Η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής ως ένα ανορθολογικό συμβολικό πεδίο ιδεολογικής σύγκρουσης
Το φετινό καλοκαίρι ήταν διαφορετικό. Στη διάρκειά του είδαμε το άλλοτε γνώριμο και αναμενόμενο φαινόμενο του καύσωνανα λαμβάνει εντελώς νέες διαστάσεις, τόσο σε ένταση όσο και σε διάρκεια, τις καταστροφικές πυρκαγιές να γιγαντώνονται, αφήνοντας πίσω τους νεκρή γη και τα καιρικά φαινόμενα εν γένει να εξελίσσονται τελείως απρόβλεπτα. Μόνο στη χώρα μας κάηκαν συνολικά πάνω από 1,2 εκατομμύρια στρέμματα, σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο Δασικών Πυρκαγιών. Στον Έβρο, το Ευρωπαϊκό Σύστημα Πληροφόρησης Copernicus επεσήμανε ότι η εν λόγω πυρκαγιά αποτελεί τη μεγαλύτερη που έχει καταγραφεί σε ευρωπαϊκό έδαφος τα τελευταία χρόνια. Αποκορύφωμα στο τέλος του θέρους ήταν η κακοκαιρία «Ντάνιελ», η οποία την προηγούμενη εβδομάδα έπληξε μεγάλο μέρος της χώρας, αφήνοντας τεράστιες καταστροφές και νεκρούς στο πέρασμά της. Ακραία φαινόμενα ταλαιπώρησαν και άλλα μέρη του πλανήτη. Στη Χαβάη είχαμε την πιο πολύνεκρη πυρκαγιά που βίωσαν οι ΗΠΑ τα τελευταία 100 χρόνια, σύμφωνα με το Εuronews. Η Ιαπωνία είχε φέτος το θερμότερο καταγεγραμμένο καλοκαίρι της, ενώ η Αυστραλία κατέγραψε τον θερμότερο χειμώνα του έτους στο Νότιο ημισφαίριο, όπως αναφέρει το Forbes.
Εάν τα παραπάνω αποτελούν μερικά διάσπαρτα στοιχεία, είναι ενδεικτικά για τη σταδιακή έλευση μίας νέας κανονικότητας. Τα καλοκαίρια πρόκειται πιθανότατα να χάσουν μέρος της οικείας ανεμελιάς τους, αποτελώντας ένα νέο κεφάλαιο των συνεπειών της κλιματικής κρίσης. Μεγάλες κρίσεις σημαίνουν και μεγάλες αλλαγές κι αν βρισκόμαστε ακόμη στις αρχές των συμπτωμάτων του κλιματικού φαινομένου, τι σημαίνει αυτό για τις κοινωνίες και τις κυβερνήσεις μελλοντικά; Αλλαγή και επίτευξη νέων ισορροπιών, πραγμάτωση και διατήρηση διαφορετικών παραγωγικών ή λειτουργικών μοντέλων σε κλαδικούς τομείς, βιομηχανίες και υπηρεσίες, νέα μοντέλα συνεργασίας των χωρών. Βεβαίως, όλα αυτά –εφόσον γίνουν– θα γίνουν μέσα σε βάθος χρόνου και οποιαδήποτε σκέψη για άμεσες μεταβολές στον καθημερινό τρόπο ζωής κινείται στη σφαίρα του φανταστικού. Δεν μπορεί όμως να μην αναρωτηθεί κανείς πόσο έτοιμες θα βρουν τους πολίτες και τα κράτη αυτές οι επικείμενες ανάγκες και, κυρίως, πώς θα εισέλθουν στον πολιτικό διάλογο, τουλάχιστον στον δυτικό κόσμο.
