Περί Σπάνιων Γαιών και άλλων καλικάντζαρων

Οι Σπάνιες Γαίες είναι 15 ορυκτά τα οποία περιλαμβάνονται στον Περιοδικό Πίνακα Στοιχείων της Χημείας ως λανθανίδες. Πρόκειται για τα εξής: λανθάνιο, δημήτριο, πρασεοδύμιο, νεοδύμιο, προμήθειο, σαμάριο, ευρώπιο, γαδολίνιο, τέρβιο, δυσπρόσιο, όλμιο, έρβιο, θούλιο, υτέρβιο και λουτέτσιο. Ορισμένοι θεωρούν Σπάνιες Γαίες το ύττριο και το σκάνδιο. Όσο για το λίθιο, το γάλλιο και το αντιμόνιο, ορυκτά που βρίσκονται στην τρέχουσα επικαιρότητα, δεν συγκαταλέγονται στις Σπάνιες Γαίες. Με αφορμή αυτήν την εντελώς λανθασμένη αντίληψη που επικρατεί στο κοινό ας προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε ορισμένες ενδεικτικές ασάφειες οι οποίες ακούγονται συνήθως στα ΜΜΕ, αλλά ακόμη και στους χώρους πολιτικών αποφάσεων, για τις Σπάνιες Γαίες.

Κατ’ αρχάς, οι Σπάνιες Γαίες δεν είναι σπάνιες. Ονομάσθηκαν έτσι επειδή παλαιότερα σπανίως ασχολούμασταν με αυτές: δεν γνωρίζαμε σε τι θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν. Εξάλλου, βρίσκονταν διασκορπισμένες σε πολλούς γεωλογικούς σχηματισμούς αλλά όχι πάντα σε ποσότητες οικονομικά εκμεταλλεύσιμες. Προφανώς σήμερα η κατάσταση έχει αλλάξει. Για ποιο λόγο είναι σημαντικές οι Σπάνιες Γαίες; Η σημασία τους σχετίζεται με τις χρήσεις τους οι οποίες απορρέουν από τις χημικές τους ιδιότητες: οι Σπάνιες Γαίες, πέραν από τις εμπορικές τους χρήσεις (π.χ. ηλεκτρικά αυτοκίνητα/ποδήλατα, ανεμογεννήτριες, κινητά τηλέφωνα, μαγνητικοί τομογράφοι κ.λπ.) χρησιμοποιούνται και στα οπλικά συστήματα. Ο ετήσιος παγκόσμιος τζίρος των καταναλωτικών τελικών προϊόντων τα οποία χρησιμοποιούν Σπάνιες Γαίες ίσως ξεπερνά τα 7 τρισεκατομμύρια δολάρια.

Η χαρακτηριστική φράση του Κινέζου ηγέτη Deng Xiao Ping το 1987 για τις Σπάνιες Γαίες δεν αφήνει περιθώρια και καταδεικνύει τη γεωπολιτική τους διάσταση: «Η Μέση Ανατολή έχει πετρέλαιο, η Κίνα έχει σπάνιες γαίες». Οι πρώτες ύλες της πράσινης ενέργειας για τα επόμενα 50+ χρόνια θα συνδέονται, όπως συνέβη παλαιότερα με το πετρέλαιο, με πολέμους, πραξικοπήματα και άλλες γεωπολιτικές κρίσεις. Αναμφίβολα η ανθρωπότητα έχει ήδη μπει στη σκληρή γεωπολιτική των Σπάνιων Γαιών και της πράσινης ενέργειας. Το ζούμε στην Ουκρανία, στη Μυανμάρ και στη Γροιλανδία… Για τις Σπάνιες Γαίες γίνονται πόλεμοι, ανατρέπονται κυβερνήσεις, επιβάλλονται δικτατορίες. Όπως παλαιότερα για το πετρέλαιο. Είναι οι «πράσινοι πόλεμοι». Για τα ορυκτά πάντα γίνονταν πόλεμοι και θα συνεχίσουν να γίνονται.

