Η ελληνική δικαιοσύνη πάσχει διαχρονικά από πολύ μεγάλο μέσο χρόνο εκδίκασης των ενώπιον αυτής αγόμενων υποθέσεων σε σχέση με τις περισσότερες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης
Μπορεί η ελληνική δικαιοσύνη να μπει στην ψηφιακή εποχή και τι χρειάζεται για να το πετύχουμε
Η ελληνική δικαιοσύνη πάσχει διαχρονικά από πολύ μεγάλο μέσο χρόνο εκδίκασης των ενώπιον αυτής αγόμενων υποθέσεων σε σχέση με τις περισσότερες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Χρειάζονται κατά μέσο όρο πάνω από 600 ημέρες για την εκδίκαση των υποθέσεων σε πρώτο βαθμό, ενώ στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες ο αντίστοιχος χρόνος είναι κάτω από 200 μέρες και σε πολλές εξ αυτών κάτω από 100 μέρες. Έχουμε, δηλαδή, από τρεις έως έξι φορές πιο αργή δικαιοσύνη από τις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, χωρίς καν να τίθεται θέμα σύγκρισης με χώρες όπως η Δανία, η Εσθονία και η Λετονία.
Πολλοί πιστεύουν ότι φταίει η δικομανία των Ελλήνων και ο πολύ μεγάλος αριθμός υποθέσεων που εκκρεμεί στα δικαστήρια. Αυτό διαψεύδεται από τα στατιστικά των ευρωπαϊκών χωρών (EU Justice Scoreboard 2023, διαγράμματα 2, 3 και 4), από τα οποία προκύπτει ότι η Ελλάδα έχει μία από τις χαμηλότερες αναλογίες υποθέσεων ανά 100 κατοίκους (2η θέση από το τέλος):
Πολλοί πιστεύουν ότι έχουμε λίγους δικαστές και ότι απαιτείται η πρόσληψη περισσοτέρων. Από τα στοιχεία προκύπτει ότι με 36 δικαστές ανά 100.000 κατοίκους η Ελλάδα έχει αναλογικά διπλάσιους δικαστές από τον μέσο όρο των χωρών του Συμβουλίου της Ευρώπης (CEPEJ 2022):
Καταρριπτομένων των ανωτέρω μύθων, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι η καθυστέρηση της απονομής δικαιοσύνης στη χώρα μας οφείλεται σε δομικά ελαττώματα και θεσμικούς αναχρονισμούς του δικαστικού μας συστήματος, σχετίζεται δε άμεσα με το γεγονός ότι σε όλους τους δείκτες που αφορούν την ψηφιοποίηση της δικαιοσύνης στις χώρες της Ευρώπης η Ελλάδα βρίσκεται σταθερά στις τελευταίες θέσεις.
Χρειάζεται, λοιπόν, ο ψηφιακός μετασχηματισμός του δικαστικού μας συστήματος, κάτι που μας φέρνει στο επόμενο ερώτημα:
Τι είναι η ψηφιοποίηση και τι ο ψηφιακός μετασχηματισμός μιας δημόσιας υπηρεσίας;
Η ψηφιοποίηση δεδομένων και διαδικασιών, δηλαδή η μετατροπή τους από αναλογική σε ψηφιακή μορφή (digitization και digitalization, αντίστοιχα) αποτελεί το πρώτο βήμα προς τον ψηφιακό μετασχηματισμό (digital transformation), ο οποίος σηματοδοτεί την ενσωμάτωση της ψηφιακής τεχνολογίας στο συνολικό φάσμα της λειτουργίας μιας υπηρεσίας, ώστε να βελτιωθεί ριζικά η αποτελεσματικότητά της και το επίπεδο των υπηρεσιών προς τον πολίτη.
Η σύνταξη ενός εγγράφου στον υπολογιστή αποτελεί ψηφιοποίηση των σχετικών πληροφοριών, που επιτρέπει με τη σειρά της την ψηφιακή υπογραφή και την ηλεκτρονική αποστολή του, δηλαδή την ψηφιοποίηση της ίδιας της διαδικασίας κοινοποίησης του εγγράφου.
Η θεσμοθέτηση, εν συνεχεία, των ηλεκτρονικών επιδόσεων των ψηφιακών εγγράφων αποτελεί το βήμα που οδηγεί στον ψηφιακό μετασχηματισμό, εφόσον διαφοροποιεί ριζικά τον τρόπο λειτουργίας της υπηρεσίας, επιτρέποντας τη ραγδαία επιτάχυνση της διαδικασίας και διευκολύνοντας σημαντικά την πρόσβαση και την ενημέρωση του πολίτη.
Δηλαδή, ο ψηφιακός μετασχηματισμός δεν αρκείται στην απλή ψηφιοποίηση, αλλά στηρίζεται σε αυτήν, προκειμένου να αλλάξει τον τρόπο λειτουργίας της υπηρεσίας, παράγοντας όφελος για τον πολίτη. Παρόλα αυτά, αμφότεροι οι όροι, «ψηφιοποίηση» και «ψηφιακός μετασχηματισμός», χρησιμοποιούνται συχνά χωρίς αυστηρή διάκριση, αφού, άλλωστε, η πρώτη αποτελεί προϋπόθεση και το πρώτο στάδιο για τον δεύτερο.
