Ένα ταξίδι στα πολλά και διαφορετικά πρόσωπα της Σύρου

Στη Σύρο του Μάρκου Βαμβακάρη, της συνύπαρξης των πλουσίων εμπόρων και της εργατικής τάξης, της όπερας και του ρεμπέτικου, του ορθόδοξου και του καθολικού δόγματος, το καλοκαίρι του 1986 συνέβη το εξής: Στην κλωστοϋφαντουργία Ζησιμάτου, όπου εργάζονταν κυρίως γυναίκες, η λογίστρια της εταιρείας μιλούσε στο τηλέφωνο με τον Ζησιμάτο για τις προσλήψεις που επρόκειτο να γίνουν. Στη διάρκεια εκείνου του τηλεφωνήματος, για άγνωστο λόγο, ο Ζησιμάτος αποφάσισε αντί για προσλήψεις, να ανακοινώσει το κλείσιμο της κλωστοϋφαντουργίας εκείνη την ημέρα. Έκτοτε, έμειναν όλα όπως είχαν. Μέχρι την ημέρα που, από μια τρύπα στον τοίχο αρχικά, ο Δημήτρης Σταυρακόπουλος είδε μπροστά του νήματα σαν έτοιμα να ξαναλειτουργήσουν, ράφια με κάρτες, πάγκους με ρολά, κομμάτια υφάσματος, τιμολόγια, ένα μολύβι ακουμπισμένο πάνω σ’ ένα χαρτί. Ο Δημήτρης Σταυρακόπουλος είναι ο ιδρυτής της Hermoupolis Heritage και η κλωστοϋφαντουργία είναι σήμερα το Μουσείο Κλωστοϋφαντουργίας Ερμούπολης, ένα μουσείο του εαυτού του και όχι με εκθέματα από μια πάλαι ποτέ εποχή. Σκοπός της Hermoupolis Heritage είναι η διάσωση της υλικής και άυλης κληρονομιάς της Σύρου και ο ιδρυτής της μας προσκαλεί σε ένα πολύ όμορφο ταξίδι στο χρόνο, στο παρελθόν και στο σήμερα.

Συστήστε μας την Hermoupolis Heritage. Τι είναι, πώς και γιατί δημιουργήθηκε;

Η Hermoupolis Heritage είναι μια αστική μη κερδοσκοπική εταιρία με έδρα τη Σύρο. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της είναι ότι διασώζει τα στοιχεία της υλικής και άυλης κληρονομιάς και τους δίνει ζωή με νέα χρήση στο σήμερα, τα μετατρέπει σε πολιτιστικό προϊόν. Επίσης, ότι ανακαλύπτει «κρυμμένα» στοιχεία του πολιτισμού της Ερμούπολης, αυτά που χάνονται με την πάροδο του χρόνου, αντικείμενα και ιστορίες. Όχι μόνο τα βγάζει από την αφάνεια αλλά τα παραδίδει ξανά στο σήμερα, τα αναβιώνει. Οπότε, πριν σας συστήσω την Hermoupolis Heritage επιτρέψτε μου να σας ξανασυστήσω την Ερμούπολη και την πολιτιστική της κληρονομιά. Γιατί περί αυτού πρόκειται και από αυτήν υιοθετήσαμε και το όνομα του οργανισμού. Η βιομηχανία του 19ου αιώνα και το οικονομικό θαύμα δημιούργησαν έναν νέο σπουδαίο πολιτισμό, αυτά είναι λίγο έως πολύ γνωστά. Εμείς, όμως, διαπιστώσαμε μια σειρά από πολιτιστικά δίπολα, υλικής και άυλης κληρονομιάς και πάνω σε αυτά εργαζόμαστε. Επτά συνολικά πυλώνες είναι το επίκεντρό μας, αυτούς θέλουμε να αναδείξουμε κυρίως. Για εμάς, αυτά κάνουν τη σημερινή πολιτιστική ταυτότητα της Ερμούπολης να διαφέρει. Στη Σύρο, η νεοκλασική αρχιτεκτονική παντρεύεται με την παραδοσιακή νησιώτικη, η όπερα με το ρεμπέτικο, το ορθόδοξο με το καθολικό δόγμα, το νησιώτικο ύφος με το βιομηχανικό άστυ. Είναι προβληματισμός και ταυτόχρονα πρόταση να προβληθεί αυτή η ταυτότητα της Ερμούπολης και κατ’ επέκταση της Σύρου, που είναι νησί και άστυ.

