Προβληματισμοί για την Παιδεία στο πλαίσιο της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης

Όπως κάθε ιστορικό γεγονός που χαρακτηρίζεται ως «επανάσταση», έτσι και η 4η βιομηχανική ενέχει τα ποιοτικά εκείνα χαρακτηριστικά που σηματοδοτούν τη ρήξη με το παρελθόν και την ταυτόχρονη  δημιουργία του νέου, που αναπόφευκτα συνοδεύεται και με τον πόνο του «τοκετού». Όπως συνέβη και με τις τρεις προηγούμενες βιομηχανικές επαναστάσεις, έτσι και η νέα μεταμορφώνει τα πάντα. Τον τρόπο παραγωγής, το είδος των προϊόντων, τον τρόπο διανομής και συναλλαγών, την αγορά εργασίας, τις εργασιακές σχέσεις. Συνεπακόλουθα, δρομολογούνται νέες αξίες, νέοι ηθικοί κώδικες, νέοι τρόποι επικοινωνίας, νέες ρήξεις και  ισορροπίες στο κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο αλλά και νέοι ανταγωνισμοί και δυνάμεις στη γεωπολιτική σκακιέρα. Κοινωνίες που θα καθυστερήσουν ή θα έχουν μειωμένη συμμετοχή στο παγκόσμιο αυτό γίγνεσθαι θα περιθωριοποιηθούν.

Πριν εστιάσουμε στους στόχους της Παιδείας, θα πρέπει πρώτα να αφουγκραστούμε την πεμπτουσία της 4η βιομηχανικής επανάστασης και τις αδήριτες προκλήσεις που αυτή επιβάλει. Σε σχέση με τις τρεις προηγούμενες, η ειδοποιός διαφορά της 4ης Βιομηχανικής είναι η σύγκλιση της φυσικής, της ψηφιακής και της βιολογικής σφαίρας. Είναι η σύγκλιση του Homo Sapiens με τις μηχανές. Είναι η σύγκλιση του φυσικού χώρου με τον κυβερνοχώρο.

Η 4η Βιομηχανική επανάσταση καθορίζεται από τις εξελίξεις στις επιστήμες των υπολογιστών, τις επιστήμες που σχετίζονται με την τεχνητή νοημοσύνη και τον αυτοματισμό και τρίτον με τις επιστήμες τον επικοινωνιών και τη διασυνδεσιμότητα που προσφέρουν.

Στο χώρο της παραγωγής, απομακρυνόμαστε από την Φορντικού τύπου ιεραρχημένη παραγωγή, που βασίζεται σε μία κεντροποιημένη οργάνωση και οδεύουμε προς μία κατανεμημένη αυτό-ρυθμιζόμενη παραγωγή, που μπορεί να προσαρμόζεται αυτόματα στις εκάστοτε ανάγκες της αγοράς αλλά και στις επιμέρους προτιμήσεις των πελατών.

Στη νέο αυτό παραγωγικό μοντέλο, η καινοτομία σε συνδυασμό με την ικανότητα της έγκαιρης υλοποίησης της νέας ιδέας και τη σχετική επιχειρηματικότητα, σε ένα παγκόσμια ανταγωνιστικό περιβάλλον, παίζουν κυρίαρχο ρόλο. H καινοτομική διάσταση της οικονομικής/παραγωγικής σφαίρας αναβαθμίζει την αναπτυξιακή πτυχή της Έρευνας και της Παιδείας ενικότερα και δίνει ευκαιρίες σε χώρες μικρές να συμμετάσχουν ενεργά στην οικονομική πρωτοπορία! Σε αντίθεση, χώρες που θα πορευτούν χωρίς ένα συνεκτικό εθνικό σχέδιο ψηφιακής εκπαίδευσης και ένα σχετικό όραμα για την Παιδεία, αναπόφευκτα θα επιδεινώσουν τις υπάρχουσες ανισότητες παρεμποδίζοντας την κοινωνικοοικονομική κινητικότητα.

Οι βασικές δεξιότητες, που αναβλύζουν από την παραπάνω πραγματικότητα και είναι αναγκαίες για την ενσωμάτωση των νέων στο αναδυόμενο παγκόσμιο ψηφιακό οικοσύστημα, συνοψίζονται ως:

• Κριτική σκέψη και ικανότητα επίλυσης προβλημάτων
• Δημιουργικότητα,  καινοτομία και επιχειρηματικότητα
• Ανάπτυξη ικανοτήτων συνεργασίας και επικοινωνίας

Οι νέοι θα πρέπει να μάθουν βιωματικά να συν-δημιουργούν νέο περιεχόμενο και να υλοποιούν  ιδέες με χρήση ψηφιακών εργαλείων. Να αφουγκράζονται ευκαιρίες μέσα από τις παγκόσμιες αλλά και τοπικές προκλήσεις. Να αντλούν θέματα από τον πολιτικο/οικονομικο/κοινωνικό περίγυρο τους, όπως Περιβάλλον, προσφυγικό, ανεργία, κοινωνική κινητικότητα, κυκλοφοριακό, κοινωνική αλληλεγγύη, στεγαστικό, κ.λ.π. Την απαιτούμενη δεξιότητα της επιχειρηματικότητας να μη την μάθουν στην «πιάτσα» αλλά να την διδαχθούν μέσα από την κοινωνική της διάσταση και υπευθυνότητα.

