Τις τελευταίες εβδομάδες πολιορκούμεθα από το προσφυγικό πρόβλημα, αλλά και από ποικίλους τρόπους παρουσίασής του από ΜΜΕ και πολιτικούς. Εστιάζοντας στο δεύτερο σκέλος, δηλαδή της πρόσληψης/θεώρησης, σχολιάζω ορισμένα ζητήματα.
1. Μια «νεοφιλελεύθερη» μεταναστευτική πολιτική;
«Νεοφιλελευθερισμός»: αυτός ο αρκούντως ασαφής όρος, που τον χρησιμοποιούν καταγγελτικά κυβερνητικοί παράγοντες (δόκτορες και μη), ταιριάζει νομίζω στην περιγραφή της ασκούμενης από τους ίδιους πολιτικής. Έχουμε συστηματική υποκατάσταση της παρουσίας του κράτους από ιδιωτικές πρωτοβουλίες (ΜΚΟ και εταιρείες) και, το κυριότερο, προσδοκία ότι το πρόβλημα θα «αυτορυθμιστεί»: οι μεν πρόσφυγες/μετανάστες απογοητευμένοι θα φύγουν από την Ειδομένη, οι δε επίδοξοι στα τουρκικά παράλια θα πάρουν το σήμα. Λίγο σαν τα σήματα που εκπέμπει η αγορά σε παραγωγούς και καταναλωτές. Οσμή «νεοφιλελευθερισμού»;
2. Το ιστορικό «βάθος» ως αναλυτική ρηχότητα;
Πρόσφατα, ο ΣΚΑΙ στις 6 (ενδεχομένως και άλλα κανάλια) συνέδεσε μεγαλοπρεπώς την παρουσία Ιταλών καραμπινιέρων στα ελληνοαλβανικά σύνορα με το 1940. Ο ίδιος παρουσιαστής, ως προς τη συνδιάσκεψη των «Βίσεγκραντ», είχε ερμηνεύσει τη στάση της Σερβίας (που πρότεινε να παρίσταται και η Ελλάδα) επικαλούμενος πάλι τη δεκαετία του 1940: οι Σέρβοι δεν ήταν ναζί, όπως οι άλλοι. Έδινε έτσι συνέχεια στην προσφιλή, την περίοδο της αντιμνημονιακής ρητορείας, ταύτιση των Γερμανών με τους ναζί. Παραφωνία βέβαια ότι, ως προς το προσφυγικό, η Γερμανία υιοθετεί μέχρι τώρα την πλέον ανοιχτή στάση (με τη Μέρκελ να πληρώνει το πολιτικό κόστος – βλ. εκλογές 13/3).
Ο γνώριμη αυτή έκφραση, με αφορμή το προσφυγικό και το κλείσιμο των βόρειων συνόρων, επανεμφανίστηκε δριμύτερη. Λ.χ. Οι Αυστριακοί κατηγορούνται όταν μιλάνε για «Μακεδόνες» και λένε το αυτονόητο: ότι μέχρι πρότινος (με την ευλογία της αρμόδιας υπουργού) μεγάλη μάζα μεταναστών/προσφύγων άνετα περνούσαν στην Ελλάδα τράνζιτο για τη Β. Ευρώπη. Νοτιότερα, όποτε η ΠΓΔΜ (που διεθνώς όλοι αναφέρουν πλέον ως Μακεδονία) εμφανίζεται να φυλάει ευρωπαϊκές Θερμοπύλες, πυροδοτεί μένος. Όμως αυτές οι δηλώσεις δεν απέχουν πολύ από την πραγματικότητα, είτε μας αρέσει είτε όχι. Ας κάνουμε τη διανοητική άσκηση να σκεφτούμε τι θα λέγαμε στη θέση τους. Αυτό δεν αναιρεί το ότι οι κρατούντες της ΠΓΔΜ βλέπουν την παρούσα κατάσταση ως ευκαιρία να αναβαθμίσουν τη σχέση τους με την ΕΕ και να «εκδικηθούν» την Ελλάδα για την 25ετή πολιτική της σχετικά με την ονομασία. Τα πράγματα θα ήταν διαφορετικά, αν μη τι άλλο από πλευράς κλίματος, αν αυτό είχε τότε επιλυθεί. Στερνή μου γνώση.