Αντί απάντησης, ας δούμε ορισμένα αληθινά παραδείγματα από την καθημερινότητα των δικαστηρίων:
➤ Μια απόφαση έτοιμη για δημοσίευση περιμένει μέσα σε ένα συρτάρι. Για να δημοσιευθεί, πρέπει να την υπογράψει ο πρόεδρος, ο οποίος, όμως, διαμένει μακριά από την έδρα του δικαστηρίου και λόγω ενός προβλήματος δεν μπορεί να προσέλθει σύντομα. Ψηφιακή υπογραφή δεν προβλέπεται για τις δικαστικές αποφάσεις κι, έτσι, η δημοσίευση θα γίνει μετά από βδομάδες. Αν χρειαστούν διορθώσεις στην απόφαση, θα πρέπει να προσέλθει αργότερα ο εισηγητής για να την υπογράψει κι εκείνος.
➤ Σε κεντρικό δικαστήριο της χώρας χορηγούνται ψηφιακές υπογραφές στο σύνολο των δικαστών και υπαλλήλων, 106 τον αριθμό. Μετά από τρία χρόνια σχεδόν το σύνολο αυτών ανακαλείται, διότι δεν έγινε καμία χρήση για πράξεις του δικαστηρίου. Συγκεκριμένα, μόνο δύο υπάλληλοι (της πληροφορικής και των οικονομικών) έκαναν χρήση.
➤ Δημοσιεύεται μια δικαστική απόφαση που αναγνωρίζει δικαίωμα συνταξιοδότησης στον προσφεύγοντα. Για να εφαρμοστεί, πρέπει πρώτα να επιδοθεί. Ένα αντίγραφο αυτής φωτοτυπείται, επικυρώνεται και παραδίδεται στον επιμελητή του δικαστηρίου, μαζί με εκατοντάδες άλλα έγγραφα προς επίδοση. Λόγω φόρτου εργασίας, η επίδοση γίνεται τρεις μήνες μετά. Κι έτσι, ο προσφεύγων, ενώ έχει δικαιωθεί, καθυστερεί άλλους τρεις μήνες να πάρει σύνταξη, απλώς και μόνο επειδή δεν επιτρέπεται η ηλεκτρονική επίδοση, δηλαδή η αποστολή της απόφασης ηλεκτρονικά.
➤ Η κλήση για μια ποινική δίκη παράγεται αυτόματα από το ΟΣΔΔΥΠΠ (σε ψηφιακή μορφή). Ο υπάλληλος την εκτυπώνει. Σφραγίζεται και υπογράφεται (αναλογική μορφή). Ο υπάλληλος την σκανάρει και την μετατρέπει σε pdf, ώστε να την αποστείλει σε αστυνομικό τμήμα προς επίδοση (ψηφιακή μορφή). Στο ΑΤ η κλήση εκτυπώνεται, για να επιδοθεί σε έγχαρτη μορφή (αναλογική μορφή). Δηλαδή, στη διαδικασία επίδοσης μιας απλής κλήσης για δικάσιμο, γίνεται τρεις φορές μετατροπή μεταξύ ψηφιακής και αναλογικής μορφής.
➤ Μια δημόσια υπηρεσία πρέπει να αποστείλει στο δικαστήριο τον φάκελο μιας υπόθεσης, που αποτελείται από 70.000 σελίδες. Το δικαστήριο αρνείται να τον παραλάβει σε ψηφιακή μορφή, διότι δεν προβλέπεται. Τελικά, η υπηρεσία αναγκάζεται να εκτυπώσει 70.000 σελίδες.
Χρειάζεται ψηφιοποίηση της δικαιοσύνης;
Το άμεσο αποτέλεσμα της ψηφιοποίησης θα είναι η επιτάχυνση κάθε δικαστικής διαδικασίας και, εν τέλει, η συντόμευση του χρόνου εκδίκασης μιας υπόθεσης.
«Δικαιοσύνη, η οποία απονέμεται με καθυστέρηση, … τείνει να μην είναι δικαιοσύνη», δήλωσε πρόσφατα η Πρόεδρος του Αρείου Πάγου1.
«Justice Delayed is Justice Denied», έλεγαν παλιά οι Βρετανοί. Η ταχύτητα της παροχής δικαστικής προστασίας βρίσκεται στον πυρήνα του δικαιώματος του άρθρου 20 του Συντάγματος, το οποίο με τη σειρά του, με τη δυνατότητα του πολίτη να προσφεύγει στα δικαστήρια, εγγυάται και την τήρηση όλων των υπόλοιπων συνταγματικών δικαιωμάτων.
Μέχρι και το 2022 το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) είχε εκδώσει 545 καταδικαστικές αποφάσεις σε βάρος της χώρας μας για αδικαιολόγητη καθυστέρηση στην απονομή της δικαιοσύνης. Η Ελλάδα είναι τρίτη μεταξύ 48 χωρών του Συμβουλίου της Ευρώπης όσον αφορά παραβιάσεις για καθυστερήσεις στη δικαιοσύνη.
Συνεπώς, η ψηφιοποίηση έχει τη διάσταση του εκδημοκρατισμού του συστήματος παροχής δικαστικής προστασίας, εφόσον θα επιτρέψει την απονομή δικαιοσύνης σε επίκαιρο χρόνο, τότε που είναι αναγκαία για τον πολίτη, ειδικά για τον πιο αδύναμο, του οποίου τα δικαιώματα παρα- βιάζονται.