Η διδασκαλία θα πρέπει να εμπλέκει τους μαθητές ως δημιουργούς, «καινοτόμους» και όχι σαν παθητικούς χρήστες ψηφιακών εργαλείων που παπαγαλίζουν. Τα προγράμματα σπουδών θα πρέπει να ενσωματώσουν ως κύρια συνιστώσα μάθησης συνεργατικές εργασίες για την ανάπτυξη εφαρμογών. Τα παιδιά θα πρέπει να μάθουν να χειρίζονται έννοιες και γνώσεις από διαφορετικές επιστημονικές περιοχές (π.χ., βιολογία, οικονομία) και να μπορούν, σε συνεργασία με άλλους, να τις υλοποιούν. Να μάθουν, όταν  τους δίνουν έναν πρόβλημα, να το αναλύουν, να το σχεδιάζουν να το υλοποιούν. Να μαθαίνουν μέσα από τα λάθη και τις ατέλειες και να επανασχεδιάζουν. Να εξοικειωθούν με τη διαδικασία και όχι με το στιγμιαίο αποτέλεσμα. Η πεμπτουσία της δημιουργίας είναι η εξέλιξη.

Σε έναν κόσμο όπου ο άνθρωπος βρίσκεται σε μία συνεργατική και βιωματική σχέση με τις μηχανές, η διδασκαλία των επιστημών, των μαθηματικών και της τεχνολογίας αναβαθμίζονται και αποκτούν κυρίαρχο ρόλο στο πρόγραμμα σπουδών. Η στέρεα διδασκαλία της βασικής γνώσης είναι προϋπόθεση για να μπορεί κανείς να αυτομορφώνεται αργότερα. Τα φύλλα και οι καρποί ανανεώνονται, αλλά προϋποθέτουν υγιείς ρίζες.

Τα εργασιακά περιβάλλοντα είναι πια συνεργατικά και η διεπιστημονικότητα που απαιτείται για την ανάπτυξη εφαρμογών απαιτεί το χειρισμό εννοιών σε κάποιο επίπεδο αφαίρεσης. Το σχολείο ήταν και θα είναι καθρέφτης της κοινωνίας. Ο δάσκαλος της έδρας αντιστοιχούσε στην ιεραρχικά δομημένη παραγωγή και κοινωνία. Ο δάσκαλος που συμβουλεύει, εμπνέει και συντονίζει τα παιδιά να ασκούν συνεργατικά τις κριτικές τους ικανότητες μέσα από εργασίες προβάλει σαν το νέο πρότυπο.Η συνεργατικά αναπτυσσόμενη γνώση αντιστοιχεί στο νέο μοντέλο της κατανεμημένης παραγωγής.

Πέρα από δεξιότητες και εφόδια για την επαγγελματική τους ζωή, το σχολείο έχει σαν στόχο την κοινωνική ενσωμάτωση και τη σφυρηλάτηση Πολιτών. Ο ψηφιακός πολίτης θα πρέπει να ξέρει να «σερφάρει» με ασφάλεια, να αναπτύξει βιωματικά την Ηθική που απαιτείται. Θα πρέπει να έχει τις γνώσεις και την κριτική ικανότητα  για να «Διαλέγει» και να «Αξιολογεί». Να αναπτύξει αντιστάσεις στον τεχνολογικό εθισμό,  στον κυβερνο-εκφοβισμό (bullying) και να προφυλάσσεται από τις κυβερνο-σεξουαλικές παρενοχλήσεις. Στατιστικά, οι πιο ευάλωτες ομάδες παιδιών είναι αυτές από τα μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα.

Ο Πολίτης του μέλλοντος θα πρέπει να μπορεί να προγραμματίζει αλλά θα πρέπει να αρνείται να τον προγραμματίζουν μέσα από ψευδείς ειδήσεις, μέσα από στοχευμένες προσωποποιημένες διαφημίσεις, μέσα από υλικό κομματικής προπαγάνδας. Ο νέος θα πρέπει να διδάσκεται βιωματικά την πρακτική της Δημοκρατίας μέσα από διάλογο και επιχειρήματα και όχι μέσα από τσιτάτα και κομματικά καπελώματα.  Άλλωστε, αυτές οι πρακτικές δεν συνάδουν με την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης. Η πεμπτουσία της κριτικής σκέψης είναι η διερώτηση και η αμφισβήτηση της εκάστοτε υπόθεσης.

Στο σημείο αυτό αναδύεται μία νέα σπουδαιότητα για την αναβάθμιση της διδασκαλίας των κοινωνικών Επιστημών: Ιστορία, Λογοτεχνία, Φιλοσοφία και Τέχνες. Σε μια εποχή όπου η Τεχνολογία  θα «διαφεντεύει» όλες τις πτυχές της ζωής μας, οι νέοι μας θα πρέπει να μπολιαστούν με πανανθρώπινες αξίες. Ο Επιτάφιος του Περικλή και οι αξίες των εγκυκλοπαιδιστών του Διαφωτισμού θα πρέπει να κυλούν στις φλέβες όλων των νέων σε όλες τις χώρες σε όλα τα έθνη.

Οποιαδήποτε αυτοαποκαλούμενη εκπαιδευτική «μεταρρύθμιση», που δεν ενέχει ως κύριο άξονα τους παραπάνω προβληματισμούς και στόχους, και μάλιστα μέσα από έναν Εθνικό, ουσιαστικό και όχι προσχηματικό, διάλογο απλά βυθίζει βαθύτερα το μέλλον της χώρας και των νέων στο παρελθόν.