Εκτός από τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπου γίνεται προσπάθεια για οργανωμένη εφαρμογή περιβαλλοντικών πολιτικών, σε χώρες όπως η Ρωσία, η Κίνα ή η Ινδία φαίνεται να επικρατεί πλήρης αδιαφορία για τα αναδυόμενα αυτά ζητήματα. Και η Αμερική; Η σχετική συζήτηση είναι ήδη ανοικτή εκεί, αν και όχι χωρίς ανησυχητικούς οιωνούς, όσο πλησιάζουμε στις προεδρικές εκλογές του 2024. Φυσικά, είναι εξαιρετικά νωρίς, οι συσχετισμοί και τα δεδομένα πάρα πολύ θολά για οποιαδήποτε πρόβλεψη για το εκλογικό αποτέλεσμα, όμως μία επανεκλογή του Ντόναλντ Τραμπ θα φέρει οπωσδήποτε προβλήματα. Μέχρι στιγμής, ο πρώην Αμερικανός πρόεδρος βρίσκεται με διαφορά μπροστά στην κούρσα για το προεδρικό χρίσμα των Ρεπουμπλικάνων, με πρόσφατη δημοσκόπηση της Wall Street Journal να του δίνει 59% μεταξύ των ψηφοφόρων του κόμματος. Σε μία περιληπτική καταγραφή που δημοσίευσε το CNN, γύρω από τις «περιβαλλοντικές» πολιτικές του Τραμπ στη διάρκεια της προεδρικής του θητείας, τα δεδομένα είναι τουλάχιστον ανησυχητικά. Κατά την παραμονή του στον Λευκό Οίκο, ο Τραμπ απέσυρε συνολικά περισσότερους από 100 περιβαλλοντικούς κανονισμούς, οι οποίοι στόχευαν στη μείωση των εκπομπών που προκαλούν υπερθέρμανση, και διόρισε σε σχετικές νευραλγικές θέσεις του υπουργικού συμβουλίου πρόσωπα που απέρριπταν εν συνόλω τη σημασία της κλιματικής αλλαγής. Φυσικά, το κυριότερο είναι πως με δική του πρωτοβουλία είχε αποσύρει τις Ηνωμένες Πολιτείες από τη Συμφωνία του Παρισιού για το κλίμα, βάσει της οποίας κάθε χώρα έχει δεσμευτεί να προσπαθήσει να περιορίσει την υπερθέρμανση.
Για τα παιδιά της γενιάς Ζ, η κλιματική κρίση δεν αποτελεί ένα σοβαρό ζήτημα της επικαιρότητας, αλλά έχει λάβει διαστάσεις υπαρξιακής απειλής
Το ενδιαφέρον είναι πως αυτή η στάση του Τραμπ απέναντι στο κλίμα είναι αντιπροσωπευτική της στάσης που έχουν αντιστοίχως οι Ρεπουμπλικανοί ψηφοφόροι για τη σημασία της κλιματικής κρίσης. Σε πρόσφατη δημοσκόπηση του ραδιοφωνικού δικτύου NPR, σχεδόν τα τρία τέταρτα των ερωτηθέντων Ρεπουμπλικανών ψηφοφόρων (ποσοστό 72%) έθεσαν ως προτεραιότητα την οικονομία έναντι των πολιτικών για την κλιματική αλλαγή, σε αντίθεση με τους Δημοκρατικούς ψηφοφόρους, όπου οι 9 στους 10 αποκάλεσαν την κλιματική αλλαγή μία «μείζονα απειλή», δίνοντας ξεκάθαρη προτεραιότητα στις πολιτικές αντιμετώπισής της. Σε αρκετές αντίστοιχες «σφυγμομετρήσεις» των τελευταίων μηνών, τα δεδομένα οδηγούν σε παρόμοια συμπεράσματα: οι Ρεπουμπλικανοί στην πλειοψηφία τους αδιαφορούν, οι Δημοκρατικοί ανησυχούν. Πόσο απέχει όμως και αυτή η ανησυχία από την καθολική υστερία; Ένας νέος όρος που έχει εμφανιστεί στην ξένη αρθρογραφία είναι αυτός του «Climate Anxiety», δηλαδή του «Κλιματικού Άγχους». Συγκεκριμένα, για τα παιδιά της γενιάς Ζ, η κλιματική κρίση δεν αποτελεί ένα σοβαρό ζήτημα της επικαιρότητας, αλλά έχει λάβει διαστάσεις υπαρξιακής απειλής. Ο συνεχής βομβαρδισμός στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με ειδήσεις γύρω από τα ακραία καιρικά φαινόμενα έχει οδηγήσει εφήβους και νεαρούς ενήλικες στην πεποίθηση πως είναι καταδικασμένοι, πως οι κυβερνήσεις τούς έχουν αφήσει στο έλεός τους και μία κινηματογραφικών διαστάσεων μεταποκαλυπτική δυστοπία τούς περιμένει στην ενήλικη ζωή τους. Άγχος, θυμός και κατάθλιψη είναι μερικά από τα συμπτώματα που αντιμετωπίζουν οι νέοι, οι οποίοι τελικά βλέπουν με όρους νεύρωσης (και ίσως εγωκεντρισμού) ένα ζήτημα που αν μη τι άλλο συζητείται εδώ και δεκαετίες. Σαν μία ωρολογιακή βόμβα που είναι ήδη προδιαγεγραμμένο να σκάσει στα χέρια τους.
