Εκκλησία Αγίων Αποστόλων στο Μοναστηράκι: Ο διδάκτωρ Βυζαντινής Αρχαιολογίας Σταύρος Αρβανιτόπουλος μιλάει για την ιστορία του βυζαντινού ναού στην Αρχαία Αγορά
Βάλτε με το μυαλό σας πολλά χρόνια πίσω. Χίλια ολόκληρα χρόνια. Σε έναν δρόμο που έχουμε περπατήσει όλοι, στο Μοναστηράκι, στην Αρχαία Αγορά, κάποιοι από τους καλύτερους μάστορες και τεχνίτες της εποχής κατασκευάζουν έναν ναό. Θα πήγαινε, άραγε, το μυαλό εκείνων των ανθρώπων ότι η εκκλησία των Αγίων Αποστόλων θα κατάφερνε να επιζήσει στον χρόνο και σήμερα να είναι ένα μνημείο ανοιχτό και επισκέψιμο για όλους;
Ο Σταύρος Αρβανιτόπουλος είναι διδάκτωρΒυζαντινής Αρχαιολογίας. Πότε περίπου χτίστηκε; Πόσο χρόνο διαρκούσε τότε η κατασκευή ενός τέτοιου κτίσματος και τι μέσα χρησιμοποιούσαν; «Η εκκλησία είναι κατασκευασμένη γύρω στο 1000 μ.Χ. και σε ό,τι αφορά τον χρόνο που χρειάστηκε για να ετοιμαστεί μόνο εικασίες μπορούμε να κάνουμε, καθώς δεν υπάρχουν μαρτυρίες. Επειδή δεν είναι ένας πολύ μεγάλος ναός, ένα καλά οργανωμένο εργοτάξιο που θα είχε έτοιμα τα υλικά που θα χρησιμοποιούσε, πλίνθους, κεραμίδια, μάρμαρα κ.λπ., θα χρειαζόταν περίπου έναν μήνα για τη βασική κατασκευή. Για τα εργαλεία που χρησιμοποιούσαν τα βυζαντινά οικοδομικά συνεργεία έχουμε μαρτυρίες, γνωρίζουμε ότι είχαν ξεχωριστά εργαστήρια για το γυαλί, κλιβάνους για να ψήσουν ό,τι είναι πήλινο (κεραμίδια, τούβλα κ.ά.), λιθοξόους που θα λάξευαν τα μαρμάρινα δάπεδα και τους διαχωριστικούς κίονες στα παράθυρα».
Θα δείτε, ίσως, σε κάποιες αναφορές η εκκλησία των Αγίων Αποστόλων να χαρακτηρίζεται ως η παλαιότερη της Αθήνας, κάτι που δεν ισχύει. «Υπάρχουν στην Αθήνα παλαιοχριστιανικοί ναοί, δηλαδή της περιόδου από τον 5ο έως τον 7ο αιώνα, όπως η βασιλική του Κληματίου στην Τσακάλωφ ή του Λεωνίδη απέναντι από το Καλλιμάρμαρο. Βέβαια, αυτοί οι ναοί σώζονται σε επίπεδο λίγο πάνω από τα θεμέλια. Οι Άγιοι Απόστολοι, όμως, δεν είναι ούτε ο παλαιότερος της κυρίως Βυζαντινής Περιόδου, δηλαδή από τον 7ο έως τον 15ο αιώνα, είναι όμως από τους αρχαιότερους σωζόμενους», λέει ο καθηγητής.
Θα ακούσετε, επίσης, τους Αγίους Αποστόλους να αποκαλούνται και ως «οι Άγιοι Απόστολοι του Σολάκη» – πιθανόν, λέει ο Σ. Αρβανιτόπουλος, ήταν ο κτήτορας του κτιρίου, ο χορηγός δηλαδή, αυτός που δαπάνησε τα χρήματα για την κατασκευή του. Να ξέρετε, ακόμη, ότι οι Άγιοι Απόστολοι είναι επισκέψιμο μνημείο, και στον εσωτερικό του χώρο, ενώ έχει γίνει η παραχώρηση να τελείται λειτουργία μία φορά τον χρόνο, στις 30 Ιουνίου, την ημέρα της Συνάξεως των Αποστόλων.