Οι Σπάνιες Γαίες, όπως όλα τα ορυκτά, δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν χωρίς κατεργασία. Ας πάρουμε ως παράδειγμα το πετρέλαιο: όσο πετρέλαιο και αν εξορύξουμε θα είναι άχρηστο αν δεν διυλισθεί. Έτσι και οι Σπάνιες Γαίες απαιτούν μεταλλουργική κατεργασία, αυτό που αποκαλείται upstream και downstream, η αλυσίδα αξίας των ορυκτών (value chain): πρόκειται για τη διαδικασία που ξεκινά από την εξερεύνηση και τον εντοπισμό τους μέχρι την επεξεργασία τους, τη χρήση τους και εντέλει την απόρριψη, την ανάκτηση και την επαναχρησιμοποίησή τους. Η Κίνα εκτιμάται πως αυτή τη στιγμή ελέγχει το 80%-100% της αλυσίδας αξίας των Σπάνιων Γαιών. Φανταστείτε το ανάλογο: μία χώρα μόνο τα τελευταία 100 χρόνια να ήλεγχε το 80%-100% της αλυσίδας αξίας του πετρελαίου. Και ποια χώρα μάλιστα…Ποια θα ήταν η ροή της Ιστορίας; Ποιες θα ήταν οι παγκόσμιες γεωπολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις; Σημαντικό: Η Κίνα σήμερα έχει σχεδόν τον απόλυτο έλεγχο τόσο σε downstream όσο και σε upstream (εξόρυξη και μεταλλουργία) στο 49.5% του Περιοδικού Πίνακα Χημικών Στοιχείων και τον έλεγχο στο 86.2% των 51 κρίσιμων ορυκτών.

Η Δύση διέπραξε σωρεία λαθών από τη δεκαετία του ’80 σε σχέση με τις Σπάνιες Γαίες. Και δυστυχώς συνεχίζει.

Η Δύση διέπραξε σωρεία λαθών από τη δεκαετία του ’80 σε σχέση με τις Σπάνιες Γαίες. Και δυστυχώς συνεχίζει. Το πρώτο λάθος έγινε το 1980 όταν βάσει κανονισμού του International Atomic Energy Agency (ΙΑΕΑ) ορίσθηκαν τα κοιτάσματα οποιουδήποτε «επεξεργασμένου ή εξευγενισμένου» υλικού που περιέχει πάνω από 0,05% θόριο ή/και ουράνιο ως πυρηνικό/ραδιενεργό «υλικό πηγής» (source material). Για όσους απορούν τι σχέση έχει το ουράνιο και το θόριο με τις Σπάνιες Γαίες ας τονισθεί τούτο: οι Σπάνιες Γαίες βρίσκονται συνήθως σε γεωλογικούς σχηματισμούς που περιέχουν ουράνιο ή/και θόριο. Η εξόρυξή τους λοιπόν αλλά και η κατεργασία τους περιλαμβάνουν όχι μόνο τοξικούς αλλά και ραδιενεργούς κινδύνους. Η αλλαγή αυτή στους κανονισμούς του IAEA το 1980 επηρέασε όλη την παραγωγή υποπροϊόντων Σπάνιων Γαιών στις ΗΠΑ και στις υπόλοιπες δυτικές χώρες. Το μετάλλευμα Σπάνιων Γαιών, συνήθως μοναζίτης, ήταν η μοναδική πηγή Σπάνιων Γαιών στις ΗΠΑ και στις υπόλοιπες δυτικές χώρες. Η αλλαγή στους κανονισμούς ώθησε τις δυτικές εταιρείες Σπάνιων Γαιών να μεταφέρουν την τεχνολογία και την παραγωγή στην Κίνα η οποία δεν δίσταζε, και ούτε διστάζει, να μην εφαρμόζει κανέναν περιβαλλοντικό κανονισμό. Ποια δυτική εξορυκτική εταιρεία θα ήθελε να μπλέξει με την εξόρυξη ενός «ραδιενεργού υλικού» το οποίο δεν απέφερε σχεδόν κανένα κέρδος στους μετόχους; «Που να μπλέκουμε;».

