To Black Box των εκλογών: ΝΔ - ΣΥΡΙΖΑ - ΠΑΣΟΚ (Μέρος 1ο)

Οι εκλογικές αναμετρήσεις Μαΐου και Ιουνίου έκλεισαν οριστικά τον μνημονιακό κύκλο. Η ΝΔ του Κυριάκου Μητσοτάκη εξασφάλισε μια άνετη αυτοδυναμία, ο Σύριζα έχασε σχεδόν την μισή εκλογική του δύναμη σε σχέση με το 2019 και βρίσκεται σε αναζήτηση στρατηγικής, αφηγήματος και αρχηγού μετά την παραίτηση του Αλέξη Τσίπρα, μια «τελετή» πολιτικής ενηλικίωσης που κάθε κόμμα εξουσίας -αν θέλει να λογίζεται ως τέτοιο- θα πρέπει να περάσει, ενώ το ΠΑΣΟΚ του Νίκου Ανδρουλάκη έφυγε από τα μονοψήφια αποτελέσματα των προηγούμενων αναμετρήσεων αγγίζοντας το 12% και εποφθαλμιά ρόλους μεγαλύτερους από αυτόν της ελάσσονος αντιπολίτευσης. Την εικόνα του αποτελέσματος συμπληρώνει η πολύ καλή επίδοση του ΚΚΕ και η είσοδος στο κοινοβούλιο των «Σπαρτιατών», της «Ελληνικής  Λύσης», της «Νίκης» και της «Πλεύσης Ελευθερίας». Πως όμως φτάσαμε εδώ;

Το Πολιτικό και Κοινωνικό πλαίσιο

Ήδη από το 2019 ήταν φανερή η διάθεση των πολιτών για «αλλαγή σελίδας». Η διαιρετική τομή του μνημονίου δεν λειτουργούσε πλέον ή τουλάχιστον δεν ήταν κυρίαρχη, καθώς τα ίδια τα κόμματα διατείνονταν πως ο μνημονιακός κύκλος είχε κλείσει. Ιδιαίτερα ο ΣΥΡΙΖΑ περιέγραφε αυτή την αλλαγή όχι μόνο ως υπαρκτή αλλά και ως αποτέλεσμα της διακυβέρνησής του. Την περίοδο 2019-2023 θα ακολουθήσουν μια σειρά γεγονότων, η κρίση με την Τουρκία, η πανδημία και οι επιπτώσεις της, η Ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, οι υποκλοπές, το δυστύχημα των Τεμπών. Οι τρεις πρώτες -παρότι διαφορετικές- είναι κρίσεις που γενικά ερμηνεύονται ως εξωγενείς, στην πρώτη περίπτωση, ειδικά στα γεγονότα του Έβρου οι πολίτες επικρότησαν τη στάση της κυβέρνησης. Είναι χαρακτηριστικό πως την περίοδο εκείνη περίπου το 62% των πολιτών επικροτούσε τα κυβερνητικά μέτρα σε Έβρο και Αιγαίο [1]. Η Ρωσική εισβολή στην Ουκρανία και η κρίση ενέργειας που ακολούθησε ήταν ακόμα μια κρίση που θεωρούνταν εξωτερική. Ο πληθωρισμός που εκτινάχθηκε ακολούθως, παρότι για ικανό χρονικό διάστημα ήταν στα σημαντικότερα προβλήματα (γράφημα 1) και παρά το γεγονός της χαμηλής αξιολόγησης της κυβέρνησης από τους πολίτες (γράφημα 2) δεν στάθηκε ικανό γεγονός για να υπονομεύσει την εικόνα μεγαλύτερης αποτελεσματικότητας της κυβέρνησης και να αντιστρέψει την εικόνα αναπολεσματικότητας του ΣΥΡΙΖΑ.

