Οι βεντέτες και οι ευθύνες των ανθρωπολόγων

Υπάρχει μια ισχυρή, ηγεμονική θα έλεγα, τάση στον χώρο της σύγχρονης ελληνικής ανθρωπολογίας, σύμφωνα με την οποία οι ίδιοι οι εμπλεκόμενοι στα κρητικά βεντετικά επεισόδια πρέπει να αφήνονται ήσυχοι. Εκείνο που καλούμαστε να καταδικάσουμε αυστηρά είναι οι εξωτερικοί παράγοντες: παλιότερα, για παράδειγμα, τα απόνερα του Εμφυλίου και, στις μέρες μας, η πρόσφατη οικονομική κρίση ή το πελατειακό Κράτος και η διεφθαρμένη αστυνομία του. Αφοριστικά μιλώντας, ο άνθρωπος δεν είναι τίποτα, ενώ οι ιστορικοκοινωνικές δομές είναι το παν: «για όλα φταίει το Σύστημα». Ας μην παρεξηγηθούμε: προφανώς και το εξωτερικό ερέθισμα μετράει, αλλά ακόμα περισσότερο μετράει η αξιακή του διύλιση και μεταβόλιση. Τι είναι αυτό που μεσολαβεί και κάνει τους συγκρουόμενους να κλείνουν ραντεβού τη μία στα κοιμητήρια και την άλλη στα δικαστήρια;

Έτσι λοιπόν, τόσο οι ίδιοι οι οπλοφόροι όσο και, πολύ σημαντικότερα, ο αξιακός τους ορίζοντας μένουν συχνά εκτός κριτικής εξέτασης. Κορυφαίοι και σεβαστοί ανθρωπολόγοι έχουν υποτιμήσει κρίσιμα ανθρωπολογικά ερμηνευτικά κεκτημένα: ανθρώπινη φύση, τιμή-ντροπή, ευθύνη-ενοχή, πρόσωπο-άτομο, θρησκευτικές αντιλήψεις και, βεβαίως, το υπερεργαλείο της νοοτροπίας. Έχουν φθάσει, στις πιο ριζοσπαστικές τους στιγμές, να παραπετούν τη νοοτροπία ως ένα παρωχημένο νεφέλωμα, προϊόν κατ’ ουσίαν της δυτικιστικής υπεροψίας. Ισχυρίζονται ότι η βεντέτα επιτελεί πολύτιμες λειτουργίες αποτροπής για την περαιτέρω κλιμάκωση των αιματηρών συγκρούσεων και –γιατί όχι;– υπολογίσιμου αντιπροτύπου στα κρατικά δικαιοδοτικά όργανα. Για ορισμένους, η ζωοκλοπή είναι στην πραγματικότητα μια άγαρμπη επίθεση φιλίας, ενώ οι υπερβολές στις βεντέτες αποτελούν απλώς τις παράπλευρες απώλειες ενός ευγενούς αντιστασιακού τρόπου ζωής.

Βλέπουμε μια συνεχή υποχώρηση της πολιτισμικής ανθρωπολογίας –με προεξάρχουσα την ανθρωπολογία της θρησκείας– υπέρ της οικονομικής και της δομικής. Και όλο αυτό, όταν ο τελευταίος από τους μέγιστους ανθρωπολόγους, ο Μάρσαλ Σάλινς, θέλοντας να προβάλει το ανθρωπολογικό πρωτείο, υποστήριζε ότι δεν υφίσταται «Οικονομική Ανθρωπολογία» παρά μόνο «Ανθρωπολογικά Οικονομικά», ενώ στο τελευταίο του έργο μελετούσε σε βάθος βαρυσήμαντες διανοητικές έννοιες όπως την εμμένεια, την υπερβατικότητα και την απομάγευση.

Η απίστευτη ανθεκτικότητα της βεντέτας στη μεγαλόνησο, των «οικογενειακών» όπως προτιμώνται να ονομάζονται εντοπίως, καταδεικνύει περίτρανα την πλήρη κατίσχυση της νοοτροπίας έναντι των συνθηκών ζωής. Όλα τριγύρω αλλάζουνε (οικονομίες, τεχνολογίες, αποικιοκρατίες, πολιτείες), αλλά η αντεκδικητική λύσσα μένει. Τέτοια επιμονή δείχνει να εξυπηρετεί βαθύτατες ψυχικές ανάγκες. Ο παραδοσιακός άνθρωπος αποκτά ταυτότητα μέσω της ετοιμοπόλεμης υπεράσπισης της τιμής του. Επιβάλλομαι, άρα υπάρχω: «ή εμείς ή αυτοί».

Τα «οικογενειακά» είναι επιπλέον συνθήκη εξισωτικού μηδενικού αθροίσματος. Οφθαλμός αντί οφθαλμού, σε βαθμό μόνιμης σκοτοδίνης. Οι παραδοσιακοί άνθρωποι έχουν επιλέξει μια ζωή στασιμότητας. Όσο τα πράγματα μένουν ίδια, δεν χρειάζεται να αναλάβουμε καμία ευθύνη απέναντί τους. Ή μάλλον, η μόνη μας ευθύνη είναι να μην αλλάξει τίποτα, έτσι ώστε να μην χρειαστεί να αλλάξουμε και εμείς. Ο πειρασμός του «έτσι»: «έτσι είχαν τα πράγματα, έτσι έχουν και έτσι θα ’χουν πάντα». Αν ο γείτονας αποκτήσει περισσότερα πρόβατα, ας του τα κλέψουμε· αν κάτι πάει να στηθεί (πολιτισμός), ας το ισοπεδώσουμε, ας το επαναφέρουμε στο χάος. «Να μην μείνει πέτρα πάνω στην πέτρα» και υποχρεωθούμε να συνεχίσουμε το χτίσιμο. Να αποφύγουμε, όπως ο διάολος το λιβάνι, να αναμετρηθούμε κατάματα με την ακατάβλητη δημιουργικότητά μας και τις προκλήσεις της.