Η Hermoupolis Heritage δεν γεννήθηκε έτσι ξαφνικά. Είναι η φυσική εξέλιξη και η θεσμοποίηση, αν θέλετε, της προσωπικής μου πορείας στη συλλογή ιστορικών αντικειμένων που είτε είχαν κατασκευαστεί στη Σύρο είτε ανήκαν σε συριανές οικογένειες. Σύντομα ένιωσα την ανάγκη να μοιραστώ αυτό το όραμα με άλλους ανθρώπους και για να νιώσουν κι άλλοι το ίδιο συναίσθημα αλλά και για να επηρεάσω κι άλλους ανθρώπους να διασώζουν παρόμοια στοιχεία. Έγινε συλλογική υπόθεση και είμαστε πάντα ανοιχτοί σε αυτό.

Μία από τις δράσεις σας ήταν η διάσωση του εργοστασίου Κλωστοϋφαντουργίας Ζησιμάτου. Αληθεύει ότι οι εργάτες ενημερώθηκαν για τη διακοπή της λειτουργίας του εργοστασίου εν ώρα βάρδιας και έκτοτε το εργοστάσιο έμεινε όπως εκείνη την ημέρα;

Ναι, κάπως έτσι συνέβη. Φανταστείτε, στις βιωματικές εμπειρίες που ζει ο επισκέπτης στον χώρο ακούγεται η ίδια η λογίστρια να αφηγείται το χρονικό της τελευταίας ημέρας λειτουργίας. Συγκεκριμένα, περίμενε να την καλέσει ο ιδιοκτήτης στο γραφείο του για να προετοιμάσει τις προσλήψεις των εργατών. Ήταν καλοκαίρι του 1986 και όπως κάθε χρόνο οι εργάτριες θα ερχόντουσαν ξανά στο εργοστάσιο στις 28 Αυγούστου, μετά από την καλοκαιρινή τους άδεια. Το τηλέφωνο χτύπησε και στο τέλος της συνομιλίας ο Θοδωρής Ζησιμάτος αποφάσισε απότομα και μέσα σε μερικά δευτερόλεπτα να κλείσει το εργοστάσιο. Έδωσε την εντολή στην κυρία Ασλάνογλου αντί να ετοιμάσει τις προσλήψεις, να προχωρήσει στις απολύσεις όλου του προσωπικού. Ήταν κάτι που αποφασίστηκε σε μία στιγμή και ουδέποτε, μέχρι και σήμερα, οι εργάτες έμαθαν για ποιο λόγο έκλεισε το εργοστάσιο. Μάλιστα, η λογίστρια αφηγείται αυτή την ανάμνησή της πολύ συγκινημένη, το θυμάται πολύ έντονα, γιατί το πρώτο πράγμα που σκέφτηκε μόλις της ανακοινώθηκε το κλείσιμο του εργοστασίου ήταν τι θα απογίνουν όλες αυτές οι μητέρες εργάτριες. Το εργοστάσιο ήταν «θηλέων», να το πούμε έτσι, το προτιμούσαν γυναίκες γιατί δούλευε σε μια βάρδια και μπορούσαν να επιστρέφουν στο σπίτι τους για να κάνουν δουλειές.