Από την άλλη πλευρά η πανδημία μπορεί να διαιρεθεί σε δύο περιόδους, αυτή του πρώτου lockdown (Μάρτιος-Μάιος 2020) και την υπόλοιπη. Χρησιμοποιούμε αυτή τη διαιρετική τομή καθώς στην πρώτη περίοδο τα μέτρα ήταν καθολικά, ενώ αργότερα η συνθετότητα εφαρμογής τους μεγάλωνε και η διαφορά αποτυπωνόταν και στην αντιμετώπιση των πολιτών. Έτσι, στην πρώτη περίοδο η εμπιστοσύνη τους έναντι των χειρισμών της κυβέρνησης έφτασε έως και το 84% [2], ενώ άλλο ένα 82% προεξοφλούσε ότι η πανδημία θα έχει συνέπειες ακόμα και σε ατομικό επίπεδο. Ένα χρόνο αργότερα η ικανοποίηση από τα μέτρα της κυβέρνησης για την αντιμετώπιση της πανδημίας θα ήταν στο 40% [3] ενώ αντίστροφα θετική ήταν σε ότι φορά στον σχεδιασμό του εμβολιασμού, ενώ σε ότι αφορά στην προσδοκία επαναφοράς της οικονομίας μετά την πανδημία η διαφορά ΝΔ - ΣΥΡΙΖΑ ανέρχονταν σε 17 μονάδες.

Οι υποκλοπές, παρότι αξιολογούνταν ως ένα σημαντικό θεσμικό θέμα (γράφημα 3), δεν μεταβλήθηκαν ποτέ σε κύριο κριτήριο αξιολόγησης της κυβέρνησης. Έτσι, οι ευθύνες που οι πολίτες της απέδωσαν δεν μεταφράστηκαν σε πραγματικό εκλογικό κόστος. Με άλλα λόγια, οι δυνάμεις της αντιπολίτευσης απέτυχαν να μετατρέψουν τις υποκλοπές σε ένα θέμα που ο πολίτης θα θεωρούσε ότι τον αφορά προσωπικά και παραμένοντας στον χώρο του θεσμικού προβλήματος εκλαμβάνονταν ως ένα σχεδόν «απόμακρο» θέμα.

Σε ό,τι αφορά το δυστύχημα των Τεμπών, οι πολίτες φαίνεται να καταλόγισαν την ευθύνη στο σύνολο όσων κυβέρνησαν (με ποσοστό σχεδόν 80% έναντι περίπου 22% που την απέδιδαν στη ΝΔ, σύμφωνα με έρευνα της Metron Analysis τον Μάρτιο του 2023).

Η Νέα Δημοκρατία

Όπως είναι προφανές, η ΝΔ εκτός από μεγάλη νικήτρια των εκλογών, είναι εκείνος ο πολιτικός φορέας που με επιτυχία μπόρεσε να περάσει, αν όχι να προσδιορίσει, τη «μεταμνημονιακή» εποχή. Η εποχή αυτή μπορεί να ανιχνευτεί με πολλούς τρόπους οι οποίοι δίνουν παρόμοια αποτελέσματα ως προς την τάση της αλλαγής. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι ενώ εμφανίζεται ως πρώτο σημείο καμπής η εκλογική αναμέτρηση του 2019 (κυρίως γιατί τότε έγινε η καταγραφή σε εκλογές αυτής της πορείας) αυτή είχε ξεκινήσει νωρίτερα. Ένας τρόπος απεικόνισης θα ήταν η αποτίμηση της συμμετοχής μας στην ΕΕ (γράφημα 4)