Οι νοοτροπίες όμως, όπως λυτρωτικά αναδεικνύεται από τις αενάως εξευγενιζόμενες ευαισθησίες της Δύσης, μπορούν να αλλάξουν. Ετυμολογικά μιλώντας, η νοοτροπία συνιστά τρόπο/τροπή/τροπισμό του νου, και ως τέτοια είναι μια εύπλαστη και προοδευτική έννοια. Στις μέρες μας, μιλάμε πλέον για το δρων υποκείμενο που αμφισβητεί τις παραδοσιακές, παντοδύναμες υποτίθεται, δομές. Στα σχολεία πυκνώνουν οι αντι-εκφοβιστικές ενημερωτικές πρωτοβουλίες, στα κορίτσια μας επισημαίνουμε σε όλους τους τόνους να επαγρυπνούν για την παραμικρή ένδειξη κακοποιητικής συμπεριφοράς, στα αγόρια μας υπενθυμίζουμε την τρυφερή, φροντιστική τους διάσταση.

Σχετικό Άρθρο

Κοινωνια Η Κρήτη που μορφώθηκε και η Κρήτη που πληγώνει

Γιώργος Καφφετζάκης 11.11.2025, 12:01

Γιατί από όλα αυτά τα θαυμαστά της «αναστοχαστικής Νεωτερικότητας» να εξαιρεθούν οι βεντετόφιλοι Κρήτες; Δεν πρέπει να πάψουν και αυτοί να ζουν με τον τρόμο του «τι θα πουν οι άλλοι»; Δεν είναι ανάγκη να ωφεληθούν και αυτοί από το απαιτητικό εκσυγχρονιστικό αίτημα υπέρ της συνεχούς επανεπινόησης του εαυτού; Δεν πρέπει και αυτοί να αποτολμήσουν την επαναπεικόνισή τους; Να αποπειραθούν μια επανεκκίνηση, βρε αδερφέ! Δεν δικαιούνται μιας Δεύτερης Παρουσίας;

Οι ανθρωπολόγοι, οι μελετητές του πεδίου των σημασιών και του νοήματος, βρίσκονται σε μία από τις πλέον προνομιακές θέσεις προκειμένου να ερμηνεύσουν τη βεντετική πραγματικότητα. Το ζήτημα είναι όμως όχι απλώς να την ερμηνεύσουν, αλλά και να συμβάλλουν στην απομυθοποίησή της. Η ανθρωπολογία οφείλει να διαδραματίσει και πάλι τον χειραφετητικό της ρόλο, «απλά και αγαπημένα». Μήπως ήρθε η ώρα οι επαγγελματικοί ανθρωπολογικοί σύλλογοι να εκδώσουν ψηφίσματα καταδίκης αυτού του βάρβαρου εθίμου;

Μήπως επιπλέον να συσταθούν σύλλογοι συγγενών θυμάτων βεντέτας κατά το πρότυπο του «Συλλόγου Συγγενών Θυμάτων Τεμπών», των «Συλλόγων Θυμάτων Τρομοκρατίας», των «Συλλόγων Συμπαράστασης Θυμάτων Τροχαίων Ατυχημάτων» ή των θεϊκών αργεντινών «Μητέρων της Πλατείας του Μαΐου»; Τα θύματα μπορούν να γίνουν ορατά και οι θύτες να αναγνωριστούν για αυτό που πράγματι είναι: βίαιοι διαρρήκτες του κοινωνικού συμβολαίου. Άλλωστε, πέρα από τις τελευταίες νομοθετικές συμπληρώσεις που κινούνται προς τη σωστή κατεύθυνση, η παραγωγικότερη προσπάθεια που ενδείκνυται να καταβληθεί είναι ακριβώς στο πεδίο του κοινωνικού φαντασιακού, του συμπλέγματος δηλαδή πεποιθήσεων περί αξιοβίωτου βίου. Αντιθέτως, δηλώσεις προβεβλημένων στελεχών της Κυβέρνησης περί «οξύθυμων Κρητικών» και γενικευμένου δικαιώματος στη νόμιμη οπλοκατοχή θολώνουν το μήνυμα.

Θέλω να νομίζω ότι τα βεντετικά συμβάντα ολοένα και μειώνονται. Αν μας φαίνονται πλέον τερατωδώς αδιανόητα, είναι γιατί φρίττουμε, εν έτει 2025, στο θέαμα σπαταλημένων ζωών. Αν γίνονται ίσως ολοένα και πιο βίαια, είναι, ας ελπίσουμε, γιατί πρόκειται για το κύκνειο άσμα τους. Παραφράζοντας τον Φρόιντ, «κάθε αδικημένος άνθρωπος που πάει να πάρει τον δικηγόρο του αντί να πάει να πάρει το όπλο του, συντηρεί τη φλόγα της ανθρωπινότητας». Ας μην αυταπατόμαστε: η «χειρότερη» δικαστική απόφαση είναι απείρως προτιμότερη από την «καλύτερη» βεντέτα ή τον σασμό.