«Κατόπιν άρχιζε να ξεφυλλίζει τρυφερά, προσεκτικά το σπάνιο κομμάτι, με απέραντο σεβασμό, σελίδα τη σελίδα. (…) Τέτοιες στιγμές έμοιαζε να φωτίζεται, να ζωντανεύει, έδειχνε νεότερος (...) Γιατί το άγγιγμα ενός πολύτιμου βιβλίου ισοδυναμούσε για τον Μέντελ με ό,τι θα σήμαινε για κάποιον άλλον η συνεύρεση με μια γυναίκα. Αυτές οι στιγμές ήταν οι πλατωνικές ερωτικές του νύχτες».
O τίτλος είναι δανεισμένος από το μυθιστόρημα της Ζυράννας Ζατέλη «Και με το φως του λύκου επανέρχονται», ενώ το απόσπασμα από τη νουβέλα του Στέφαν Τσβάιχ «Ο παλαιοβιβλιοπώλης Μέντελ». Δεν χωρίζουν μόνο μερικές χιλιάδες χιλιόμετρα τα δυο βιβλία, τα χωρίζουν και 64 ολόκληρα χρόνια. Τα ενώνει όμως το γεγονός ότι αυτό που περιγράφεται ως «ατιμώρητη ηδονή» και «πλατωνική ερωτική νύχτα» αποτελεί αντικείμενο σύγχρονου προβληματισμού και μελέτης.
Πώς διαβάζουμε λοιπόν; Μπορεί το διάβασμα από ατιμώρητη ηδονή να γίνει τιμωρία, όπως αναφέρει η εφημερίδα «Καθημερινή» ότι συνέβη; Ή, από την άλλη, μπορεί να περιγράψει με ακρίβεια το πάθος για το διάβασμα μια ταινία όπως «Ο καθηγητής και ο τρελός» του Φαρχάντ Σαφίνια που είδα πρόσφατα;
Στο άρθρο της Καθημερινής, που υπογράφει ο Πάσχος Μανδραβέλης, διαβάζω ότι πέντε αμερικανοί έφηβοι 16 και 17 ετών στη Βιρτζίνια καταδικάστηκαν, το 2017, διότι κηλίδωσαν με σπρέι τον τοίχο ενός ιστορικού κτίσματος του 1887 ζωγραφίζοντας ναζιστικά σύμβολα και αντισημιτικά συνθήματα. Η ποινή που τους επιβλήθηκε ήταν η υποχρέωση επί δώδεκα μήνες να διαβάσουν δώδεκα βιβλία και να γράψουν δώδεκα εργασίες γι’ αυτά. Η ποιήτρια Marilyn Nelson εμφανίστηκε ανήσυχη ότι η ποινή μπορεί να έχει το αντίθετο αποτέλεσμα από το επιδιωκόμενο. «Υπάρχει περίπτωση να ξαναδιαβάσει ποίηση ένα παιδί που έχει υποχρεωθεί να διαβάσει ποίηση;» αναρωτήθηκε. Και καταλήγει ο αρθρογράφος της Καθημερινής: «Τα αποτελέσματα, πάντως, της παλιάς παιδαγωγικής στη Βιρτζίνια είναι ενθαρρυντικά. Ουδείς από τους πέντε καταδικασθέντες σε διάβασμα νέους υποτροπίασε και όλοι συνεχίζουν τις σπουδές τους». Μα πόσο αυθαίρετο happy end και παραπλανητικό συμπέρασμα, σκέφτηκα. Από καμία έρευνα και επιστημονική μελέτη δεν τεκμηριώνεται η συσχέτιση της τιμωρίας αυτής με την μη υποτροπή σε παρόμοια παραπτώματα.
Στην κινηματογραφική μεταφορά του βιογραφικού βιβλίου του Σιμόν Γουίντσεστερ «Ο καθηγητής και ο τρελός» καταγράφεται ένα χρονικό της ιστορίας των λέξεων και της λογοτεχνίας. Ο πιο πολύτιμος συνεργάτης στη σύνταξη του μνημειώδους Αγγλικού Λεξικού της Οξφόρδης υπήρξε μια μορφή στα όρια της ιδιοφυΐας και της τρέλας. Ο αμερικανός γιατρός, τρόφιμος ασύλου φρενοβλαβών, δόκτωρ Μάινορ έστελνε για δύο δεκαετίες αμέτρητους και ιδιαίτερα ακριβείς ορισμούς στον φιλόλογο Τζέιμς Μάρεϊ, υπεύθυνο για τη δημιουργία του λεξικού. Μελετούσε πλήθος βιβλίων που είχαν εκδοθεί ως εκείνη την ημέρα στην αγγλική γλώσσα και συγκέντρωνε αποσπάσματα που φώτιζαν τα διάφορα νοήματα κάθε λέξης. Διαθέτοντας άπλετο χρόνο και διατηρώντας τα φιλολογικά του ενδιαφέροντα ο «τρελός» δρ Μάινορ παραμέρησε τις βασανιστικές παραισθήσεις του προς χάρην της μελέτης. Ήταν ένα πνευματικό ερέθισμα και μέσο, έστω και πρόσκαιρης, προσωπικής λύτρωσης.