Είχε προηγηθεί η μεταστροφή των απόψεων των πολιτών έναντι συγκεκριμένων όρων, μέσα ακόμα στην «μνημονιακή» εποχή, όρων όπως Αριστερά, Δημόσιο, Ιδιωτικό. Ανάμεσα στο 2009 και στο 2017 [4] οι θετικές εντυπώσεις για τον όρο «Αριστερά» από 28% ανέβηκαν στο 30%, ενώ οι αρνητικές από 29% έφτασαν στο 61%. Για τον όρο «Δημόσιο» οι θετικές εντυπώσεις μειώθηκαν από 40% σε 32% και οι αρνητικές αυξήθηκαν από 35% σε 61%. Αντίστοιχα, για τον όρο «Ιδιωτικός» οι μεταβολές ήταν από 56% σε 74% και από 18% σε 20%. Αυτό ήταν το περιβάλλον που οδήγησε στο αποτέλεσμα του 2019, και το οποίο ενισχύθηκε στη συνέχεια ως αφήγημα (είτε ονομαστεί «περισσότερες και καλύτερες δουλειές», είτε ονομαστεί «σταθερά, τολμηρά, μπροστά»). Αντίθετα, παρότι η πανδημία έφερε μείωση του ΑΕΠ, έφερε ταυτόχρονα αφενός μια μεγάλη (ειδικά σε σχέση με τα αμέσως προηγούμενα χρόνια) δημοσιονομική ευελιξία και ένα επίσης σημαντικότατο εργαλείο, το ταμείο ανάκαμψης. Στην πραγματικότητα έδωσε την δυνατότητα στην κυβέρνηση όχι απλώς να μην πάρει περιοριστικά μέτρα, αλλά από την μια πλευρά να επιχειρεί (με μεγαλύτερη ή μικρότερη επιτυχία) να περιορίσει τις συνέπειες κρίσεων που εκλαμβάνονταν ως εξωγενείς και από την άλλη να χρηματοδοτεί -εν μέρει- την ανάπτυξη που ακολούθησε. Αυτό εμπέδωσε στην κοινωνία την αίσθηση ότι είναι αποτελεσματικότερη στην διαχείριση της οικονομίας, ότι έχει μεγαλύτερη τεχνοκρατική επάρκεια και μπορεί να προσφέρει ένα καλύτερο μέλλον. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην αξιολόγηση κυβέρνησης και αντιπολίτευσης, η κυβέρνηση τουλάχιστον προηγούνταν από 16 μονάδες (την περίοδο των Τεμπών) με τον μέσο όρο διαφοράς να κυμαίνεται στις 20 μονάδες (έρευνες Metron Analysis περιόδου Μάιος 2022 - Μάιος 2023). Κάποιες φορές, η ΝΔ του Κυριάκου Μητσοτάκη, φαινόταν να έχει αντιγράψει πολιτικές από την θητεία του Μακρόν και της Μέρκελ. Από την μια πλευρά μετατόπιζε την ΝΔ σε έναν χώρο πέρα από αυτόν που κλασικά εξέφραζε και σε ένα κοινό, με χαρακτηριστικά «ανοικτά» στον κόσμο, την εξέλιξη και την πρόοδο (αυτό που συνήθως λέγεται κέντρο, παρότι ο παραδοσιακός άξονας Αριστερά - Δεξιά έχει σαφώς περιορισμένη σε σχέση με το παρελθόν ερμηνευτική αξία). Από την άλλη υιοθετούσε πολιτικές που ήταν συνυφασμένες με άλλους πολιτικούς χώρους μετονομάζοντάς τες. Ο Κ. Μητσοτάκης διάβασε καλύτερα και γρηγορότερα το νέο πολιτικό τοπίο.

Αυτά, μεταφράστηκαν σε μια πλήρη πολιτική κυριαρχία της ΝΔ και στην εκλογική της επιτυχία, ακόμα και σε περιοχές και κοινωνικές ομάδες που ιστορικά υστερούσε. Η ΝΔ ήταν πρώτο κόμμα , με μικρές διαφοροποιήσεις σε σχέση με το 2019, στις επιμέρους κοινωνικές ομάδες. Αυτές όμως ήταν αρκετές για να της εξασφαλίσουν την κυριαρχία σε περιοχές που , ακόμα και το 2019, είχε ηττηθεί. Έτσι στην Β΄ Πειραιά έφτασε το 37,24% (30,19% το 2019), στην Δυτική Αττική στο 39,74% (34,28% το 2019). Αντίστοιχα άνοδο είχε και στην Κρήτη την οποία κέρδισε τελικά η ΝΔ, στα Χανιά μάλιστα υπερέβαινε το άθροισμα ΣΥΡΙΖΑ και ΠΑΣΟΚ, ενώ στο Λασίθι υπολείπονταν του αθροίσματος αυτού για λίγο.