Η ψηφιοποίηση αποσκοπεί μόνο στην επιτάχυνση;
Σύμφωνα με τον ΟΗΕ, τα ψηφιακά εργαλεία μπορούν βελτιώσουν την αποτελεσματικότητα, τη διαφάνεια και την προσβασιμότητα της δικαιοσύνης2.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή διαπιστώνει ότι η χρήση πληροφορικής μπορεί να ενδυναμώσει τα δικαστικά συστήματα των χωρών μελών και να τα κάνει πιο προσβάσιμα, αποτελεσματικά, ανθεκτικά και έτοιμα να αντιμετωπίσουν τωρινές και μελλοντικές προσκλήσεις3.
Το Συμβούλιο της Ευρώπης διαπιστώνει ότι η κατάλληλη χρήση των τεχνολογιών πληροφορικής είναι κρίσιμο στοιχείο της λειτουργίας των δικαστικών συστημάτων και μπορεί να συνεισφέρει στην αύξηση της διαφάνειας, της αποτελεσματικότητας, της πρόσβασης και της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών4.
Η ισπανική προεδρία στο Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης κατά το β΄ εξάμηνο του 2023 έθεσε ως μία από τις βασικές προτεραιότητές της την ψηφιοποίηση της δικαιοσύνης, ως το μονοπάτι προς ένα νομικό σύστημα πιο προσβάσιμο στον πολίτη5.
To European Disability Forum (EDF) αναφέρει ότι η ψηφιοποίηση του δικαστικού συστήματος έχει τη δυνατότητα να αυξήσει την προσβασιμότητα και την ίση πρόσβαση στη δικαιοσύνη για ανθρώπους με αναπηρία6.
Σε ένα ψηφιοποιημένο δικαστικό σύστημα ο πολίτης έχει εύκολη και ανεμπόδιστη πρόσβαση στις υπηρεσίες του δικαστηρίου είτε είναι ΑΜΕΑ, είτε είναι υπερήλικας, είτε μένει μακριά, είτε είναι δυσχερείς οι καιρικές ή άλλες συνθήκες. Μπορεί να ενημερώνεται ανά πάσα στιγμή και αναλυτικά για την εξέλιξη της υπόθεσής του, χωρίς να αφιερώνει υπέρμετρα πολύ χρόνο γι’ αυτό και χωρίς να χρειάζεται να ξεπερνάει τα συνήθη γραφειοκρατικά εμπόδια.
Περαιτέρω, η ψηφιοποίηση μπορεί να θωρακίσει το δικαστικό σύστημα αυξάνοντας την ανθεκτικότητα και τη σταθερότητά του σε συνθήκες κρίσης, όπως αποδείχτηκε την περίοδο της υγειονομικής κρίσης του Covid-19. Κατά την εν λόγω περίοδο, η χρήση απλών ψηφιακών δυνατοτήτων (όπως η τηλεδιάσκεψη και η ηλεκτρονική αποστολή εγγράφων) επέτρεψε τη συνέχιση της λειτουργίας των δικαστηρίων, αλλά και μας
«κληρονόμησε» έναν πιο ψηφιοποιημένο τρόπο εργασίας, του οποίου η δυναμική δεν εξέπνευσε μαζί με την κρίση.
Εξάλλου, η αποτελεσματικότητα του δικαστικού συστήματος, που βελτιώνεται με τον ψηφιακό του μετασχηματισμό, έχει άμεση σχέση με την οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας, όπως έχει αποδειχθεί σε σειρά μελετών7. Ειδικότερα, σύμφωνα με μελέτες του ΟΟΣΑ:
α) Η δημιουργία θέσεων εργασίας σε νεοφυείς επιχειρήσεις (start-ups) μειώνεται κατά 8% για κάθε 100 ημέρες μεγαλύτερης διάρκειας του μέσου χρόνου εκδίκασης8
β) Σύμφωνα με δεδομένα από 30 χώρες, η αξιοπιστία του δικαστικού συστήματος αυξάνει την χρήση εξωτερικής χρηματοδότησης από τις επιχειρήσεις9
γ) Η διασφάλιση των δικαιωμάτων των δανειστών επηρεάζει τους όρους του τραπεζικού δανεισμού, όπως τα επιτόκια10,
δ) H διασφάλιση των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων έχει θετικά οικονομικά αποτελέσματα, όπως την αύξηση της εξωτερικής χρηματοδότησης,
ε) Η εμπιστοσύνη στο δικαστικό σύστημα έχει αποδειχθεί ιδιαίτερα σημαντική για τις επενδύσεις σε άυλα αγαθά,
στ) Η αποτελεσματικότητα του δικαστικού συστήματος διευκολύνει τις εμπορικές συναλλαγές εξασφαλίζοντας την έγκαιρη εκτέλεση των συμβάσεων και προωθώντας τον ανταγωνισμό11. Το εμπορικό ρίσκο λόγω των καθυστερημένων πληρωμών μειώνει την επέκταση των επιχειρήσεων ή και απειλεί την επιβίωσή τους12.
Ενδεικτικά παραδείγματα δικαστικών μεταρρυθμίσεων με σημαντικό οικονομικό αποτέλεσμα.
i) ο εκσυγχρονισμός του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας της Ινδίας το 2002 οδήγησε σε αύξηση 7,5% των επενδύσεων των ωφελούμενων από τη μεταρρύθμιση επιχειρήσεων13,
ii) η ίδρυση Ειδικών Πολιτικών Δικαστηρίων στη Βραζιλία τη δεκαετία του ’90 επιτάχυνε την επίλυση των διαφορών, βελτίωσε το επιχειρηματικό κλίμα και, εν τέλει, αύξησε την ίδρυση νέων επιχειρήσεων κατά 10% σε μια δεκαετία,
iii) στο Πακιστάν ένα πρόγραμμα εκπαίδευσης δικαστών σε σύγχρονες τεχνικές διαχείρισης της ροής των υποθέσεων οδήγησε σε αύξηση του ΑΕΠ κατά 0,5%14.