Άγιοι Απόστολοι: Τι κάνει αυτόν τον ναό μοναδικό
«Είναι που συνδυάζει δύο διαφορετικούς τύπους, χωρίς να γνωρίζουμε γιατί ο αρχιτέκτονας έκανε αυτή την επιλογή. Ο πρώτος είναι ο σταυροειδής εγγεγραμμένος, ο οποίος είναι ο κοινότερος και τον συναντάμε και αλλού στην Αθήνα, όπως στην Καπνικαρέα και στους Αγίους Θεοδώρους. Μπορούμε να αναγνωρίσουμε αυτόν τον τύπο από τον τρούλο και αμέσως χαμηλότερα από τα τέσσερα σκέλη του σταυρού. Ο τύπος αυτός συνδυάζεται με τον οκτάκογχο, ο οποίος είναι παλαιοχριστιανικός και μπορούμε να τον διακρίνουμε μόνο στο εσωτερικό: Κάτω από τον τρούλο υπάρχουν 4 κόγχες (στις οποίες απολήγουν τα σκέλη του σταυρού) και ανάμεσά τους άλλες 4 πιο μικρές. Πρόκειται για άρτια σχεδιασμένο και κατασκευασμένο ναό, με πολύ καλή ποιότητα υλικών. Τα πλίνθινα κοσμήματα είναι τα λεγόμενα κουφικά, που πήραν το όνομά τους από την Κούφα του Ιράκ. Στην πόλη αυτή τον 9ο αιώνα γράφτηκε για πρώτη φορά το Κοράνι στη συγκεκριμένη πολυτελή μορφή της αραβικής γραφής, κάτι που εντυπωσίασε τόσο πολύ τους Βυζαντινούς, ώστε να το αντιγράψουν τον επόμενο αιώνα στα δικά τους κτίρια και μάλιστα στους ναούς».
Σχεδόν εκατό χρόνια πριν, το 1931, εκεί όπου βρίσκονται σήμερα οι Άγιοι Απόστολοι και η Αρχαία Αγορά ήταν μια γειτονιά, με σπίτια, καφενεία, μαγαζιά, και λεγόταν Βρυσάκι. Όπως μας λέει ο Σ. Αρβανιτόπουλος, οι Κλεάνθης και Σάουμπερτ, στον πρώτο πολεοδομικό σχεδιασμό της Αθήνας το 1833, είχαν προβλέψει να μείνει στην περιοχή μια μεγάλη αρχαιολογική ζώνη, προκειμένου να γίνουν ανασκαφές όταν θα υπήρχαν τα χρήματα. Το Δημόσιο, όμως, στο πέρασμα των χρόνων επέτρεψε να χτιστεί η περιοχή, με αποτέλεσμα τη δημιουργία της συνοικίας Βρυσάκι, για να φτάσουμε στη συνέχεια να πρέπει να αγοραστούν ξανά όλα αυτά τα οικόπεδα. «Αυτό το έκανε η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, η οποία με δωρεές ιδιωτών και ιδρυμάτων της Αμερικής (κυρίως του John Rockefeller) απαλλοτρίωσε τα πάντα στη γειτονιά, αφήνοντας μόνο την εκκλησία των Αγίων Αποστόλων επειδή ήταν μνημείο. Η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών ήταν, επίσης, αυτή που χρηματοδότησε τις ανασκαφές, αλλά και ανέθεσε στον αρχιτέκτονα-ανασκαφέα, Ιωάννη Τραυλό το έργο της αναστήλωσης του μνημείου, το 1954», αναφέρει ο Σ. Αρβανιτόπουλος.
Και προσθέτει κάτι ακόμα: «Την εικόνα που βλέπουμε εμείς σήμερα στην Αρχαία Αγορά, με τη συνύπαρξη των Αγίων Αποστόλων, της Στοάς του Αττάλου και του ναού του Ηφαίστου, δεν την είχε κανείς πριν από τα μέσα του 20ού αιώνα. Όταν κτίστηκε η Στοά του Αττάλου το 2ο αιώνα π.Χ. δεν υπήρχε βεβαίως ο ναός των Αγίων Αποστόλων και όταν οικοδομήθηκε αυτός 1.200 χρόνια αργότερα, η Στοά είχε από αιώνες μετατραπεί κατά το μεγαλύτερο ποσοστό της σε σωρό ερειπίων».
9°
