά είναι ένα από τα μείζονα θέματα που για μένα θα έπρεπε πρώτα απ’ όλα να κρίνουν ένα δήμαρχο. Τα πεζοδρόμια της πλατείας Συντάγματος είναι μια καρμανιόλα κάθε πρωί, έτσι όπως γλιστρούν από το συνδυασμό βρόμας και υγρασίας.
Η λεγόμενη πράσινη ανάπτυξη; Ανάπτυξη είναι άνοδος του ΑΕΠ και αυτό με την οικολογία έρχεται σε αντίφαση. Τον όρο αυτό τον θυμήθηκε το τωρινό ΠΑΣΟΚ, σαράντα χρόνια μετά την εμφάνισή της, όταν η σημασία της είχε εκπέσει. Στην πραγματικότητα στην Ευρώπη μιλούσαν για βιώσιμη ανάπτυξη – για μια ισορροπία δηλαδή μεταξύ κοινωνικών, οικονομικών και οικολογικών αιτημάτων, οι περίφημοι 3 πυλώνες.
Δυστυχώς το κάποτε σύνθημά μας «Το μέλλον είναι πράσινο» δεν φτάνει. Χρειάζεται μια ιδεολογία της λιτότητας – της ευημερίας μέσα στο λίγο, της αναστήλωσης της οικονομίας μέσα σε πραγματική παραγωγική βάση, τη μη εναπόθεση των ελπίδων στις αγορές. Μπορεί να ακούγονται ιδεολογήματα, αλλά εδώ πιστεύω πως βρίσκεται η λύση: πρέπει να γίνουμε αυτάρκεις και παραγωγικοί.
18°