Η οικοδόμηση ενός αποτελεσματικού δικαστικού συστήματος είναι απαραίτητη για τη στήριξη της οικονομικής ανάπτυξης, δεδομένου ότι η καθυστέρηση απονομής δικαιοσύνης και η ανασφάλεια σχετικά με την ταχύτητα και την αποτελεσματικότητα του δικαστικού συστήματος λειτουργούν αποτρεπτικά στην προσέλκυση επενδύσεων και στην επιχειρηματικότητα15. Ο ΟΟΣΑ, μάλιστα, χρησιμοποιεί ως κριτήριο το συνολικό ποσό των απαιτήσεων που είναι «εγκλωβισμένες» στο δικαστικό σύστημα σε σχέση με το ΑΕΠ της χώρας.
Συμπέρασμα: Η ψηφιοποίηση δεν αφορά μόνο την ταχύτητα του δικαστικού συστήματος αλλά συνολικά τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του (ιδίως τη διαφάνεια, την προσβασιμότητα και την ανθεκτικότητα) και, βελτιώνοντας την ποιότητα της απονομής δικαιοσύνης, βελτιώνει τη λειτουργία της δημοκρατίας. Περαιτέρω, τελεί σε άμεση συνάρτηση με την οικονομική ανάπτυξη.
Σε ποιο στάδιο ψηφιοποίησης βρίσκεται σήμερα η ελληνική δικαιοσύνη;
Η προσπάθεια ψηφιοποίησης της ελληνικής δικαιοσύνης έχει ξεκινήσει εδώ και αρκετά χρόνια. Ωστόσο, βρίσκεται ακόμα σε αρχικό στάδιο και είναι ημιτελής, με σαφή υστέρηση έναντι του υπόλοιπου δημόσιου τομέα και με πολύ μεγάλη απόσταση από τα ευρωπαϊκώς ισχύοντα. Διαδικασίες ψηφιοποίησης συνυπάρχουν με διαδικασίες αναλογικοποίησης, με αποτέλεσμα να μην επιτυγχάνεται ο ψηφιακός μετασχηματισμός της συνολικής λειτουργίας της δικαιοσύνης.
Ειδικότερα:
Η κατάθεση μήνυσης με ηλεκτρονικά μέσα προβλέφθηκε στο νόμο 4055/2012 (άρθρο 27 παρ. 4). ΟΜΩΣ: Ουδέποτε εκδόθηκε το προβλεπόμενο προεδρικό διάταγμα, για να τεθεί σε εφαρμογή.
Το Ολοκληρωμένο Σύστημα Διαχείρισης Δικαστικών Υποθέσεων Πολιτικής και Ποινικής Δικαιοσύνης (γνωστό ως ΟΣΔΔΥΠΠ) παρέχει ενημέρωση στους δικηγόρους για το στάδιο ποινικής δικογραφίας. ΟΜΩΣ: Η υπηρεσία παρέχεται προς το παρόν μόνο για την Εισαγγελία Πρωτοδικών Αθηνών.
Το gov.gr παρέχει τη δυνατότητα λήψης ψηφιακού αντιγράφου δικαστικής απόφασης. ΟΜΩΣ: Ισχύει μόνο για συγκεκριμένα δικαστικά καταστήματα.
Για τα διοικητικά δικαστήρια είχε προβλεφθεί σε νόμο του 2008 (άρθρο 42 παρ. 3 του ν. 3659/2008) ότι «Οι δικαστικές αποφάσεις και πράξεις, οι εκθέσεις, τα δικόγραφα και κάθε άλλο έγγραφο που απευθύνεται στα δικαστήρια ή εκδίδεται από αυτά επιτρέπεται να κατατίθενται, να επιδίδονται και να διακινούνται με ηλεκτρονικά μέσα.» ΟΜΩΣ: Δεκαπέντε χρόνια αργότερα, οι δικαστικές αποφάσεις και οι κλήσεις επιδίδονται αποκλειστικά σε έγχαρτη μορφή, ενώ μόνο το εισαγωγικό της δίκης δικόγραφο επιτρέπεται να κατατεθεί ηλεκτρονικά, με όλη την υπόλοιπη διαδικασία να τηρείται στην παραδοσιακή έγχαρτη μορφή.
Ενδεικτικά, λαμβάνουν χώρα τα εξής παράδοξα:
Επιτρέπεται η ηλεκτρονική κατάθεση δικογράφου, το οποίο, όμως, αμέσως μετά την παραλαβή του από τη γραμματεία του δικαστηρίου, εκτυπώνεται σε ορισμένο αριθμό αντιτύπων και η διακίνησή του γίνεται αποκλειστικά σε έγχαρτη μορφή. Δηλαδή, η ψηφιακή διακίνηση εξαντλείται με την πράξη της κατάθεσης και αμέσως μετά η υπόθεση διεκπεραιώνεται με την παραδοσιακή έγχαρτη διαδικασία.