4. Ανθρωπιστικός εθνικισμός;
Τα παραπάνω συνδέονται με ένα καινούργιο φαινόμενο που παρελαύνει στις τηλεοπτικές οθόνες: υπογραμμίζεται η υπαρκτή συμπαράσταση πολλών συμπολιτών μας στους μετανάστες/πρόσφυγες και δεν χάνεται ευκαιρία να αντιδιαστέλλεται με κρούσματα κακομεταχείρισης ή αδιαφορίας (από Τούρκους διακινητές ή ενστόλους της ΠΓΔΜ ή Ούγγρους πολιτικούς). Ολίγη αριθμητική μάς θυμίζει πάντως ότι η Γερμανία και η Αυστρία έχουν ήδη δεχτεί μεγάλο αριθμό προσφύγων για μόνιμη εγκατάσταση: αναλογικά, μεγαλύτερο των 50 χιλιάδων που βρίσκονται προσωρινά εγκλωβισμένοι στην Ελλάδα. Εν ολίγοις, εμείς είμαστε οι ψυχοπονιάρηδες και όλοι οι «άλλοι» ανάλγητοι. Και, ως συνήθως, μέσα στην καλοσύνη μας, είμαστε ανάδελφοι.
Η προοπτική προκήρυξης δημοψηφίσματος στην Ουγγαρία, με σκοπό την απόρριψη της εκεί μετεγκατάστασης προσφύγων, θέτει πάλι το ζήτημα της σχέσης εθνικής δημοκρατίας και ΕΕ. Με ένα υπερήφανο ΟΧΙ οι Μαγυάροι ετοιμάζονται να αντισταθούν στις επιταγές των Βρυξελλών. Μας θυμίζει τίποτα αυτό;
6. Δημογραφία: βραχυπρόθεσμο κόστος και μακροπρόθεσμο όφελος
Σημειώνεται συχνά ότι η προσφυγική ροή θα μπορούσε να συμβάλει στην αντιμετώπιση της πληθυσμιακής γήρανσης που παρατηρείται όχι μόνο στη Γερμανία, αλλά λίγο πολύ παντού στην Ευρώπη. Το πιστοποιούν τα δημογραφικά-οικονομικά μοντέλα, ιδίως σε σχέση με τα ασφαλιστικά ταμεία. Αλλά για να πας από το σημείο Α στο ζητούμενο σημείο Β, η πορεία εν προκειμένω δεν είναι κατ’ ανάγκην ομαλή: προσκρούει μεταξύ άλλων στην ανεργία σε πολλά κράτη, στο κόστος διαχείρισης της περίφημης πολυπολιτισμικότητας, αλλά και στο «πολιτικό κόστος». Άλλωστε, δεν είναι καθόλου δεδομένο ότι η μάζα ανθρώπων ζητούντων άσυλο αντιστοιχεί επακριβώς στις (παρούσες και μελλοντικές) ανάγκες της αγοράς εργασίας: μπορεί να υπερβαίνει κατά πολύ το θεωρητικό βέλτιστο σημείο ισορροπίας. Συνυπολογίζοντας τον κίνδυνο διαιώνισης του πολέμου, το ενδεχόμενο αποσταθεροποίησης της Αιγύπτου και (αργότερα) τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, ίσως βρισκόμαστε ακόμα στην αρχή ενός πολυετούς μεταναστευτικού-προσφυγικού κύματος (με την κάπως αυθαίρετη διάκριση ανάμεσα στα δύο να ξεθωριάζει). Και είμαστε, ως Ευρώπη και ως Ελλάδα, μάλλον ανέτοιμοι.
