Μετανάστης- ο μεγάλος ανεπιθύμητος

Δεν έχει υπάρξει περίοδος στην ιστορία της ανθρωπότητας που ο μετανάστης να ήταν καλοδεχούμενος από τη γειτονία ή την κοινότητα. Αφενός αυτό οφείλεται σε εγγενή ανθρώπινα χαρακτηριστικά- κανένας δεν νιώθει άνετα όταν ένας μη γνώριμός μας εισέρχεται σε χώρο που τον χαρακτηρίζουμε «δικό μας». Άλλωστε η έννοια του ξένου είναι συνυφασμένη με την έννοια του φόβου και συγκεκριμένα του φόβου του εγκλήματος, στην περίοδο της νεωτερικότητας. Πόσο μάλλον όταν αυτός ο «άλλος» δεν ανήκει στην οικεία μας «φαντασιακή κοινότητα». Δεν θα πω εθνότητα μήτε εθνικότητα. Η Φαντασιακή Κοινότητα είναι κάτι ευρύτερο αλλά και πιο συγκεκριμένο ταυτοχρόνως, ανάλογα με την ερμηνεία που δίνει ο καθένας. Στη φαντασιακή κοινότητα κάποιου είναι αποδεκτός ο Αθηναίος αλλά όχι ο Πατρινός, και αντιστρόφως. Είναι αποδεκτός ο οπαδός της ΑΕΚ αλλά όχι του Ολυμπιακού. Ο Ευρωπαίος αλλά όχι ο Αφρικανός. Ο Αφρικανός αλλά όχι ο Ασιάτης. Επίσης η φαντασιακή κοινότητα εξελίσσεται και προσαρμόζεται. Κάποτε δεν ήταν αποδεκτός ο Αλβανός. Τώρα είναι. Όπως , κάποτε ήταν αποδεκτοί οι Σύριοι μετανάστες, τώρα δεν είναι.

Η δυσανεξία όμως απέναντι στον μετανάστη, δεν οφείλεται μόνο στην εγγενή φύση του ανθρώπου, η οποία άλλωστε αντιμετωπίζεται όταν ο ξένος πάψει να είναι ξένος. Η δυσανεξία συχνά είναι αποτέλεσμα κατασκευής. Κατασκευάζουμε το φόβο του μετανάστη, του άλλου, του ξένου, για ποικίλους λόγους. Ο βασικότερος όλων είναι ο αποπροσανατολισμός της κοινωνίας και η απαίτηση για κοινωνική πειθαρχία. Άλλωστε ο φόβος για την ατομική μας ασφάλεια είναι το αποτελεσματικότερο μέσο για την επιβολή και κυρίως την εσωτερίκευση αυτής της πειθαρχίας- όταν δηλαδή η πειθαρχία δεν απαντάτε ως απαίτηση των Αρχών, αλλά ως απαίτηση της κοινωνίας ή και του εαυτού. Κι αυτό είναι το μεγάλο ζήτημα.

Γράφει ένας σπουδαίος θεωρητικός: « κι έγιναν κρατούμενοι της δικής τους αναχώρησης… έχοντας ως μόνη τους αλήθεια και πατρίδα την άγονη έκταση μεταξύ δυο χωρών που δεν μπορούν να του ανήκουν» … Ο συγγραφέας που δεν είναι άλλος από τον Φουκώ δεν αναφέρεται στον μετανάστη αλλά στον τρελό- στον ψυχικά ασθενή, και το πλοίο των τρελών Stultifera Navis, στο οποίο κρατούσαν τον τρελό «κλεισμένο έξω από τις πόρτες της πόλης: η έξωση του τον εισάγει και τον φυλακίζει. Κι η φυλακή του είναι το ίδιο το κατώφλι, το πέρασμα.» Αυτό το πλοίο που επανεμφανίστηκε στις μέρες μας σε διάφορες χώρες, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας. Ο αποφυγή του παραλληλισμού είναι δραματικά αδύνατη. Ο Φουκώ εξηγεί ότι πρόκειται για μια πάγια τακτική. Το μόνο που αλλάζει είναι η ταυτότητα του ανεπιθύμητου: «ο πρώτος άλλος ήταν ο λεπρός και ενώ η λέπρα εξαφανίστηκε κάποια στιγμή, οι δομές και διαδικασίες εξοπλισμού, παρέμειναν, αφορώντας πλέον τους φτωχούς, τους αποκλίνοντες, τους παραβατικούς» … τους μετανάστες .