Δεν θα πρέπει να υπεκφεύγει της προσοχής μας όμως ότι ενώ η πολιτική κυριαρχία της ΝΔ και του Κυριάκου Μητσοτάκη είναι αυτή την ώρα καθολική, υπάρχει ένα στοιχείο πίεσης σε αυτή. Προέρχεται από την «μακρινή απόσταση» που αισθάνεται από αυτή το 32,1% όσων την ψήφησαν (απάντηση στην ερώτηση: ψήφος καταπόσταση από το κόμμα που ψήφισαν, κοινό exit poll Ιούνιος 2023) Αυτό σημαίνει πως η αποτελεσματικότητά της, αλλά και η ύπαρξη ικανής εναλλακτικής απέναντί της μπορεί να τροφοδοτήσει πολιτικές εξελίξεις.

Ο ΣΥΡΙΖΑ

Η ήττα του ΣΥΡΙΖΑ ήταν συντριπτική. Από το 31,53% του 2019 υποχώρησε στο 17,83% τον Ιούνιο του 2023. Ο ΣΥΡΙΖΑ ηττήθηκε πολλαπλά. Καταρχάς ενώ ο ίδιος ο ΣΥΡΙΖΑ διατείνονταν από το 2019 πως «έβγαλε την χώρα από τα μνημόνια», το κόμμα παρέμεινε σταθερά προσκολλημένο στην αντιμνημονιακή ρητορική. Η πολιτική μυωπία ή καλύτερα η γενεσιουργός αιτία του ΣΥΡΙΖΑ, ο λαϊκισμός του αντιμνημονίου, τον υποχρέωνε να εξακολουθεί να βλέπει μια Ελλάδα παρία,ασπρόμαυρη και θυμωμένη. Μια Ελλάδα κολλημένη στο χθες. Δεν κατανόησε την φύση των κρίσεων που αντιμετώπισε η χώρα, την ψυχολογία των πολιτών, την αίσθηση ανακούφισης και αυξημένων προσδοκιών, την κατάσταση ηρεμίας την οποία επιζητούσαν.Η εποχή των λαικών δικαστηρίων είχε περάσει ανεπιστρεπτί. Εξαιτίας αυτής της διάστασης ανάμεσα στην πρόσληψη που είχαν οι πολίτες και την αίσθηση που είχε ο ΣΥΡΙΖΑ ως πολιτικός οργανισμός, προέκυψε μια πολιτική λογική απόλυτης καταστροφολογίας. Αυτό στην πραγματικότητα αποδυνάμωσε  ακόμη και την δικαιολογημένη κριτική απέναντι στην κυβέρνηση,ωθώντας τον στο «αριστερό» άκρο του πολιτικού άξονα ενώ το παιχνίδι παίζονταν στο κέντρο.

Δεν κατανόησε ποτέ όχι μόνο ότι οι πολιτικές πρέπει να αλλάξουν αλλά ακόμη και το ύφος το οποίο στην προηγούμενη εποχή κυριαρχούσε, τώρα θεωρούνταν ευρύτατα τοξικό, σχεδόν απεχθές. Έχοντας εμβληματικά του πρόσωπα να πολιτεύονται με τον τρόπο αυτό αφενός επέτρεπε την επιβίωση ενός «αντί - ΣΥΡΙΖΑ» μετώπου,το οποίο όχι μόνο δεν αποδυναμωνόταν αλλά άρχιζε σιγά-σιγά να αποκτά και δομικά χαρακτηριστικά, αφετέρου επιβεβαίωνε συνεχώς ότι εξακολουθούσε να είναι πολιτικό προϊόν της προηγούμενης εποχής και ότι παρέμενε σε αυτή. Απέτυχε επίσης να αναδείξει νέα πρόσωπα, πρόσωπα που όχι μόνο να εκφράζονται με διαφορετικό ύφος ,αλλά να έχουν και επάρκεια σε επίπεδο τεχνογνωσίας, να δίνει με άλλα λόγια την αίσθηση στου πολίτες ότι ο ΣΥΡΙΖΑ της προηγούμενης περιόδου (που ερμηνευόταν στο παρόν ως αδύναμος στα θέματα οικονομίας, κόμμα με λαϊκιστικές τάσεις κλπ) ήταν παρελθόν. Αυτή η αποτυχία ήταν σημαντικός λόγος καταψήφισης (Πίνακας 1).