7. Μια νέα «συνήθεια»;
Πριν από λίγα χρόνια, ο πνιγμός ενός παιδιού στο Αγαθονήσι είχε ξεσηκώσει θύελλα αντιδράσεων. Με την τότε καταγγέλλουσα αντιπολίτευση να είναι πλέον κυβέρνηση, οι θάνατοι στο Αιγαίο αριθμούνται πλέον σε εκατοντάδες. Μια νέα «κανονικότητα»: ως κοινή γνώμη, φευ, με την επανάληψη, τείνουμε να εξοικειωθούμε με αυτήν την καθημερινή ζοφερή εικόνα. Υπάρχει όμως και μια άλλη συνήθεια: κατά πόσον θα μάθουμε να ζούμε με το πλήθος των κατατρεγμένων που, εκόντες άκοντες, θα παραμείνουν για μεγάλο χρονικό διάστημα στο έδαφός μας. Μήπως με το πρώτο (αναπόφευκτο) δυσάρεστο περιστατικό (μεταδοτική ασθένεια; μικροκλοπή; βιασμός;) καραδοκεί ο κίνδυνος έντονης ξενοφοβικής αντίδρασης; Θα το αποτρέψει άραγε το «αντιρατσιστικό DNA» μας; Πάντως δεν έχει εμποδίσει τα πάμπολλα κρούσματα εγχώριας αισχροκέρδειας, τα οποία και θα πολλαπλασιαστούν προσεχώς με την παράτυπη διακίνηση προς Β. Ευρώπη.
8. Τα οικονομικά της ευτυχίας: Τζόουνς και Αχμέτ
Ποία η σχέση Μνημονίου ΙΙΙ και Προσφυγικού; Εκτός από την εύλογη (κατά προτίμηση άρρητη) διαπραγματευτική σύνδεση των δύο ζητημάτων, υπάρχει και το εξής: Οικονομολογικές έρευνες κατατείνουν στο συμπέρασμα ότι μέρος της αίσθησης ευτυχίας σχετίζεται με τη σύγκριση, από πλευράς ευμάρειας, με τους διπλανούς μας. «Keeping up with the Jones», που λένε στις ΗΠΑ. Παρά την παρατεινόμενη οικονομική δυσπραγία, βλέποντας στην TV την κατάσταση των νέων συντοπιτών μας (=των μεταναστών/προσφύγων), καταλήγουμε να εκτιμούμε περισσότερο αυτά που έχουμε: στέγη, τροφή κ.λπ. Μήπως αυτή η ψυχολογική παράμετρος απαλύνει το πώς θα εκληφθούν τα (αναπόφευκτα) νέα οικονομικά μέτρα;
9. Η αρχιτεκτονική της εγκατάλειψης: ρώσικες κούκλες
«Κλείνουν τα σύνορα». Στην κουβέντα αυτή, δεν διευκρινίζεται πάντα ότι το κλείσιμο αφορά «αυτούς», όχι «εμάς» με τα ελληνικά μας έγγραφα: διαβατήρια και (ακόμη, ελέω Σένγκεν) ταυτότητες. Όμως βαθμιαία, βοηθούσης της οικονομικής κατάρρευσης, βλέπω να διαμορφώνεται «ψυχολογία εγκατάλειψης». Για την ακρίβεια, έχουμε εγκατάλειψη δύο ταχυτήτων (όπως λέμε ενίοτε και για την Ευρώπη): Α. Οι πρόσφυγες, αφημένοι στη μοίρα τους και Β. Εμείς, που τουλάχιστον έχουμε σπίτι και φαγάκι. Αλλά είμαστε όλοι μαζί παρέα, εγκαταλειμμένοι από την Ευρώπη εδώ, στη νοτιοανατολική εσχατιά της: δυνητικά εκρηκτικό ψυχολογικό μείγμα, περίεργο και πονηρό «πνεύμα της εποχής» (zeitgeist).
11°