Όσοι επικαλούνται τον όμορφο πράσινο τρόπο ζωής π.χ. στην Κοπεγχάγη ή στις Βρυξέλλες, ας θυμούνται πως στην Κίνα στη Μιανμάρ και στην Αφρική, το περιβάλλον υπόκειται σε ανεπανόρθωτη περιβαλλοντική καταστροφή. Τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα, οι ανεμογεννήτριες, τα ηλεκτρικά ποδήλατα και λεωφορεία μπορεί μεν να φαντάζουν ως λύση για την αντιμετώπιση των κλιματικών μεταβολών, αλλά έχουν το αντίτιμό τους. Όταν ακούμε για όνειρα και σχέδια εξορύξεων Σπάνιων Γαιών, και άλλων κρίσιμων ορυκτών στην Ευρώπη, ας αναλογιστούμε κατά πόσο είναι διατεθειμένες οι τοπικές κοινωνίες να δώσουν Κοινωνική Επιχειρησιακή Άδεια (Social License to Operate) στις εξορυκτικές εταιρείες. Κατά πόσο θα αντιδράσουν ή όχι οι κάτοικοι π.χ. μιας περιοχής όταν ακούσουν για κίνδυνο παρουσίας ραδιενέργειας και ραδιενεργών λιμνών στην περιοχής τους;

Το δεύτερο λάθος της Δύσης έγινε στη δεκαετία του 1990, ;otan iι ΗΠΑ έδωσαν στην Κίνα την άδεια εξαγοράς της αμερικανικής εταιρείας Magnequench κατεργασίας Σπάνιων Γαιών! 

Το δεύτερο λάθος της Δύσης έγινε στη δεκαετία του 1990. Μέχρι τότε οι ΗΠΑ διέθεταν την αποκλειστική τεχνογνωσία κατεργασίας των Σπάνιων Γαιών, τη μεταλλουργία των μόνιμων μαγνητών. Τι συνέβη; Οι ΗΠΑ έδωσαν στην Κίνα την άδεια εξαγοράς της αμερικανικής εταιρείας Magnequench κατεργασίας Σπάνιων Γαιών! Οι Κινέζοι σήκωσαν ολόκληρο το εργοστάσιο της Magnequench, το πακετάρισαν και το μετέφεραν στη χώρα τους. Έκτοτε, η εσφαλμένη πολιτική που καθιερώθηκε (τα αγοράζουμε όλα από την Κίνα, συμπεριλαμβανομένων των Σπάνιων Γαιών) κατέστησαν τη Δύση όμηρο της Κίνας. Ας σημειωθεί πως οι Σπάνιες Γαίες είναι τόσο κομβικές για τους στόχους και τις φιλοδοξίες της κινεζικής κυβέρνησης που 4 από τους 5 τελευταίους εθνικούς ηγέτες της Κίνας έχουν θεσπίσει προσωπικά εθνικά προγράμματα για τις Σπάνιες Γαίες.

Το πιο χαρακτηριστικό είναι ότι τουλάχιστον δύο από τους τελευταίους πέντε Κινέζους ηγέτες, ο Deng Xiaoping και ο Xi Jinping, είχαν σημαντικές οικογενειακές επενδύσεις στη βιομηχανία διύλισης Σπάνιων Γαιών και μεταλλουργίας. Και όπως είπα, το 1997 η οικογένεια του Deng απέκτησε την Magnequench, τον μοναδικό παραγωγό μαγνητών νεοδύμιου στις ΗΠΑ, και τον μετέφερε στην Κίνα. Η οικογένεια του Xi κατείχε σχεδόν 400 εκατομμύρια δολάρια σε επιχειρήσεις διύλισης σπάνιων γαιών και μεταλλουργίας πριν αυτός ανέλθει στην εξουσία.