Ουσιαστικά, σε μια νέα πολιτική περίοδο, στην εκλογική αναμέτρηση προσήλθε η ΝΔ του 2023 και ο Σύριζα της μνημονιακής περιόδου. Η ήττα ήταν αναπόφευκτη λοιπόν.Ο ΣΥΡΙΖΑ απώλεσε την σύνδεσή του με κοινωνικές ομάδες με τις οποίες «προνομιακά» συνομιλούσε. Από 42% στους ανέργους το 2019, βυθίστηκε στο 19,4% τον Ιούνιο του 2023. Στους μισθωτούς ιδ. Τομέα από  30% σε 16,8%,  στους μισθωτούς δημ. Τομέα από 37% σε 21,6%, ενώ στους αγρότες από 26% σε 13,6% με το ΠΑΣΟΚ να υπολείπεται μόνο 0,1%, ενώ έχασε και στις ηλικιακές ομάδες 17-24 και 25-34.  Έτσι εξηγείται και η βύθισή του σε συγκεκριμένες περιοχές, με χαρακτηριστική την ήττα στην Β΄ Πειραιά, όπου από 38,22% το 2019 έπεσε στο 19,36%. Ταυτόχρονα, η αδυναμία οικοδόμησης πολυεπίπεδων δικτύων,ως αποτέλεσμα κομματικού βάθους (όπως έχουν φανερώσει τα αποτελέσματα τόσο σε Δημοτικές εκλογές όσο και σε συνδικάτα και επιμελητήρια), οδήγησαν στην αδυναμία υπεράσπισης ακόμα και της δεύτερης θέσης στις περιοχές που το ΠΑΣΟΚ πέτυχε την ανασύσταση των δικτύων του, κυρίως μέσω των υποψηφίων που επέλεξε (πχ Κιλκίς, Λακωνία, Χίος).

Εκτός όμως από συντριπτική, η ήττα αυτή ενδεχομένως να είναι και στρατηγική. Αυτό θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από τον χρόνο που θα απαιτηθεί όχι απλά για να εκλέξει πρόεδρο, αλλά για να ανασυγκροτηθεί. Η υπαρκτή απόστασή του από το ΠΑΣΟΚ, ιδίως στα μεγάλα αστικά κέντρα, παρέχει ένα «πλεονέκτημα» και κάποιον χρόνο.Το αιτούμενο όμως, δηλαδή ο μετασχηματισμός του ίδιου του του εαυτού,δείχνει σχεδόν αδύνατος,όπως φαίνεται από τις μέχρι στιγμής διεργασίες στο εσωτερικό του αλλά και την ποιότητα του αντιπολιτευτικού του λόγου. Ίσως ο χαμένος χρόνος της προηγούμενης περιόδου να αποβεί μοιραία καθοριστικός για το μέλλον.

Το ΠΑΣΟΚ

Το ΠΑΣΟΚ από το 8,1% ανέβηκε στο 11,46% τον Μάιο του 2023 για να φθάσει στο 11,84% τον Ιούνιο. Το αποτέλεσμα είναι προφανώς θετικό, καθώς μετά από 13 χρόνια ξαναβρέθηκε σε διψήφια ποσοστά (τον Ιούνιο του 2012 είχε λάβει 12,28% ). Από την άποψη αυτή το αποτέλεσμα μπορεί να γεννά αισιοδοξία για τη δυνατότητα του ΠΑΣΟΚ να έχει μελλοντικά ένα ρόλο μεγαλύτερο από τον σημερινό και να διεκδικήσει την θέση της αξιωματικής αντιπολίτευσης.