Αντίστοιχες ακραίες στάσεις βλέπουμε και από οργανωμένες ομάδες ακτιβιστών διεθνώς, οι οποίοι στην προσπάθειά τους να ευαισθητοποιήσουν μεγαλύτερα κομμάτια της κοινωνίας, μάλλον τα αποξενώνουν με τη συγκρουσιακή τους προσέγγιση και τις ριζοσπαστικές τους τακτικές. Βανδαλισμοί διάσημων έργων τέχνης σε μουσεία, διακοπή αθλητικών διοργανώσεων, ενώ και η ρητορική των συγκεκριμένων ομάδων συχνά παρουσιάζει τους ανθρώπους ως άπληστα παράσιτα που κατατρώνε τον πλανήτη Γη. Ο οικονομολόγος Paul Krugman σε πρόσφατο άρθρο του έκανε μία ενδιαφέρουσα παρατήρηση: το Κλίμα αποτελεί πλέον ένα ζήτημα κυρίαρχα «πολιτισμικού» πολέμου. Η πολιτική ταυτότητα και η ιδεολογία έχουν σε μεγάλο βαθμό επηρεάσει τη στάση των ανθρώπων απέναντι στην κλιματική κρίση. Το τι πιστεύω, καθορίζεται πλέον και από το τι πιστεύει –ή όχι– ο «απέναντι».
Σε αυτό κινδυνεύει, λοιπόν, να εξελιχθεί η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής: σε ένα εν πολλοίς ανορθολογικό συμβολικό πεδίο ιδεολογικής πρωτίστως σύγκρουσης. Τα δύο αντίθετα μέτωπα πασχίζουν να ξεπεράσουν το ένα το άλλο σε κοινωνική επιρροή και πολιτική ισχύ, στο όνομα μίας ταυτοτικής υπεροχής, που καμία συνάφεια δεν έχει με την ουσία των σημερινών προβλημάτων, ή των σοβαρότερων μελλοντικών. Από τη σοσιαλμιντική υστερία, όπου το κάθε ζήτημα λαμβάνει έως και διαστάσεις «μόδας», μέχρι τη συνωμοσιολογικά φορτισμένη καθολική απόρριψη, ενισχυμένη από λαϊκιστικά αφηγήματα καθησυχασμού, ο ανορθολογισμός μοιάζει να καταπνίγει κάθε προσπάθεια για νηφάλια κρίση και δράση στις κοινωνίες. Βεβαίως, οι κοινωνίες πάντοτε θα έχουν δυσκολία να επεξεργαστούν και να συμφιλιωθούν με τις μεγάλες αλλαγές. Μόνον όμως εάν η υπερβολή, ο λαϊκισμός και η συνωμοσιολογία αντικατασταθούν στο δημόσιο λόγο από τον ορθολογισμό, την ψυχραιμία και τον ρεαλισμό θα μπορέσουν τα κράτη να επιδείξουν μία οργανωμένη και συνεργατική στάση απέναντι στην κλιματική κρίση, με ουσιαστικές πρωτοβουλίες. Ούτε ο εθελότυφλος εφησυχασμός, ούτε οι διάφορες πομπώδεις «επαναστάσεις» αποτελούν ρεαλιστικές διόδους αντιμετώπισης, σε ένα υπαρκτό ζήτημα που αποζητά πολυσύνθετες λύσεις.