Το πρώην εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας Ζησιμάτου και νυν Μουσείο Κλωστοϋφαντουργίας Ερμούπολης είναι η ναυαρχίδα της Hermoupolis Heritage, το πρώτο της παιδί. Είναι μια ιδιαίτερη περίπτωση γιατί είναι το μουσείο του εαυτού του και όχι εκθέματα από μια πάλαι ποτέ εποχή. Ο επισκέπτης συναντά μια σπάνια ολοκληρωμένη βιομηχανική μονάδα της Σύρου, αναλλοίωτη. Παρακολουθεί όλη τη γραμμή παραγωγής, από τη βαφή του νήματος μέχρι το έτοιμο ύφασμα, όπως ακριβώς ήταν τότε. Ως μουσείο, ξαναξεκινάει τη ζωή του στο σήμερα, ακριβώς τη στιγμή που τελείωσε ως εργοστάσιο στο χθες, με τα νήματα παγωμένα πάνω στις μηχανές. Διασώθηκε με κόπο και ενσυναίσθηση. Δεν ξέρω αν τα λόγια είναι αρκετά, μάλλον πρέπει να έρθετε να το δείτε και θα το νιώσετε κι εσείς.

Ανακαλύψατε κι εσείς τυχαία το εργοστάσιο, από μια τρύπα στον τοίχο;

Πράγματι τυχαία, αν και θα καταλάβετε ότι τελικά η πιο σωστή λέξη είναι «καρμικά». Το θυμάμαι σαν τώρα, ήταν μεσημέρι Αυγούστου όπου ο παιδικός μου φίλος ο Βασίλης Χαλκιάς μου λέει «εσύ πρέπει να δεις κάτι, εσύ θα το εκτιμήσεις». Στη διαδρομή, τον ρωτούσα και τον ξαναρωτούσα πού πάμε. «Ακολούθησε, μου λέει, και μη μιλάς». Φτάσαμε μπροστά σ’ ένα παλιό πέτρινο τοίχο με μια τρύπα ίσα με ένα ανθρώπινο ανάστημα. Να μη πολυλογώ, από αυτήν την τρύπα μπήκαμε στο βαφείο του εργοστασίου. Ήταν κάπως επικίνδυνο γιατί είχε πέσει η οροφή, υπήρχαν μπάζα παντού, αλλά ήθελα να το ζήσω δευτερόλεπτο προς δευτερόλεπτο. Δεν βιαζόμουν, μόνο απολάμβανα κάθε εικόνα. Αντανακλαστικά, ήθελα να αρχίσω να μαζεύω πράγματα και ταυτόχρονα προσπαθούσα να καταλάβω πού ακριβώς βρίσκομαι, όλες οι αισθήσεις ήταν σε εγρήγορση. Καταλάβαινα ότι είναι ένα παλιό και σημαντικό κτίριο αλλά όχι τι κτίριο είναι.

Μια επίσης δυνατή στιγμή ήταν όταν έφτασα μπροστά στους αργαλειούς όπου ήταν ακόμα περασμένα τα νήματα σαν έτοιμοι να ξαναλειτουργήσουν, με άπειρη σκόνη, φυσικά. Το συναίσθημα που εισέπραξα ήταν σαν ξαφνικά κάποιος να με είχε μεταφέρει σ’ ένα άλλο χωρόχρονο, οπότε προσπαθούσα να ισορροπήσω ανάμεσα στο πού βρισκόμουν και στο ταξίδι στον χρόνο. Ο φίλος μου είπε ότι πρόκειται για εργοστάσιο και ότι έπρεπε να φύγουμε γρήγορα και κάπως έτσι επανήλθα στην πραγματικότητα. «Άσε με να κοιμηθώ σήμερα εδώ» του είπα γιατί μου δημιουργήθηκε η ανάγκη να μην αποχωριστώ ακόμα τον χώρο ούτε αυτό το ταξίδι στον χρόνο. Ρίζωσε μέσα μου η επιθυμία να κάνω κάτι για αυτόν τον χώρο, ότι πρέπει να τον διασώσω, χωρίς να ξέρω ακόμα πώς θα το έκανα.

Μετά, ανακαλύψαμε το πωλητήριο όπου όλα ήταν παρατημένα, πάρα πολύ σκονισμένα, ράφια με κάρτες, πάγκοι με ρολά και νήματα και λίγα κομμάτια υφάσματος, μια ακαταστασία σαν κάποιος να το έχει αδειάσει. Αντιθέτως, στο λογιστήριο ήταν σοκαριστικό το πόσο όλα ήταν στη θέση τους, τιμολόγια, καταστάσεις προσωπικού, λογιστικά βιβλία, ένα μολύβι ακουμπισμένο πάνω σ’ ένα χαρτί.