Επιβάλλεται στους δικαστές να διενεργούν ορισμένες (ελάχιστες) πράξεις ηλεκτρονικά (π.χ. αποστολή σχεδίου απόφασης στον πρόεδρο). Ωστόσο, δεν χορηγούνται σε όλους υπηρεσιακοί υπολογιστές, από τους οποίους και μόνον μπορούν να διενεργηθούν αυτές οι πράξεις, με αποτέλεσμα οι δικαστές είτε να εγκαθιστούν εφαρμογή VPN σε άλλους υπολογιστές, ώστε να παρακάμπτουν την ασφάλεια του συστήματος, είτε να «δανείζονται» υπολογιστή από έναν γραμματέα, όταν προσέρχονται στο δικαστήριο, προκειμένου να διεκπεραιώσουν τις ενέργειες αυτές.
Όλες οι δημόσιες υπηρεσίες επικοινωνούν μεταξύ τους καθημερινά με ηλεκτρονική αλληλογραφία, αλλά, όταν μια υπηρεσία πρέπει να αποστείλει στοιχεία μιας υπόθεσης στο δικαστήριο, αυτό γίνεται υποχρεωτικά σε έγχαρτη μορφή (ανεξάρτητα και από την ποσότητα των εγγράφων, που μερικές φορές αριθμούν χιλιάδες σελίδες).
Το πληροφοριακό σύστημα ΟΣΔΔΥΔΔ μπορεί να εξάγει αντίγραφα αποφάσεων με ψηφιακό πιστοποιητικό, αλλά δεν προβλέπεται η επίδοσή τους, ούτε καν η αποστολή τους στον ενδιαφερόμενο.
Το άρθρο 129 παρ. 7 του Κώδικα Διοικητικής Διαδικασίας (που προστέθηκε με τον νόμο 4635/2019) προβλέπει την υποχρεωτική ηλεκτρονική υποβολή του διοικητικού φακέλου στο δικαστήριο από 1-1-2021, πλην όμως, ουδέποτε τέθηκε σε εφαρμογή (βάσει μεταγενέστερης διάταξης που εξάρτησε την εφαρμογή του από πράξη του Υπουργού Δικαιοσύνης, που δεν έχει ακόμα εκδοθεί).
Ένας ανώτερος ή ανώτατος δικαστής επιθεωρεί τους δικαστές ενός δικαστηρίου. Ενώ, στο πλαίσιο της επιθεώρησης, τους ελέγχει ως προς την χρήση ορισμένων ηλεκτρονικών διαδικασιών (π.χ. αποστολή σχεδίου απόφασης από τον εισηγητή στον πρόεδρο), οι επιθεωρούμενες αποφάσεις των δικαστών παραδίδονται στον επιθεωρητή αποκλειστικά σε έντυπη μορφή.
Συμπέρασμα: Η ψηφιοποίηση της ελληνικής δικαιοσύνης είναι ατελής και εξελίσσεται με μεγάλη καθυστέρηση, χωρίς τελικά να φτάνει στο σημείο του ψηφιακού μετασχηματισμού της συνολικής λειτουργίας της.
Ποια είναι η απόσταση που μας χωρίζει από τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες;
Η απόσταση αυτή αποτυπώνεται στο ετησίως εκδιδόμενο EU Justice Scoreboard16 της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, καθώς και στα αντίστοιχα κείμενα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Αποτελεσματικότητα της Δικαιοσύνης (European Commission for the Efficiency of Justice, CEPEJ)17 του Συμβουλίου της Ευρώπης.
Στο Κεφάλαιο 3.2.4 του EU Justice Scoreboard 2023 με τίτλο «Ψηφιοποίηση» περιλαμβάνονται και τα εξής διαγράμματα:
Στην πιο πρόσφατη έκθεση της CEPEJ (2022 με στοιχεία του 2020) σημειώνονται μια σειρά από ιδιαιτερότητες του ελληνικού δικαστικού συστήματος, όπως ο (αναλογικά) διπλάσιος αριθμός δικαστηρίων, ο υψηλότατος αριθμός δικαστών και ο χαμηλότατος αριθμός δικαστικών υπαλλήλων σε σχέση με τις άλλες χώρες μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης, ενώ ως προς τη χρήση Τεχνολογίας Πληροφορικής και Επικοινωνιών (Information and Communication Technology, ICT) στο δικαστικό σύστημα σημειώνεται μια επίδοση πολύ χαμηλότερη του μέσου όρου (5,1 έναντι μ.ό. 6,5), ειδικά της ποινικής δικαιοσύνης, όπως προκύπτει από τον εξής πίνακα18:
Εξάλλου, σε άλλες χώρες της Ε.Ε. ισχύουν, ενδεικτικά, τα εξής:
Στην Ισπανία, από τις 20 Μαρτίου 2024, με το Βασιλικό Διάταγμα 6/2023 «Νόμος για Μέτρα Ψηφιακής και Διαδικαστικής Αποτελεσματικότητας της Υπηρεσίας της Δημόσιας Δικαιοσύνης» (βλ. Βιβλίο Πρώτο), καθιερώνεται η υποχρέωση προτεραιότητας στη διεξαγωγή τηλεματικών δικών σε σχέση με εκείνες με τη φυσική παρουσία των διαδίκων19. Ήδη, η δικογραφία τηρείται ψηφιακά, ο διοικητικός φάκελος αποστέλλεται σε ψηφιακή μορφή και οι αποφάσεις υπογράφονται και διακινούνται ψηφιακά.