Η συνταγή είναι πανάρχαια, δοκιμασμένη και ασυναγώνιστη κι αν υπάρχει ένας τρόπος αντιμετώπισης της είναι η επίγνωση αυτής. Να εντοπίζουμε δηλαδή πως γίνεται αυτή η κατασκευή του εχθρού και του φόβου, αλλά και ποια συμφέροντα εξυπηρετεί – ατομικά, κοινωνικά, οικονομικά, πολιτικά.

Σε γενικές γραμμές ισχύει το σχήμα που εύγλωττα περιγράφει ο Young «καμία άλλη πληθυσμιακή ομάδα δεν έχει τη μαγική δύναμη να παρέχει «εξηγήσεις» για κάθε πιθανό πρόβλημα της κοινωνίας υποδοχής». Από τα επεισόδια του Δεκεμβρίου του 2008 μέχρι και σήμερα, στην παρούσα πρωτοφανή οικονομική κρίση που αντιμετωπίζει η χώρα μας, … ο πολίτης εύκολα πείθεται ότι ο μόνος ένοχος είναι ο περίφημος «λαθρομετανάστης»…

Εκτιμώ το Δεκέμβρη του 2008 ως τη χρονική στιγμή έναρξης της ακραίας ρητορικής και της αποδοχής της από μεγάλο μέρος του πληθυσμού που σε καμία περίπτωση δεν μπορούμε να τον χαρακτηρίσουμε ως φασίζων. Όμως τις ημέρες εκείνες του Δεκέμβρη του 2008 έλαβε χώρα για πρώτη φόρα μια συστηματική και οργανωμένη κατασκευή εσωτερικού εχθρού – δεν ήταν εξέγερση μαθητών, αλλά πλιάτσικο αλλοδαπών, επέλεξαν να μας πουν … Ο λόγος δεν ήταν άλλος από την επιθυμία αποπροσανατολισμού της κοινής γνώμης. Διότι ναι, ο Έλληνας μπορούσε να δεχθεί μια μαζική και βίαιη κινητοποίηση κατά της κρατικής βίας από Έλληνες, αλλά όχι από «κλέφτες αλλοδαπούς». Και κάπως έτσι διαμορφώθηκε το απαραίτητο κλίμα για την μαζική αποδοκιμασία των κινητοποιήσεων. Η τακτική αυτή βέβαια οδήγησε όχι μόνο στην πόλωση της κοινωνίας αλλά και στην επανεμφάνιση της τρομοκρατίας.

Αναγνωρίζω ότι πολλοί θα σπεύσουν να το αρνηθούν, υποστηρίζοντας ότι ο φόβος απέναντι στο μετανάστη και στο έγκλημα είναι βάσιμος, τονίζοντας την κατάσταση στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας. Δεν αντιλέγω. Αφενός χρειάζεται εκτεταμένη μελέτη για να μπορέσουμε να αντιληφθούμε αν είναι ή όχι βάσιμος ο φόβος. Βεβαια εντύπωση προκαλεί το γεγονός οτι ενώ στο ιστορικό κέντρο το ζήτημα δεν είναι μόνο οι μετανάστες, αλλά και οι χρήστες ναρκωτικών, τα εκδιδόμενα άτομα δίχως άδεια εργασίας, η παραοικονομία, οι άστεγοι… , η δημόσια ρητορική εμμένει στον μετανάστη. Αφετέρου, η κατασκευή στην οποία αναφέρομαι δεν απορρέει μόνο από ρητορικές. Είναι και αποτέλεσμα πολιτικών. Το ότι επέτρεψαν (ή εξώθησαν) το ιστορικό κέντρο να καταλήξει σε αυτή την κατάσταση, το ότι στοιβάξανε ανθρώπινες ψυχές ωθώντας τες στην εξαθλίωση και στην παραβατικότητα, είναι επίσης κατασκευή που εξυπηρετεί συμφέροντα, ένα από αυτά είναι η υποβάθμιση της αξίας της γης.

Στο σημείο αυτό επιτρέψτε μου ένα περιορισμένο σχόλιο: Μιλάμε για ανθρώπινα δικαιώματα συχνά. Και επικεντρωνόμαστε μόνο στο δεύτερο όρο, στα «δικαιώματα». Τι γίνεται όμως όταν δοκιμάζεται ο πρώτος όρος της έννοιας; Το ανθρώπινα. Ο άνθρωπος. Όταν απ-ανθρωποποιούμε τον άνθρωπο; Για το δικαίωμα στο να είσαι «άνθρωπος» δεν μιλάει κανείς. Και τότε, όταν χάνεις την ανθρώπινη υπόσταση, τίθεται σε αμφισβήτηση η έννοια των δικαιωμάτων. Δηλαδή ο κόσμος σε καμια περίπτωση δεν αντιλαμβάνεται οτι παραβιάζει ανθρωπινα δικαιώματα, διότι το υποκείμενο του φόβου δεν θεωρείται άνθρωπος. Και αυτό γίνεται τόσο απλά. Και αυτό είναι κατασκευή. Η κατασκευή που απορρέει και απο τον ίδιο τον όρο «λαθρομετανάστης», ο οποίος ορίζει ότι το υποκείμενο δεν είναι άνθρωπος, άλλα πράγμα παράνομο και ταυτοχρόνως επικίνδυνο. Είναι αυτό που «δεν επιτρέπεται να είναι εδώ, ανάμεσα μας».