Ένα από τα αφιερώματα της Hermoupolis Heritage αφορά στον Μάρκο Βαμβακάρη. Τι ακριβώς περιλαμβάνει;

Αρχικά, να σας πω ότι ο Μάρκος, εκτός του ότι αποτελεί γενικώς μεγάλο κεφάλαιο για τη Σύρο, συνδέεται με τη βιομηχανία της Ερμούπολης. Η πρώτη του εργασία ήταν σε εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας της Σύρου, ως παιδάκι εφτά χρονών, μαζί με τη μητέρα του. Έτσι, το 2021 του κάναμε ένα μουσικό αφιέρωμα, τη «Μεγάλη του Μάρκου γιορτή». Βέβαια, ήδη από την πρώτη χρονιά λειτουργίας του Μουσείου διοργανώναμε και συνεχίζουμε να διοργανώνουμε ρεμπέτικες βραδιές. Επίσης, το 2019 φιλοξενήσαμε ένα άλλο μεγάλο αφιέρωμα στο ρεμπέτικο, τους «Διαλόγους» του Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος», όπου αναδείχθηκε η σύνδεση του Βαμβακάρη με τα κλωστοϋφαντουργεία. Μάλιστα, τότε συμμετείχε και η μουσική σχολή «Εν χορδαίς και οργάνοις», για την οποία είμαστε εξίσου περήφανοι εδώ στη Σύρο, κι έτσι είχαμε ταυτόχρονα ένα μουσικό και ιστορικό αφιέρωμα. Θα σας πω και μια λεπτομέρεια: Στο μηχανοστάσιο του εργοστασίου, υπάρχει ένα παλιό ραδιόφωνο απ’ όπου ακούγεται Μάρκος Βαμβακάρης.

Το ρεμπέτικο, η μουσική που ξεκίνησε από τις λαϊκές τάξεις, είναι ένας από τους πυλώνες της Hermoupolis Heritage, ένα από τα χαρακτηριστικά δίπολα της ταυτότητας της Σύρου. Σκοπός είναι να αναδείξουμε τη συνύπαρξη της μπουρζουαζίας με την εργατιά στην Ερμούπολη, σε αυτήν την περίπτωση το μουσικό πάντρεμα της όπερας και του ρεμπέτικου. Αυτό ο επισκέπτης το εισπράττει βιωματικά. Τι εννοώ: Στο τέλος της ξενάγησης, δημιουργούμε στην αυλή του εργοστασίου ένα σκηνικό όπου βιώνει την εμπειρία της εργατικής τάξης. Ακούει ρεμπέτικη μουσική τρώγοντας σε μεταλλικές φαγιάντσες όπως οι εργάτες της εποχής στα διαλλείματα της βάρδιας τους. Εναλλακτικά, μπορεί να ολοκληρώσει την εμπειρία σαν μεγαλοαστός, στον εσωτερικό χώρο. Εκεί, επικρατεί η ατμόσφαιρα του 1920, με μουσικά ακούσματα από πιάνο και φαγητό σε πορσελάνινα πιάτα.

Μιλήστε μας λίγο για την αριστοκρατική, αλλά και για τη φτωχική Σύρο, τα περασμένα χρόνια. Πώς ήταν για τους μεν και πώς για τους δε; Βοηθήστε μας να το φανταστούμε.