Στην Εσθονία το 99% των δημοσίων υπηρεσιών είναι διαθέσιμες ηλεκτρονικά (εξαιρούνται τα διαζύγια!). Όσον αφορά τη δικαιοσύνη, η ψηφιακή βάση δεδομένων e-File αποτελεί την καρδιά του εσθονικού δικαστικού συστήματος και παρέχει δεδομένα στα δικαστήρια, στις εισαγγελίες, στην αστυνομία και στα σωφρονιστικά καταστήματα. Όλες οι επικοινωνίες μεταξύ δικαστικών υπηρεσιών είναι ηλεκτρονικές20.
Η Αυστρία ήδη από το 1990 έθεσε σε λειτουργία την εφαρμογή ERV (Elektronischer Rechtsverkehr), όντας έτσι η πρώτη χώρα στον κόσμο που εισήγαγε την ηλεκτρονική επικοινωνία μεταξύ δικαστηρίων και διαδίκων. Μέσω της εφαρμογής, κάθε είδους έγγραφο και για κάθε είδους διαδικασία μπορεί να υποβάλλεται ηλεκτρονικά στο δικαστήριο. Από τον Νοέμβριο του 2020 το portal JustizOnline παρέχει σε όλους τους πολίτες και τις επιχειρήσεις πρόσβαση σε δικαστικές διαδικασίες και υπηρεσίες, επιτρέποντας μεταξύ άλλων την άσκηση κάθε είδους ένδικου μέσου, την παραίτηση από αυτό, την κοινοποίηση δικαστικής απόφασης, την έναρξη αναγκαστικής εκτέλεσης κλπ.
Η Λετονία έχει αναπτύξει το portal e-Case (e-lieta), μέσω του οποίου ο πολίτης μπορεί να καταθέσει δικόγραφα, να υποβάλει έγγραφα και να παρακολουθεί την υπόθεσή του. Επιπλέον, αναπτύσσεται ένα σύστημα ψηφιακής επίλυσης διαφορών (online dispute resolution system). Η Λετονία κατατάσσεται στις πρώτες χώρες της Ε.Ε. σε μια σειρά από δείκτες όπως η διαθεσιμότητα ηλεκτρονικών μέσων επικοινωνίας των δικαστηρίων, η ψηφιακή δυνατότητα έναρξης και παρακολούθησης υπόθεσης και η ψηφιακή πρόσβαση σε δημοσιευμένες αποφάσεις21.
Στο Λουξεμβούργο βρίσκεται σε εξέλιξη το σχέδιο «Paperless Justice», με το οποίο μέχρι το 2026 θα έχουν ψηφιοποιηθεί πλήρως όλοι οι κλάδοι του δικαστικού συστήματος22.
Η Πορτογαλία ήδη από το 2010 δημιούργησε την ψηφιακή πλατφόρα Citius, η οποία επιτρέπει σε δικηγόρους και πολίτες την πρόσβαση στα δικαστήρια, ιδίως, δε, την κατάθεση ενδίκων βοηθημάτων, καθώς και την επικοινωνία μεταξύ δικαστηρίων, δικηγόρων και διαδίκων.
Η Ολλανδία εφαρμόζει την ψηφιακή πλατφόρμα MyCase, η οποία επιτρέπει την κατάθεση εγγράφων, την επικοινωνία με το δικαστήριο και την παρακολούθηση κάθε σταδίου της διαδικασίας23, εξοικονομώντας 270 εκατομμύρια ευρώ τον χρόνο24.
Ακόμη, σε χώρες εκτός Ε.Ε. συναντάμε τα εξής:
Από το 2017 η Κίνα δημιούργησε για τις αστικές υποθέσεις διαδικτυακά δικαστήρια, τα οποία διενεργούν όλες τις διαδικασίες αποκλειστικώς online και τα οποία, όπως αποδείχθηκε, εκδικάζουν τις υποθέσεις στο μισό χρόνο σε σχέση με τα παραδοσιακά δικαστήρια25. Επίσης, η Κίνα εφαρμόζει τεχνολογία blockchain για τη διαχείριση δικαστικών δεδομένων, με σχετική απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου26.
Η Σιγκαπούρη ήδη από το 1997 δημιούργησε το πρώτο παγκοσμίως εθνικό δικαστικό σύστημα χωρίς καθόλου χρήση χαρτιού, με ψηφιακή αίθουσα συνεδριάσεων, ψηφιακά έγγραφα και αυτοματοποιημένη ροή εργασίας. ενώ από το 2017 χρησιμοποιεί την ψηφιακή πλατφόρμα Chrysalis eJudiciary, η οποία με τη χρήση προηγμένων τεχνολογικών χαρακτηριστικών, όπως Τεχνητή Νοημοσύνη, προάγει τη διαφάνεια και την αποτελεσματικότητα.
Στο Ηνωμένο Βασίλειο η διαδικτυακή υπηρεσία E-Filing επιτρέπει, τόσο σε δικηγόρους, όσο και σε πολίτες χωρίς δικηγόρο (litigants in person), την κατάθεση του εισαγωγικού δικογράφου της δίκης, την υποβολή όλων των σχετικών εγγράφων, την πληρωμή των τελών, την παρακολούθηση της υπόθεσης και τη λήψη αντιγράφων. Ο χρήστης ενημερώνεται με ειδοποίηση αν η υποβολή είναι τυπικά δεκτή ή αν απαιτούνται διορθώσεις και λαμβάνει ηλεκτρονική επιστολή με οδηγίες για τις περαιτέρω ενέργειές του27.