Πέρα από την επιθυμία για συμμόρφωση, επιπλέον συμφέροντα που εξυπηρετεί η κατασκευή αυτή είναι η διατήρηση πελατειακών σχέσεων , η ενίσχυση του πολιτικού κεφαλαίου, η αύξηση αγοραστικού κοινού των ΜΜΕ (η ευθύνη των ΜΜΕ είναι τρομακτική) καθώς και η συρρίκνωση των εργασιακών δικαιωμάτων και η επιβολή μέτρων που κάτω από άλλες προϋποθέσεις δεν θα ήταν αποδεκτά, δίχως δηλαδή την ανασφάλεια που προκαλεί ο μετανάστης. Το περιγράφει εξαιρετικά ο Crisps λέγοντας πως «όταν μπορείς να θεσπίζεις δικαίωμα κράτησης/ φυλάκισης αλλοδαπού δίχως να έχει προηγηθεί δίκη, τότε τίποτα δεν θα σε εμποδίσει να εφαρμόσεις το ίδιο και σε άλλες ανεπιθύμητες γηγενείς πληθυσμιακές ομάδες». Οι κάμερες παρακολούθησης και η πρόσβαση σε προσωπικά δεδομένα ανήκουν στην ίδια κατηγορία.

Ενδιαφέρον έχει να δούμε τι συμβαίνει στο τομές των εργασιακών δικαιώματων. Όλες οι χώρες της Ευρώπης διατηρούν ομάδες αλλοδαπών δίχως νομιμοποιητικά έγγραφα. Δηλαδή, δίχως εργασιακά δικαιώματα. Ο λόγος είναι απλώς: η προσφορά φτηνών εργατικών χεριών. Επιπλέον με την ενθάρρυνση της ξενοφοβίας κατορθώνεται ένας εξαιρετικός συνδυασμός: από την μια πλευρά ο πολίτης πείθεται ότι τα προβλήματά του οφείλονται στην ύπαρξη αλλοδαπών και εκτονώνει το θύμο του σε αυτούς, και από την άλλη ο αλλοδαπός κρύβεται όλο και περισσότερο, καθίσταται πιο ευάλωτος και άρα συνιστά ακόμα πιο φτηνά εργατικά χέρια. Ο στόχος είναι ένας: τα εργασιακά δικαιώματα. Και δίχως να το αντιληφθούμε γινόμαστε συνεργοί σε αυτή τη συρρίκνωση των εργασιακών δικαιωμάτων.

Έχει ενδιαφέρον ότι όλες οι επιλογές αυτές σε επίπεδο ρητορικής ή πολιτικής πράξη δεν έχουν ως σκοπό την επιβολή αυταρχικών πολιτευμάτων. Καθόλου. Πρόκειται για πολιτικές που εξυπηρετούν βραχυπρόθεσμους στόχους αλλά επιφέρουν λανθάνουσες συνέπειες, όπως: αλλοτρίωση της κοινωνίας, διάρρηξη του κοινωνικού ιστού, και από- νομιμοποίηση της αιρετής εξουσίας μέσα από τη διαδικασία της φασιστοποίησης της κοινωνίας που αυτοδικεί, αναγνωρίζει μόνο το δίκαιο του ισχυρότερου και εν τέλει «όλοι είναι εναντίων όλων».

Η άνοδος των ακροδεξιών κομμάτων υποτίθεται πως οφείλεται στην αύξηση των μεταναστευτικών ροών. Όμως πρόκειται για φαύλο κύκλο καθώς αυτά τα συγκεκριμένα κόμματα και ομάδες τρέφουν με τη ρητορική τους το δημόσιο φόβο απέναντι στον αλλοδαπό, με υπερβολές απέναντι στα νούμερα, το έγκλημα, και την υποτιθέμενη συρρίκνωση της εθνικής κυριαρχίας. Ταυτοχρόνως τα μετριοπαθή κόμματα φοβούμενα ότι χάνουν από την εκλογική τους δύναμη καταφεύγουν επίσης σε ξενοφοβικές ρητορικές. Και κάπως έτσι ο πολιτικός άξονας μετακινείται όλο και δεξιότερα. Παραλλήλως κάποιες μορφές της κινηματικής αριστεράς προσπαθούν να εκμεταλλευτούν αυτό το σχήμα με επίσης ακραίες ρητορικές, έστω κι αν είναι φιλικές προς τους ευάλωτους πληθυσμούς, σκοπώντας στην ενίσχυση του δικού τους πολιτικού κεφάλαιο. Και κάπως έτσι η κοινωνία πολώνεται και εν τέλει φασιστοποείται. Μια λανθάνουσα φασιστικοποίηση.