Έχει όμως και μια σειρά χαρακτηριστικών που οφείλουν να προβληματίσουν τους ανθρώπους του ΠΑΣΟΚ. Πρώτα από όλα είναι η γεωγραφική κατανομή. Υπενθυμίζουμε πως στις δύο προηγούμενες φορές που υπήρχε ανατροπή ως προς το «δίδυμο» των πιο ισχυρών κομμάτων του δικομματισμού κάθε τύπου, αυτή δεν προήλθε από την επαρχία, αλλά, ο πυρήνας της ήταν τα αστικά κέντρα. Αυτό ήταν ακόμα πιο εμφανές το 2012, όπου ο ΣΥΡΙΖΑ πρώτα κέρδισε τον Μάιο στην Αττική. Αυτή η διαιρετική τομή είναι σήμερα πιο σημαντική από το 1977, περίοδο κατά την οποία το ΠΑΣΟΚ εδραιώθηκε ως ο δεύτερος πόλος του παλαιού δικομματισμού.

Αν κάποιος δει πιο προσεκτικά, θα παρατηρήσει ότι το μέγεθος της διαφοροποίησης στο εκλογικό αποτέλεσμα του ΠΑΣΟΚ, φαίνεται να «ακολουθεί» την γεωγραφική κατανομή των ψήφων που έφεραν τον κ. Ανδρουλάκη -πρώην γραμματέα και κατά γενική ομολογία εξαιρετικό οργανωτικά- στην ηγεσία του. Υπενθυμίζουμε πως ο κ. Ανδρουλάκης είχε, στον πρώτο γύρο για την εκλογή ηγεσίας, νικήσει στην επαρχία, έχοντας μεγάλη διαφορά στην Κρήτη, ενώ είχε έρθει τρίτος στην Αττική, πίσω από τους κ. Λοβέρδο και Παπανδρέου.

Στις εκλογές του 2023, παρατηρήσαμε το ΠΑΣΟΚ να ανεβάζει με δυναμικό τρόπο τα ποσοστά του στην Κρήτη, στη Χίο, στη Λακωνία και το Κιλκίς κατακτώντας τη δεύτερη εκλογική θέση, είχε όμως ιδιαίτερη δυσκολία να το κάνει στην Αττική, όπου ήταν καθαρά τέταρτο κόμμα (με την εξαίρεση της Ανατολικής Αττικής) πίσω από το ΚΚΕ. Αυτό θα μπορούσε να ερμηνευθεί με πολλαπλούς τρόπους. Είναι όμως φανερό ότι εξαιτίας του ανθρώπινου δυναμικού που έχει από το παρελθόν, μέρος του οποίου δραστηριοποιείται πολιτικά στην τοπική αυτοδιοίκηση είναι ευκολότερο να επιτύχει την ανασύσταση των δικτύων του στην επαρχία, όπου οι φορείς του μηνύματός του μπορούν να είναι πιο συγκεκριμένα πρόσωπα.Θα πρέπει επίσης να ξανασκεφθούμε το βάθος και την επιρροή των πολιτικών κομμάτων στην ελληνική κοινωνία,πράγμα το οποίο καθιστά ευκολότερη την επιτυχία κομμάτων με ρίζες σε αυτήν αντί νεόκοπων ή νεότερων τέτοιων. Στον αστικό ιστό όμως όπου «τα πράγματα είναι πιο απρόσωπα», η επικοινωνία αποκτά μεγαλύτερο ρόλο και οι κάτοικοι έχουν διαφορετικά κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά το ΠΑΣΟΚ έχει πολλή δουλειά μπροστά του.