Ακόμη και σήμερα η Δύση, κυρίως η ΕΕ, συνεχίζει να διαπράττει σημαντικά λάθη όσο αφορά τις Σπάνιες Γαίες. Από την πλευρά τους, οι ΗΠΑ έχουν συγκροτήσει μια Λίστα Κρίσιμων Ορυκτών για την Εθνική Ασφάλεια, την οποία ανανέωσαν το 2022 μετά την εκλογή Μπάιντεν, πλην όμως η προεργασία της είχε ξεκινήσει από την προηγούμενη προεδρία του Τραμπ. Αυτό καταδεικνύει πως τουλάχιστον στον τομέα των Σπάνιων Γαιών, οι δύο πολιτικοί αντίπαλοι δεν είχαν έρθει σε ρήξη κι ότι υπήρξε συνέχεια στην πολιτική τους, Σ’ αυτή τη λίστα των ΗΠΑ υπήρξε μια σημαντικότατη αλλαγή: για πρώτη φορά οι Σπάνιες γαίες συμπεριλήφθηκαν ως 15 ξεχωριστά ορυκτά και όχι ως ένα ορυκτό, με αποτέλεσμα στη λίστα των κρίσιμων ορυκτών να περιλαμβάνονται πλέον 50 ορυκτά. Πάντως, η ΕΕ, αλλά και το ΝΑΤΟ, επιμένει σε αυτό το λάθος θεωρώνας τις Σπάνιες Γαίες ένα και μοναδικό ορυκτό: η ευρωπαϊκή λίστα κρίσιμων ορυκτών περιλαμβάνει 30 ορυκτά (έχει σπάσει τις Σπάνιες Γαίες σε δύο υποομάδες: ελαφρές και βαριές), ενώ θα έπρεπε να περιλαμβάνει 43 (= 30-2+15). Από τα 30 κρίσιμα ορυκτά της ΕΕ τα 19 είναι κατά κύριο λόγο εισαγόμενα από την Κίνα. Η τρωτότητα λοιπόν της ΕΕ στην αλυσίδα αξίας των κρίσιμων ορυκτών —και πιο συγκεκριμένα στις εξορύξεις— ως προς την Κίνα είναι 19/30 = 63.3%. Αν η ομάδα των Σπάνιων Γαιών σπάσει στα επιμέρους ορυκτά τότε η τρωτότητα της ΕΕ θα αυξηθεί στο 74.4% [(=19-2+15)/43]. Αυτή είναι η καθαρή εικόνα της τρωτότητας της ΕΕ όσο αφορά την Κίνα σε κρίσιμα ορυκτά: 74.4%! Η αλλαγή που πρέπει να γίνει ίσως πείσει όσους λαμβάνουν αποφάσεις για την ανάγκη περαιτέρω ενίσχυσης των προσπαθειών, για την ανάγκη περισσότερων επενδύσεων και άλλων μεταρρυθμίσεων σε ολόκληρη την αλυσίδα αξίας των Σπάνιων Γαιών και των κρίσιμων ορυκτών γενικότερα. 

Το τελευταίο και μεγαλύτερο ίσως λάθος της ΕΕ όσο αφορά τις Σπάνιες Γαίες σχετίζεται με την Πράσινη Μετάβαση

Το τελευταίο και μεγαλύτερο ίσως λάθος της ΕΕ όσο αφορά τις Σπάνιες Γαίες σχετίζεται με την Πράσινη Μετάβαση. Ένα λάθος που δεν περιμένω να παραδεχθούν οι πολιτικοί. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή βιάστηκε να υιοθετήσει το πράσινο αφήγημα χωρίς να διαθέτει τις πρώτες ύλες για να το στηρίξει. Και μάλιστα το έκανε με βίαιο τρόπο εξαναγκάζοντας πολίτες και επιχειρήσεις να υιοθετήσουν ένα αφήγημα χωρίς σχέδιο για το οποίο η ΕΕ επικαλέστηκε το επιχείρημα πως βρισκόμαστε σε κλιματική κρίση. Είναι όμως πράγματι έτσι;

Ας ακουστεί λοιπόν και η αιρετική άποψη πως όχι, δεν βρισκόμαστε σε κλιματική κρίση. Βρισκόμαστε εν μέσω ίσως κάποιας κλιματικής μεταβολής, όπως αυτές συνέβαιναν εδώ και δισεκατομμύρια χρόνια, αλλά όχι σε κρίση. Η πρόσφατη μαζική αποχώρηση τεράστιων αμερικανικών και καναδικών τραπεζικών-οικονομικών κολοσσών από τις κλιματικές συμφωνίες καταδεικνύουν κάτι τέτοιο το οποίο φυσικά δεν τολμούν να παραδεχτούν ο πολιτικοί που στήριξαν αυτό το αφήγημα. Άραγε, έπαψε να υφίσταται ξαφνικά ο οικονομικός-τραπεζικός συστημικός κίνδυνος της μεταβολής του κλίματος και αποχώρησαν οι τράπεζες από τις κλιματικές συμφωνίες; Μάλλον ναι. Τουλάχιστον με την χρονική κρισιμότητα με την οποία είχε υιοθετηθεί.