Η Χιλή, δεδομένης της δυσκολίας της αυτοπρόσωπης μετάβασης στα δικαστήρια, έχει αναπτύξει την ψηφιακή πλατφόρμα Conecta, η οποία επιτρέπει την πρόσβαση των πολιτών στη δικαιοσύνη μέσω βιντεοκλήσης, υπηρεσίας chat ή WhatsApp. Η Conecta επιτρέπει στα δικαστήρια να απαντούν στα αιτήματα των πολιτών, να τους ενημε ρώνουν για την εξέλιξη της υπόθεσής τους και να παρέχουν πιο αποτελεσματικές υπηρεσίες στους δικηγόρους28.
Ποιες είναι οι αιτίες της καθυστέρησής μας ως προς τον ψηφιακό μετασχηματισμό της δικαιοσύνης;
Υπάρχουν τεχνικές δυσκολίες; ΟΧΙ.
Οι ψηφιακές δυνατότητες που υιοθετούνται στη χώρα μας έχουν ήδη εφαρμοστεί πριν από πολλά χρόνια σε άλλες χώρες της Ε.Ε. και του υπόλοιπου κόσμου.
Προτείνεται κάποια εναλλακτική αντί της ψηφιοποίησης; ΟΧΙ.
Στην πορεία του χρόνου όλες οι ψηφιακές δυνατότητες υιοθετούνται άνευ εξαιρέσεως.
Υπάρχει πρόβλημα έλλειψης κονδυλίων; ΟΧΙ.
Το ποσοστό του προϋπολογισμού για την δικαιοσύνη στην Ελλάδα είναι ανάλογο άλλων χωρών29. Η χώρα μας ξοδεύει για τη δικαιοσύνη ποσό που αντιστοιχεί στο 0,29% του ΑΕΠ, ελάχιστα χαμηλότερο από το 0,30% του μέσου όρου των χωρών του Συμβουλίου της Ευρώπης.
Αιτία καθυστέρησης έχει υπάρξει η συνεχής έγερση αμφιβολιών και ενστάσεων ως προς το ωφέλιμο, το θεμιτό ή το ασφαλές της χρήσης ψηφιακών δυνατοτήτων, παρόλο που στο τέλος οι ανησυχίες πάντοτε κάμπτονται και οι εκάστοτε ψηφιακές ευκολίες υιοθετούνται. Ενδεικτικά:
Η τηλεδιάσκεψη, ενώ ήταν εφικτή ήδη από πολλών ετών και χρησιμοποιούνταν ευρύτατα σε διάφορους κλάδους, όπως επιχειρηματικούς ή εκπαιδευτικούς, στο δημόσιο, και δη στα δικαστήρια καθιερώθηκε μόνο υπό την πίεση των ακραίων συνθηκών που δημιούργησε ο covid. Πλέον, οι τηλεδιασκέψεις αποτελούν καθημερινό εργαλείο και στον χώρο της δικαιοσύνης.
Το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο ξεκίνησε με καθυστέρηση να χρησιμοποιείται μεταξύ των δικαστών, αφενός διότι ένας αριθμός δικαστών δεν ήταν εξοικειωμένος και δεν είχε email, αφετέρου διότι επέφερε πλήρη αλλαγή του μοντέλου εργασίας.
Η εξ αποστάσεως συμμετοχή σε δίκες (τηλεματική), αν και εφικτή από πολλών ετών, προσέκρουε και ακόμη προσκρούει εν μέρει σε αντίδραση δικαστών που θεωρούν ότι η ίδια έννοια της δίκης απαιτεί φυσική παρουσία (ακόμη κι αν πρέπει κάποιος να ταξιδέψει από πολύ μακριά για μια ολιγόλεπτη διαδικαστική πράξη).
Εξακολουθούν να προβάλλονται ανησυχίες ότι η ψηφιοποίηση ενέχει κινδύνους για τα προσωπικά δεδομένα και για την ασφάλεια και αξιοπιστία των διαδικαστικών πράξεων. Για παράδειγμα, προβάλλεται ότι οι ηλεκτρονικές επιδόσεις δεν είναι τόσο ασφαλείς όσο οι «παραδοσιακές» (σε έγχαρτη μορφή, χέρι με χέρι).
Και ποια είναι η θέση των πολιτών, ως φορέων του δικαιώματος δικαστικής προστασίας;
Οι πολίτες με την ιδιότητα του διαδίκου δεν είναι οργανωμένοι, ώστε να μπορούν να ασκήσουν πίεση προβάλλοντας τα σχετικά δικαιώματά τους. Η δυσαρέσκειά τους από την ποιότητα της απονομής δικαιοσύνης αποτυπώνεται σε όλες τις σχετικές δημοσκοπήσεις. Σε δημοσκόπηση του Οκτωβρίου 2022 της Metron Analysis για τον Κύκλο Ιδεών, προέκυψε ότι το 85% των πολιτών χαρακτηρίζει αργή τη Δικαιοσύνη, το 73% νομικά δαιδαλώδη (πολυνομία), το 69% ανεπαρκή στην οργάνωση, ενώ επίσης 69% απαντά ότι είναι πολιτικά ελεγχόμενη και το 64% κοινωνικά άδικη30.