Η ευχαρίστηση του διαβάσματος, λοιπόν. Ή πιο σωστά, το διάβασμα για ευχαρίστηση. Πολλές μελέτες έχουν δείξει ότι η πραγματικότητα είναι περισσότερο κοντά στην ιστορία του «τρελού» δόκτορα παρά των παραβατικών εφήβων. «Όταν οι μαθητές εμπλέκονται ενεργά με το διάβασμα, δίνουν στους εαυτούς τους ευκαιρίες μάθησης που ισοδυναμούν με αρκετά χρόνια εκπαίδευσης. Το διάβασμα για ευχαρίστηση μπορεί να είναι τόσο ουσιαστικό που να αντισταθμίσει το χαμηλό οικογενειακό μορφωτικό και οικονομικό υπόβαθρο» παρατηρούν οι καθηγητές Allan Guthrie και John Wigfield από το πανεπιστήμιο του Μέριλαντ στη Βαλτιμόρη.
Διεθνείς εκπαιδευτικές έρευνες έχουν δείξει ακόμη ότι σχεδόν σε κάθε χώρα υπάρχει σαφής συσχέτιση μεταξύ της εμπλοκής με το διάβασμα και της σχολικής επίδοσης. Καταγράφεται επίσης μια ισχυρή σύνδεση μεταξύ των πρακτικών ανάγνωσης, τα κίνητρα και την εξέλιξη και κατάρτιση των ενηλίκων. Η ικανότητα στην ανάγνωση είναι ζωτικής σημασίας για να αντιλαμβάνεται κανείς τον κόσμο που ζει και να συνεχίσει να μαθαίνει καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του.
Και στην Ελλάδα; Οι περισσότεροι δεκαπεντάχρονοι μαθητές (70%) δηλώνουν ότι το διάβασμα δεν αποτελεί μία από τις αγαπημένες τους συνήθειες. Επίσης, για το 60% από αυτούς, η συζήτηση με άλλους για βιβλία δεν αποτελεί ενδιαφέρον θέμα και μόνο το 8% θα ενθουσιάζονταναν κάποιος τους χάριζε ένα βιβλίο. Η ίδια έρευνα δείχνει ακόμη ότι μεταξύ των μαθητών πολλών χωρών υπήρξε σαφής μείωση της ανάγνωσης για ευχαρίστηση τα τελευταία χρόνια.
Πώς θα κάνουμε το διάβασμα ξανά θελκτικό; Κάποιες ιδέες προτείνει η Teresa Cremin, καθηγήτρια στο αγγλικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, στο ενδιαφέρον βιβλίο της «Building Communities of Engaged Readers. Reading for Pleasure». Διαβάζω εκεί, μεταξύ άλλων, τι σημαίνει να είσαι αναγνώστης στον 21ο αιώνα και κρατώ από τη δουλειά της το συμπέρασμα ενός εκπαιδευτικού: «Ξέρετε, απλά απολαύστε ένα βιβλίο ως μία καλή ιστορία και ένα ωραίο συναισθηματικό ταξίδι».
Ατιμώρητη ηδονή, πλατωνική νύχτα, συναισθηματικό ταξίδι, ακόμη και θρησκευτική πράξη: «Σε μια τέτοια στιγμή δεν μπορούσε να τον ενοχλήσει κανείς, όπως δεν μπορείς να ταράξεις έναν αληθινό πιστό κατά τη διάρκεια της προσευχής. Και, πράγματι, αυτή η θέαση, το άγγιγμα, το μύρισμα και το ζύγιασμα, καθεμιά από τούτες τις ενέργειες ξεχωριστά είχε κάτι από τον τελετουργικό χαρακτήρα, από την κανονιστικά ρυθμισμένη λατρευτική ακολουθία μιας θρησκευτικής πράξης» γράφει και πάλι ο Τσβάιχ στον «παλαιοβιβλιοπώλη» του.
Δεν έχει κανείς λοιπόν παρά να επιλέξει τον τρόπο. Διότι,όπως λέει και ο πρωταγωνιστής στην ωραία ταινία του Ρεμί Μπεζανσόν «Το μυστήριο του κύριου Πικ», «είναι το βιβλίο που αναστατώνει τη ζωή μας, δεν συμφωνείς Ζοζεφίν;».