Οπωσδήποτε, επιβάλλεται να αλλάξουμε την ενεργειακή τεχνολογία μας. Οι υδρογονάνθρακες δεν θα υπάρχουν για πάντα. Κανείς δεν μπορεί να έχει αντίρρηση στο να προχωρήσουμε σε νέες, πιο ήπιες μορφές παραγωγής ενέργειας. Αλλά δεν χρειαζόταν το κλιματικό αφήγημα για να το πραγματοποιήσουμε. Πρέπει να προχωρήσουμε σιγά-σιγά, με σχέδιο προς νέες τεχνολογίες, με την αποδοχή της κοινωνίας, με την αποδοχή των καταναλωτών, όχι με βίαιες, πανάκριβες, σοβιετικού τύπου στρατηγικές οι οποίες καταστρέφουν την οικονομία της Δύσης. Η Δύση, και ειδικά η ΕΕ, έχει βάλει το κάρο μπροστά από το άλογο: π.χ. η Ευρωπαϊκή Επιτροπή απαιτεί με αυστηρούς κανονισμούς την επιβολή παραγωγής ηλεκτρικών αυτοκινήτων από τις Ευρωπαϊκές αυτοκινητοβιομηχανίες μολονότι η ΕΕ είναι ευάλωτη , εξαρτημένη όπως οι ναρκομανείς, κατά 74.4% στα κρίσιμα ορυκτά από την Κίνα. Μιλάμε για οικονομική αυτοκτονία.

Στο τέλος του 19ου αιώνα, στις αρχές του 20ού, ξεκίνησε η τεχνολογική μετάβαση από το κάρβουνο στο πετρέλαιο. Η μοναδική «κρατική» παρέμβαση που είχε υπάρξει για τη μετάβαση στη νέα τεχνολογία αφορούσε στο πολεμικό ναυτικό του Ηνωμένου Βασιλείου. Αυτή τη μετάβαση είχε κρίνει απαραίτητη ο Τσώρτσιλ καθώς διέβλεπε πως η χρήση κάρβουνου δεν ήταν η αποτελεσματικότερη για την παγκόσμια κυριαρχία του Βρετανικού Ναυτικού. H νέα τεχνολογία υιοθετήθηκε παγκοσμίως από την αγορά χωρίς καμία άλλη κρατική παρέμβαση: η μόνη «παρέμβαση» που υπήρξε ήταν οι ανάγκες των καταναλωτών, το μαγικό χέρι της αγοράς. Δεν επιβλήθηκε από κανένα κράτος – πατερούλη, επιβλήθηκε από την ελεύθερη οικονομία. Κάτι παρόμοιο συνέβη με τη μετάβαση στην τεχνολογία των κινητών τηλεφώνων. Κανένα κράτος-πατερούλης δεν επέβαλε στους καταναλωτές τη μετάβαση στην τεχνολογία των κινητών τηλεφώνων. Όμως σήμερα ο καταναλωτής υποχρεώνεται να υιοθετήσει τη νέα τεχνολογία των ηλεκτρικών αυτοκινήτων με «Ευρωπαϊκή Οδηγία», παρότι δεν διαθέτουμε καν τις πρώτες ύλες, τα κρίσιμα ορυκτά. Ίσως η πράσινη Σοβιετία θα έχει άσχημο τέλος για όλους μας. Η στάση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής θα οδηγήσει τις Ευρωπαϊκές αυτοκινητοβιομηχανίες, και άλλες βιομηχανίες, είτε σε πτωχεύσεις, είτε σε μαζικές απολύσεις, είτε σε εξαγορά τους από την Κίνα, είτε σε μεταφορά τους στις ΗΠΑ. Η σημερινή ακρίβεια σε ενέργεια και τρόφιμα και η άνοδος της ultra δεξιάς είναι το αποτέλεσμα αυτής της λανθασμένης ευρωπαϊκής πρακτικής.