Τα εγκλήματα που έχουν διαπραχθεί στο όνομα του ατομικού φόβου είναι πολλά και εξαιρετικά απεχθή. Ένα από αυτά είναι το Ολοκαύτωμα. Έχουμε συνηθίσει να ερμηνεύουμε το Ολοκαύτωμα ως κάτι που διέπραξαν οι κακοί Γερμανοί έναντι των καλών Εβραίων. Όμως τα πράγματα δεν ήταν καθόλου μόνο έτσι. Οι τωρινοί καλοί Εβραίοι ήταν οι τότε ανεπιθύμητοι ξένοι- αλλόθρησκοι και αλλόφυλοι. Το πρωτοσέλιδο της Manchester Guardian της 25ης Μαΐου 1936 έγραφε: «Ο κόσμος μοιάζει αν έχει διαιρεθεί στα δύο: στα κράτη στα οποία οι Εβραίοι δεν μπορούν να ζήσουν, και στα κράτη στα οποία δεν μπορούν να πάνε» Ενώ το 1938, όταν ελάχιστες αμφιβολίες υπήρχαν για το τι συνέβαινε στη Γερμανία, στο περίφημο συνέδριο του Evian της Γαλλίας 32 εκπρόσωποι κρατών συζητούσαν το θέμα των προσφύγων από τη Γερμανία και αποφάσισαν να κλείσουν τις πόρτες τους στους Εβραίους πρόσφυγες. Πρωτοσέλιδο της NY Herald Tribune έγραφε: «Οι Μεγάλες δυνάμεις έκλεισαν την πόρτα στα μούτρα των Γερμανών Εβραίων». Ο δε όρος «Ο μεγάλος ανεπιθύμητος» ανήκει σε εκείνη την περίοδο: Evening News, 13/7/1938. Όπως άλλωστε και ο όρος λαθρομετανάστης πρώτο - χρησιμοποιήθηκε για τους Εβραίους του 1930.

Δεν υποστηρίζω ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται. Όμως τάσεις της ενδέχεται να επαναληφθούν, ενώ ταυτοχρόνως θα είμαστε απολύτως βέβαιοι ότι η παρούσα περίοδος είναι ιδιαίτερη και καμία ομοιότητα δεν έχει με την όποια παρελθούσα. Πάντα κάπως έτσι γίνεται.

Η διάσκεψη Υπουργών στις Βρυξέλλες την 21/2 με θέμα το ζήτημα των μεταναστευτικών ροών λόγω των εξεγέρσεων, την ημέρα που μαχητικά αεροσκάφη του Καντάφι βομβάρδιζαν την Τρίπολη, αποτελεί τουλάχιστον επικίνδυνη ένδειξη.

Έχει σημασία να γνωρίζουμε τι συμβαίνει. Η χώρα μας αλλά και η Ευρώπη στο σύνολό της περνάει μια πρωτοφανή δύσκολη και κρίσιμη περίοδο. Η απαίτηση για ύπαρξη και εφαρμογή πολιτικών για τη μετανάστευση είναι εκ των ων ουκ άνευ. Δυστυχώς χάθηκε πολύτιμος χρόνος τα περασμένα χρόνια. Τώρα όμως και υπάρχει εθνική νομοθεσία και σε επίπεδο ΕΕ η de facto κατάρρευση του Δουβλίνο ΙΙ είναι σημαντικό βήμα. Βέβαια δεν θα δούμε αλλαγές από τη μια μέρα στην άλλη αλλά είναι ζήτημα χρόνου. Αυτό όμως που δεν μπορεί να ρυθμίσει καμία νομοθεσία είναι την ατομική θέση του καθενός. Οι ρόλοι θύμα –θύτης εναλλάσσονται με τρομακτική ταχύτητα.

Σήμερα δυο ομάδες ανθρώπων κατηγορούνται: οι υπουργοί και οι αλλοδαποί. Κι αυτό είναι πολύ δυσάρεστα νέα για τη δημοκρατία μας. Θα πρέπει τουλάχιστον να μας προβληματίσει, τον καθέναν ατομικά αλλά και ως σύνολο.

*Ομιλία στο Φόρουμ για την Ελλάδα την Δευτέρα 11.04.11