Όχι επειδή είμαι Συριανός, αλλά η Σύρος είναι ένα σπουδαίο νησί ακριβώς λόγω αυτών των αντιθετικών δίπολων στην κοινωνική ιστορία της. Θα σας πω, λοιπόν, λίγα λόγια, αν και ιστορικός δεν είμαι: Η εύπορη τάξη των προσφύγων που ήρθαν τότε στη Σύρο από άλλα ελληνικά μέρη είχαν ήδη σχέσεις και δεσμούς με το εξωτερικό, την Ευρώπη, μέσα από το εμπόριο που ανέπτυσσαν. Δηλαδή, στη Σύρο αντικατοπτριζόταν μια έτοιμη διαμορφωμένη δυτικότροπη κουλτούρα, με σαφείς επιρροές από τη γαλλική αριστοκρατία σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής τους. Ήταν η παιδεία τους, όχι ως μίμηση αλλά ως στάση ζωής. Όπως έχει γράψει και ο Νίκος Δήμου στο βιβλίο του «Η χαμένη τάξη», η μοναδική γνήσια αστική τάξη που δημιουργήθηκε και πέθανε ήταν στην Ερμούπολη. Εδώ κατάφεραν να συνεχίσουν την πορεία τους αξιοποιώντας τον πλούτο τους και συνεχίζοντας τις μεγάλες επιχειρήσεις τους. Βρήκαν ένα εύφορο έδαφος στο άδειο λιμάνι για να χτίσουν μια καινούργια πόλη, την πόλη του Ερμή, στα πρότυπα της Ευρώπης, με νεοκλασικά κτίρια, και συνάμα μετέφεραν στη Σύρο τον τρόπο ζωής τους. Για παράδειγμα, έστελναν τα παιδιά τους στο Μάντσεστερ για να σπουδάσουν, τα μενού στις δεξιώσεις ήταν γραμμένα στα γαλλικά και οι κυρίες παράγγελναν τα ρούχα τους από το Παρίσι, αλλά κι εδώ υπήρχαν εξαιρετικοί φραγκοράφτες. Επίσης, το νησί προσέλκυε καλλιτέχνες από την Ιταλία και αλλού οι οποίοι ζωγράφιζαν τις οροφογραφίες των σπιτιών των μεγαλοαστών, γαλλικά, πιάνο και νταντάδες για τα παιδιά, λοιπόν, στην καθημερινότητά τους, απογευματινός περίπατος στην πλατεία μπροστά από το Δημαρχείο, ψυχαγωγία στο Θέατρο Απόλλων που δημιούργησαν για να απολαμβάνουν ευρωπαϊκές παραστάσεις και συναθροίσεις στη Λέσχη Ελλάς, αποκλειστικά για εκείνους και βασισμένη στα member clubs του Λονδίνου.

Η εργατική Σύρος, αν και φτωχική, αποτέλεσε την κύρια δύναμη όλης της βιομηχανικής ανάπτυξης διότι η λαϊκή τάξη των προσφύγων σύστησε την οικοτεχνία που εξελίχθηκε σε βιομηχανία. Αυτή, με τη σειρά της, δημιούργησε τον πλούτο και το νέο πολιτιστικό υπόβαθρο. Ήταν άνθρωποι που ήρθαν στο νησί ρακένδυτοι με μοναδικό εφόδιο τις γνώσεις και τη δεξιοτεχνία τους. Έμεναν σε χαμόσπιτα, σε παράγκες, έκαναν πολλά παιδιά, δούλευαν πολύ για να εξασφαλίσουν ένα κομμάτι ψωμί. Τα μουσικά ακούσματα ήταν συνήθως από τη Μικρά Ασία αλλά και ρεμπέτικα. Τα φαγητά τους ήταν, φυσικά, απλά, όπως όσπρια και χόρτα ή στα υπαίθρια «τηγανιτζίδικα», στο πόδι. Η καθημερινότητα των εργατών συνοψίζεται στη φράση «Βόηθα Παναγιά», σε αντιδιαστολή με τα αφεντικά που περνούσαν καλά και «Δόξα σοι ο Θεός».

Η απόσταση μεταξύ των δύο τάξεων ήταν μεγάλη, κι αυτό φαινόταν χαρακτηριστικά στη βόλτα στην Πλατεία, όπου αριστερά περπατούσε η εργατική τάξη και δεξιά η μεγαλοαστική, με μια νοητή ενδιάμεση γραμμή που κανείς δεν παραβίαζε για κανέναν λόγο. Ας πούμε, όταν ένας νέος επιθυμούσε μια κοπέλα, δήλωνε το ενδιαφέρον του με το να την ακολουθήσει διακριτικά από την Πλατεία μέχρι το σπίτι της. Αυτό που σας λέω συνέβη και μέσα στην οικογένειά μου, κάπως έτσι έκανε κι ο θείος μου: όταν ερωτεύτηκε τη θεία μου και αφού πήρε τη σιωπηρή της συγκατάθεση, πήρε το θάρρος να τη ζητήσει σε γάμο.