Αντιθέτως, οι εργαζόμενοι στον τομέα της δικαιοσύνης (δικαστές, υπάλληλοι, δικηγόροι, συμβολαιογράφοι, επιμελητές κλπ.) είναι συνδικαλιστικά οργανωμένοι και αποτελούν ισχυρές ομάδες πίεσης, που μπορούν να συμβάλουν αποφασιστικά προς την κατεύθυνση της ψηφιοποίησης και του εν γένει εκσυγχρονισμού του δικαστικού συστήματος.
Αν ενεργοποιηθούν ορισμένες ψηφιακές δυνατότητες τα επόμενα χρόνια, θα έχουμε λύσει το πρόβλημα;
Ο ψηφιακός μετασχηματισμός της δικαιοσύνης αποτελεί δυναμική διαδικασία. Δεν θέτει έναν συγκεκριμένο στόχο, η επίτευξη του οποίου θα σηματοδοτήσει το τέλος της. Αντιθέτως, πρέπει να αποτελεί ένα μόνιμο χαρακτηριστικό της δικαιοσύνης, ώστε οι εκάστοτε τεχνολογικές εξελίξεις να τίθενται στην υπηρεσία του πολίτη και να του εξασφαλίζουν την καλύτερη δυνατή πρόσβαση στο δικαστικό σύστημα.
Δυστυχώς, στη χώρα μας οι ψηφιακές δυνατότητες που εφαρμόζονται στο εξωτερικό και είναι από πολλών ετών τεχνολογικά εφικτές υλοποιούνται με μεγάλη καθυστέρηση, με αποτέλεσμα το δικαστικό μας σύστημα να χάνει την ευκαιρία να επιλύσει δομικά του προβλήματα, όπως την ταχύτητα, τη διαφάνεια, την προσβασιμότητα και την ανθεκτικότητα.
Στις χώρες, όπου η ψηφιακός μετασχηματισμός έχει σημειώσει τη μεγαλύτερη πρόοδο, η συζήτηση στρέφεται πλέον σε ζητήματα που αφίστανται μακράν των δικών μας προτεραιοτήτων.
Για παράδειγμα:
Στην Αυστρία συζητείται το πώς μπορεί να ενσωματωθεί η Τεχνητή Νοημοσύνη στο δικαστικό σύστημα (ανωνυμοποίηση αποφάσεων και άλλων δικαστικών εγγράφων, ανάλυση εισερχόμενης αλληλογραφίας, «έξυπνη» ψηφιοποίηση σκαναρισμένων εγγράφων κλπ.)31.
Στην Εσθονία συζητείται ότι η ψηφιοποίηση δεν πρέπει να αφορά μόνο την ενώπιον του δικαστηρίου διαδικασία αλλά και τις διαδικασίες που προηγούνται ή έπονται αυτής (την εκτέλεση της απόφασης), καθώς και ότι το επίπεδο της ψηφιοποίησης των δικαστικών συστημάτων σε όλα τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης πρέπει αναπτυχθεί ταυτόχρονα, ώστε να εφαρμοστούν στην Ένωση κεντρικές ψηφιακές λύσεις (όπως το e-CODEX, που επιτρέπει την διασυνοριακή ανταλλαγή δεδομένων)32.
ΤΕΛΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ:
Ως μόνη εξήγηση για την ψηφιακή καθυστέρηση της ελληνικής δικαιοσύνης προβάλλει η μη συνειδητοποίηση της επίδρασης που θα έχει ο ψηφιακός μετασχηματισμός της στην ταχύτητα, την διαφάνεια, την προσβασιμότητα και την ανθεκτικότητά της, ενισχύοντας τη δικαστική προστασία πολιτών και επιχειρήσεων, ωφελώντας την οικονομική ανάπτυξη, αμβλύνοντας τις ανισότητες και, εν τέλει, χαλυβδώνοντας την ίδια τη Δημοκρατία.
Αντί επιλόγου:
Με την απόφαση LAWYER PARTNERS A.S. v. SLOVAKIA της 16-6-2009 το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) καταδίκασε την Σλοβακία, γιατί το 2006 τα αστικά δικαστήρια της χώρας αρνήθηκαν να δεχτούν την κατάθεση σε ψηφιακή μορφή (DVD) μιας σειράς αγωγών που επεδίωξε να ασκήσει η αιτούσα, οι οποίες αφορούσαν χιλιάδες ενάγοντες και, αν εκτυπώνονταν, θα εκτείνονταν σε σαράντα εκατομμύρια σελίδες.
Στον Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας της χώρας προβλεπόταν η δυνατότητα ηλεκτρονικής κατάθεσης, πλην όμως, τα αστικά δικαστήρια επικαλέστηκαν την έλλειψη του τεχνικού εξοπλισμού που θα τους επέτρεπε να δεχτούν την κατάθεση των αγωγών με αυτόν τον τρόπο.
Το ΕΔΔΑ έλαβε υπόψη του ότι η δυνατότητα ηλεκτρονικής κατάθεσης είχε θεσπιστεί από το 2002 και διαπίστωσε ότι κανένας προβληθείς λόγος από πλευράς της Κυβέρνησης δεν δικαιολογούσε αυτή την παρεμπόδιση πρόσβασης στη δικαιοσύνη. Συνεπώς, υπήρξε παραβίαση του άρθρου 6 παρ. 1 της Σύμβασης.
8. Calvino, F., C. Criscuolo and C. Menon (2016), “No Country for Young Firms?: Start-up Dynamics and National Policies”, OECD Science, Technology and Industry Policy Papers, No. 29, OECD Publishing, Paris, http://dx.doi.org/10.1787/5jm22p40c8mw-en.
25°