Ταυτόχρονα, παρά την αύξησή του σε όλες τις ηλικιακές ομάδες, εξακολουθεί να έχει χειρότερο αποτέλεσμα στις ηλικιακές ομάδες 17-24 και 25-34 με 10% και 9,9%. Αυτό μας φέρνει σε ένα διπλό πρόβλημα με το ΠΑΣΟΚ, ότι αφενός δεν έχει καταφέρει να «συνομιλήσει» με αυτές τις ηλικίες (παρότι το επιχείρησε με όψεις του προγράμματός του πχ κοινωνική κατοικία αλλά με έναν τρόπο μάλλον αποσπασματικό) και αφετέρου δεν έχει επανέλθει ως πρόταση θετικής κομματικής επιλογής.Ίσως πρέπει με δημιουργικό τρόπο να χρησιμοποιήσει ως όχημα αυτή την πραγματικότητα, επιχειρώντας σταδιακά να την διαφοροποιήσει, πράγμα το οποίο  σημαίνει αλλαγές λέξεων, εικόνων αλλά οριοθέτηση της φετιχοποίησης του 1980 εντός του οργανισμού του.

Τέλος, το ΠΑΣΟΚ, πρέπει να επιχειρήσει να συνομιλήσει με ομάδες στις οποίες εμφανώς υπολείπεται. Τα καλύτερα αποτελέσματά του ήταν στου συνταξιούχους, τις νοικοκυρές και τους αγρότες, με 14,7%, 14%, 13,5% αντίστοιχα. Κάθε πολίτης φυσικά είναι εξίσου σημαντικός, αλλά, δύσκολα θα έλεγε κάποιος ότι οι συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες μπορούν να συγκροτήσουν το δυναμικό πολιτικό μήνυμα που θα φέρει το ΠΑΣΟΚ στην δεύτερη θέση. Εδώ ενδεχομένως εδράζεται ένα ακόμα σημείο προβληματισμού για το ΠΑΣΟΚ, καθώς, την ώρα που ο ΣΥΡΙΖΑ έχανε περίπου 14 μονάδες το ΠΑΣΟΚ κέρδιζε σχεδόν 4. Αν μάλιστα δει κάποιος τα αποτελέσματα του Μαΐου, θα διαπιστώσει ότι οι απευθείας μετακινήσεις από τον ΣΥΡΙΖΑ προς την ΝΔ ήταν υψηλότερες από τις μετακινήσεις από τον ΣΥΡΙΖΑ προς το ΠΑΣΟΚ (Γράφημα 5), ενώ ιδιαίτερα υψηλές ήταν και προς το ΚΚΕ κάτι που εξηγεί και το αποτέλεσμα της τρίτης θέσης που πέτυχε στην Αττική. Αν το ΠΑΣΟΚ πραγματικά φιλοδοξεί να επιστρέψει ως αξιωματική αντιπολίτευση, είναι απολύτως αναγκαία συνθήκη η παραγωγή προγραμματικού λόγου για τις κοινωνικές ομάδες των αστικών κέντρων, η επαφή με αυτές, η εύρεση τρόπου διάδοσης του μηνύματός του. Αυτός ο προγραμματικός λόγος θα πρέπει να αναγνωρίζει τις ιδιαίτερες καταστάσεις που οι ομάδες βιώνουν και να απαντά σε αυτές με τρόπο συνεκτικό. Κυρίως να μιλά με γλώσσα και εικόνες πιο μοντέρνες και ανοιχτές,να τολμά,να πηγαίνει ακόμη και κόντρα στα καθιερωμένα,να τσαλακώνεται, πράγμα και το οποίο του το επιτρέπει με άνεση η ηλικιακή ανανέωση της κοινοβουλευτικής του ομάδας.

Θα ακολουθήσει και το Black Box (2) για τα μικρότερα κόμματα.

[1] Δημοσκόπηση ALCO για το Open, 2-7/3/2020 

[2] Δημοσκόπηση ALCO για το Open, 5-10/5/2020

[3] Δημοσκόπηση ALCO για το Open, 17-21/5/2021

[4] Δείτε αναλυτικά Γιάννης Μαυρής: Άνοδος του συντηρητισμού: Πολιτικές ιδεολογίες στην Ελλάδα μετά το Μνημόνιο