Ποιες άλλες δράσεις κάνετε και τι σκοπεύετε να κάνετε στο μέλλον;

Καταρχάς, διοργανώνουμε συστηματικά τρεις βιωματικές εμπειρίες: Πρώτον, μια βιωματική ξενάγηση στο Μουσείο Κλωστοϋφαντουργίας η οποία αναδεικνύει τη βιομηχανική κληρονομιά. Δεύτερον, μια περιήγηση με το παραδοσιακό συριανό καΐκι προβάλλοντας τη ναυπηγική παράδοση. Τρίτον, στις εξοχές της Σύρου με κάποιο από τα συλλεκτικά οχήματα της Hermoupolis Heritage, μαθαίνοντας για τη ζωή των αστών και εξερευνώντας την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική. Εδώ να σας πω ότι είμαστε πολύ περήφανοι που έχουμε στη συλλογή μας, μεταξύ άλλων, ένα ηλεκτρικό αυτοκίνητο Enfield 8000 που κατασκευάστηκε στη Σύρο τη δεκαετία του 1970.

Επίσης, από το 2021 που έχει ξεκινήσει η δράση της Hermoupolis Heritage πραγματοποιούμε μεμονωμένες δράσεις σε δική μας παραγωγή ή συμπαραγωγή με άλλους πολιτιστικούς φορείς. Ενδεικτικά θα σας πω ότι ανεβάσαμε τον θεατρικό μονόλογο «Υφάντρες», βασισμένο στις μαρτυρίες των εργατριών, μια περιπατητική παράσταση σε διάφορους χώρους του πρώην εργοστασίου και νυν μουσείου, που παρακολούθησαν συνολικά 2.000 θεατές. Επίσης, οι «Δρόμοι της κλωστής» και το «Σινάφι των κλωστοϋφαντουργών», βιωματικά εργαστήρια, προβολές, ειδικές βραδιές όπως αυτές που υλοποίησε το Documenting Heritage Festival, το Syros International Film Festival, το Ινστιτούτο Σύρου, αλλά και ιδιωτικές πρωτοβουλίες. Όλες οι δράσεις μας υπάρχουν αναλυτικά στην ιστοσελίδα μας.

Στα μελλοντικά σχέδια, προετοιμάζουμε δύο ακόμα μεγάλα πρότζεκτ αλλά και επιμέρους εκδηλώσεις. Σίγουρα, όλες μας οι δράσεις περιστρέφονται γύρω από το όραμα, την ανάδειξη της ταυτότητας της Ερμούπολης, που χαρακτηρίζεται από τα επτά δίπολα που είπαμε παραπάνω.

Μπορεί κανείς να βοηθήσει εθελοντικά και πώς; Μπορεί και κάποιος εκτός Σύρου; Δώστε μας ένα δυο παραδείγματα του πώς θα μπορούσε να συμμετέχει εθελοντικά κανείς στην Hermoupolis Heritage.

Οι τομείς όπου την τρέχουσα περίοδο ζητάμε τη βοήθεια εθελοντών είναι η καταγραφή και ψηφιοποίηση των αρχείων του εργοστασίου. Φυσικά, ο καθένας είναι καλοδεχούμενος να εργαστεί ως εθελοντής στις εκδηλώσεις του Μουσείου και στις δράσεις που γίνονται σε όλο το νησί. Κάποιος που ζει εκτός Σύρου μπορεί να βοηθήσει στον σχεδιασμό και την υλοποίηση νέων δράσεων προσδίδοντας μια πολύτιμη δική του πινελιά, ενώ μπορεί να συμβάλει στην εξωστρέφεια και την προβολή. Πολύ σύντομα θα αναρτηθεί στην ιστοσελίδα μας το πλήρες προφίλ του εθελοντή, με πλεονεκτήματα, οι οποίοι θεωρούνται από εμάς εξέχοντα μέλη της Hermoupolis Heritage.