Το κράτος δικαίου υποχωρεί (και) στην Ελλάδα

Το κράτος δικαίου αποτελεί μια από εκείνες τις έννοιες που μπορούν να χαρακτηριστούν «μετα-έννοιες». Όλοι κατανοούν, με κάποιο τρόπο, τον πυρήνα του, ότι, δηλαδή, οι σύγχρονες κοινωνίες και τα κράτη πρέπει να κυβερνώνται με βάση τους κανόνες δικαίου και όχι με βάση την ισχύ προσώπων η ομάδων. Δεν υπάρχει κανένας που θα διαφωνήσει, για παράδειγμα, ότι η λογοδοσία είναι μια βασική αρχή του κράτους δικαίου ή ότι η απονομή της δικαιοσύνης πρέπει να είναι ανεπηρέαστη από οικονομικές και πολιτικές σκοπιμότητες.

Εκεί που διατυπώνονται ενστάσεις, αμφιβολίες και αναπτύσσεται συχνά έντονη πολιτική διαμάχη είναι το πεδίο της εφαρμογής του κράτους δικαίου και, ειδικότερα, ο βαθμός συμμόρφωσης μια χώρας σ΄αυτό.   

Ενώ λοιπόν, η έννοια αυτή έχει υπερ-αναλυθεί κι ενώ σε επίπεδο δέοντoς, τουλάχιστον όσον αφορά την ευρωπαϊκή ήπειρο, δεν υπάρχει αντίλογος που να υπερθεματίζει κάποιου άλλου τρόπου διακυβέρνησης, παρατηρείται το φαινόμενο ορισμένες χώρες, μεταξύ των οποίων και η δική μας, να μην μπορούν να ανταποκριθούν στα προτάγματα του κράτους δικαίου.

Σπεύδω να απαντήσω στο ερώτημα «ποιος αξιολογεί τις επιδόσεις μας στον τομέα αυτόν;» που διατυπώνεται από τους εκάστοτε δυσαρεστημένους κυβερνητικούς κύκλους, όταν τα αποτελέσματα των ερευνών δεν τους βολεύουν. Η αξιολόγηση γίνεται με βάση δημόσια ανακοινωμένη μεθοδολογία που εφαρμόζεται με τον ίδιο τρόπο σ’ όλες τις χώρες. Είναι, λοιπόν, αντιπαραγωγική και εσφαλμένη η αμφισβήτηση των ερευνών και το κυνήγι μαγισσών.

Ένα από τα πιο γνωστά προγράμματα που αξιολογούν τις επιδόσεις των χωρών στην προώθηση του κράτους δικαίου είναι το World Justice Project. Aυτό δημοσιεύει, κατ’ έτος, τo Rule of Law Index. Η προσέγγιση του Δείκτη Ποιότητας του Κράτους Δικαίου είναι περισσότερο κοινωνική και λιγότερο νομική. Το κράτος δικαίου νοηματοδοτείται με βάση τον τρόπο με τον οποίο οι πολίτες αντιλαμβάνονται τα ζητήματα της ασφάλειας, της απονομής της δικαιοσύνης, των δικαιωμάτων και των απειλών κατά της περιουσίας και της ζωής τους.

Επειδή, όμως, σε τέτοιου τύπου έρευνες δεν υπάρχουν «σκληρά δεδομένα» είναι σημαντική η παρακολούθηση των αντιδράσεων της κοινής γνώμης σε βάθος χρόνου, δηλαδή, η συγκριτική αποτίμηση των δεδομένων μιας χρονιάς με τα αντίστοιχα των υπολοίπων.

Η χώρα μας, λοιπόν, κατατάσσεται στην 47η θέση μεταξύ 142 χωρών. Στις πρώτες θέσεις βρίσκονται οι σκανδιναβικές χώρες και οι λοιπές ευρωπαϊκές χώρες (πλην Βουλγαρίας), ενώ πάνω από μας, χώρες για τις οποίες έχουμε ελάχιστη γνώση, όπως η Ρουάντα και η Αντίγκουα, και, σε κάθε περίπτωση χώρες που δεν έχουν καμία ευρωπαϊκή παράδοση. Η χώρα μας σκοράρει από κακά μέχρι πολύ κακά σε σχέση με τους πρώτους, με καλύτερη βαθμολογία εκείνη που αναφέρεται στην «ανοιχτή διακυβέρνηση» και χειρότερη στην «τάξη και ασφαλεια».

Χειρότερο, όμως, απ’ αυτό είναι η τάση της διαρκούς υποχώρησης του κράτους δικαίου στη χώρα μας που καταγράφεται σε βάθος χρόνου. Η επίδοσή μας, το 2023, είναι η δεύτερη χειρότερη μετά το 2022 ενώ η πτωτική τάση σταθεροποιείται από το 2019 και μετά.

Συνολικά, όπως σημειώνουν οι υπεύθυνοι της έρευνας παρατηρείται μια υποχώρηση των αρχών του κράτους δικαίου σε περισσότερες χώρες και η Ελλάδα δεν αποτελεί εξαίρεση.

Φοβούμαι ότι έχουμε, πλέον, συνηθίσει στην υστέρηση της χώρας μας στο ζήτημα της ευνομίας και της χρηστής διακυβέρνησης, θεωρώντας την έλλειψή του, ως ένα εγγενές κακό. Η καταπάτηση των αρχών και κανόνων του κράτους δικαίου είναι, όμως, η πραγματική αιτία τόσο του δημοσιονομικού και του οικονομικού εκτροχιασμού που σημειώθηκε στο πρόσφατο παρελθόν όσο και της αδυναμίας μας να να διαχειριστούμε με επιτυχία πανδημίες, όπως ο Covid-19 καθώς και φυσικές και ανθρωπογενείς καταστροφές.

Τι θα μπορούσε να αναστρέψει την κατάσταση; Όχι, βέβαια, μόνον σεμινάρια ευαισθητοποίησης στο κράτος δικαίου που υποδεικνύει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα οποία, σίγουρα, πρέπει να γίνονται σ’ εκείνους που διαχειρίζονται δημόσια εξουσία. Εκείνο που επείγει είναι να αποκατασταθούν άμεσα οι ρωγμές στη νομοθετική και τη δικαστική λειτουργία που επιτρέπουν σε συμπεριφορές και πολιτικές απάδουσες στο κράτος δικαίου, να το τραυματίζουν. Η αναγκαιότητα της εφαρμογής προτάσεων που έχουν, κατ’ επαναλήψη, διατυπωθεί, όπως εκείνες για την επιτάχυνση των ρυθμών απονομής της δικαιοσύνης η εκείνες για την βελτίωση της ποιότητας των κανόνων δικαίου και της Νομοθέτησης είναι άμεση.

Πέραν αυτών, η συγκάλυψη πράξεων και παραλείψεων της εκτελεστικής λειτουργίας, ιδίως, των μελών της κυβέρνησης, οι ανοίκειες παρεμβάσεις στις Ανεξάρτητες Αρχές και η αδράνεια των ελεγκτικών μηχανισμών συντελούν στην περαιτέρω επιδείνωση του κράτους δικαίου.

Αυτή, όμως, η εξέλιξη οδηγεί μοιραία στην περαιτέρω υποβάθμιση της Δημοκρατίας και της ευζωίας ημών των Ελλήνων. Χρέος των θεσμών και της κοινωνίας πολιτών είναι να την ανακόψουν.